InfoHub Logo

Qyldyryqtaı beli qyz kúnin saǵyndyrmaǵan aq kelinshek kúl tóge shyqqanda, kórshi úıden eki kóz ere shyqty. Kelinshektiń boıyn býǵan áýelgi sekem izim-ǵaıym...

Bastabynda ras, qoryqty. Kúıeýime aıtsam ba dep bir oqtalyp... Biraq jaq ashqan joq. Sodan soń... Syrtta júrse boldy qaradaı eki beti dýyldap áketetindi tapty. Birtúrli lázzatty úrký úıir bolǵan janyna. Bireýdiń ózine tesile qarap turǵanyn anyq sezgende selk ete túsip, jıyryla qalǵan alǵashqy sátteı emes, qazir úni joq ta, demi bar samaldaı qushatyn súıkimdi suǵanaqqa bunyń ózi de yńǵaı bere bastaǵan. Erteli-kesh etegimen oınaǵan eki kózdiń qorlyǵyn aıtyp eshkimge tis jarmaǵyny da ońdy bolǵan syndy. Iá-ıá qazirgi kúıbeńi múldem bólek. Syrtqa shyqsa serýenge shyqqandaı sylanady. Buryn shashy dýdyrap, shárkeıi tyrpyldap júrip aqyry túgese almaı kesh batyratyn byqsyq sharýa búginde kóńildi ermekke aınalǵan dersiń. Ot jaqsa – kúl tógýge asyǵady, kir jýsa – sý tasýǵa. Bári de sol kórshi úı jaqtan kúlimdep turatyn eki kózdiń álegi.

...Aq júzin jorta tákapparlyq sándegen kelinshek te kórshiniń úıin kóńilmen tintip bara jatty. Tintip bara jatyp jymyń qaqty. Sóıtip ózin tý syrtynan iship-jegen eki kózge bul da betiniń uıashyǵymen ińkárlik tanytqan.

Boranbaıdyń qıaly tútep tur. Aýzy shaıda, aqyl-esi kórshi úıdegi Sharany tóńirektep ketken. «Ekeýi jańa monshadan kele jatyr edi, soqyr Sámettiń tyrnaǵyn alyp berip otyrǵan shyǵar!» Pysh-pysh etip nan shaınap otyrǵan óz kelinshegine asa jaqtyrmaǵan keıippen kóz qıyǵyn tastady. «Qomaǵaılanbaı az-azdan jese qaıtedi eı!..» Atam zamanda beti ashylǵan bul baıǵustyń súıkimsiz bireý ekeni tap búgin áshkere bolǵandaı, Boranbaı qolyndaǵy kesesin dastarhan shetine dik etkizip qoıa saldy da, tasyr-tusyr shyǵa jóneldi. Áıel baıǵus qaıtýshy edi? Qashan kórseń ózimen-ózi burq-sarq qaınap júretin kúıeýiniń munysyn ádepki kepke joryǵan da qala bergen. Tipti túnde tósekke kelgende tóske salyp, ıip-búgip alaryna da senimdi edi. Qaıdan bilsin...

Boranbaı qashanyń basynan keńirdegi qylqıyp, kórshi úı jaqqa kóz salyp tur. «Shara kórinbes pe eken...»

Boranbaıdan es ketti. Sharany bir kórmese tura almaıdy. Uıattyń da noqtasyn sypyryp qoıa bergen be dersiń. Tapaıdyń tal túsinde kórshisiniń kelinshegin ańdıtyndy shyǵardy. Kóredi – kóılektiń eteginen syǵalaǵan qyltanyń qos jyrasy munyń kókeıin qytyqtap ketip bara jatady. Júzindegi tákapparlyq kózindegi kúlkige ıe bola almaı qalyp, japsardan kóz súzip turǵan buny betiniń uıashyǵymen arbap kele jatady.

...Shara ekeýi aq tósekte aımalasyp jatar-dy. Ystyq dem, tátti sózge ekeýi de mas. Ondaıda – appaq táni aıdyń nuryna malynyp, baqytty erkektiń ústinde juparly omyraýynan óptirip baıaý yrǵalǵan sulý Sharany elestetse boldy, Boranbaıdyń tynysy jıilep, júregi atqaqtap ketedi... Sóıte tura áıelin áıelshe balbyrap úlgertpeı, arsy-gúrsi bel bosatqan soń-aq baǵanaǵy qıaly sap tıylady. Tipti ondaı nárseni oılaýǵa zaýqy joq.

...Shara tabaldyryqtan attaı berip Boranbaı jaqqa jalt qarady...

***

Shara Sámetke tıgende qyzdyń úıi qyryq kún aza tutty, jigit jaqtan kózi jipsimegen kisi joq. Qýanyshtan. Shara alaqandaı aýyldaǵy adamzattyń óńdisi edi. Talaıdyń aýzynyń sýyn qurtqan. Dámeliler kóp bolatyn. Sóz salýǵa dátteri jetpeı júrgende, jalǵyz kúnde kózden bulbul ushty emes pe. «Beıshara-aý, aıaǵynyń astyn taıaǵymen túrtinektegen bireýge qor bolǵansha...» dep tabalaýǵa ǵana murshasy keldi solardyń kóbiniń.

Sámet bolsa er azamattyń symbattysy. Sory – soqyrlyǵy. El ony osylaı músirkeıtin. «Bar mini – kózi ǵana kórmeıdi!» Bul átteeeń... dep ishten tynǵan talaı tómen etektiniń batyly jetpegendi istep, kórkine kóz toıatyn taǵdyrly jigittiń jolyna ózin jorta qurbandyqqa shalǵan Sharanyń jubanýy edi. Áıtpese táńir syrtyna ishin uqsatpaı jaratqan has sulýdyń oıy basqa: «Tordyń aýzy ashyq tursa da toǵaı ańsap taıyp turmaıtyn toty qus tek meniń ǵana qolymda bolýy kerek. Qalaýymsha súıem. Qalasam – súıkimdi júzin ǵana ermek qylam. Bireý kúrsiner, bireý kúler. Bárinen kúnshildiń sany basym shyǵady. Al olardyń ishine syımaǵan qyzǵanyshtyń qyzyl ıti meni eki ese lázzatqa bólemek!»

Jańa qosylǵan jubaılar úırenisip, tirshilik qalypqa túskenshe týys-týǵan úıirilip qastarynan shyqpady. Jas otaýdyń bar sharýasy solardyń moınynda. Ózi eshkimge kiriptar emes, ózine jipsiz baılanǵan kórikti kúıeýi bar Sharanyń baqyttan basy aınalǵan.

Qudaıdyń da óz esebi bar eken. Shara sharasyz kúıge tústi. Soqyr túıe jetektep qumda adasqan bádáýıdiń kúni týdy basyna. Sámettiń bosaǵasyn birge attaǵan astam pıǵyl buny tastaı qashqan joq. Degeni bolmaı kógende qaldy. Zaǵıptyń eteginen ustap qyz ketkende, raıynan qaıtara almaı shashyn julyp qala bergen sheshesi tap qazir kirip kelse, myna – adamy bar, ıesi joq úıdi talaq tastap, ere qashýdan taıynbas edi.

Kúızelip júrgende kórshi úı jaqtan eki kóz paıda boldy...

***

Tún aýǵan shaq. Shara aıaǵynyń ushymen basyp kelip ornyna jatty. Sháıi kórpeniń sýsyly osynshama qatty estiletinin buryn qalaı ańǵarmaǵan. Júregi aýzyna tyǵyldy. «Oıaý jatsa she?..» Ol kúıeýiniń júzine úńilip qaramaqshy boldy, biraq batyly jetpedi. Sosyn... áldeneni esine alyp kúlimsireı berip, oqys selk ete tústi.

Sámet oıaý bolatyn. Urlanyp qoınyna kirgen kelinsheginiń aıaǵyna aıaǵyn tıgizip edi, qulpytastaı sýyq eken. Anaý syp etkizip tartyp ala qoıdy. Sol sát munyń kóńilin de kórdeı túnek tumshalaǵan...

Aspan bıik, álem keń, sý móldir bolatyn. Apasy erekshe meıirimdi, bul shekten tys erke edi. Sol erkelik túbine jetken. Sút. Mystan kempir. Júzin jas jýǵan apasy. Jaryq dúnıeden tirideı aırylarda kózden kóship, sanasyna tańba bolyp basylǵan sońǵy sýretter. Mystan kempir – baıy ólgen, bala súımegen, ómirden sher-nala arqalap beli búgilgen bir músápir. El qydyrmaıtyn, kisi shaqyrmaıtyn. Kórshilerden aýlaq, kórshiler de kórmegensip júrip jatqan. Jalǵyz sıyry bar edi. Bir kúni onysyn saýyp, sútin esik aldyna qoıa sala, qoraǵa qaıta kirip-shyqsa, qańǵalaqtap qaıdan ǵana bara qalǵanyn Qudaı bilsin, tórt jasar sholshań ul – Sámet kús-kús aıaǵyn shelektegi jyly sútke malyp yrjalaqtap qarap tur. Onsyz da bala kórse bezgegi ustaıtyn kempirdiń ashýy quıyn úıirip, tas jaýdyrypty. Keshki tymyqty tas-talqan etken shań-shuń daýystan bir sumdyqtyń bolǵanyn sezip, júgirip jetken apasy buny ile qashady. Alaıda mystan kempirdiń: «Sútteı júzińe tamsanǵandy botadaı kóziń kóre almaı ótsin!» degen qarǵysy bári bir qýyp jetti... Sodan beri sańylaýsyz bir qarańǵylyqty qarmanýmen keledi.

Sámet gúl ósiretin. Iá-ıá, qaǵys estigen joqsyz, gúl ósiretin. Myna túpsiz túnekten tezirek qutylsam dep maǵynasyz typyrlap júrip ýaqyt óltiretin qural emes. Kóz kórmegen soń, sózi de ishte qalǵan beıbaqtyń janyn júdetpegen erekshe ermek.

Bir ushy úıden baqshaǵa shyǵatyn esiktiń jaqtaýyna baılanyp, sodan týra baqshanyń tórine deıin eki qabat jip tartyldy. Belýardan keletindeı etip. Tap osy qalyppen ekinshi qatar ekinshi jaqtaýdan kerildi. Osydan keıin baqshanyń qos búıirin jalǵap, mynalardy qıyp, eki qatar jip jáne tartyldy. Bir-bir qabat etilip. Tik qatarlardyń arasy jarty qulashtaı, kóldeneń jatqany – úsh adym.

Tóńirektep ótip bara jatqan kisi áýeli aıqysh-uıqysh jipti kórip tańdanar edi. Keler sát esiktiń jaqtaýyn sál sıpap turyp jipti taýyp, endi sol qarmanǵan kúıi kibirtikteı basyp, kerilgen jipti boılaı júrip baryp kóldeneń qatarǵa tirelgende, ıegin kóterip ańyryp turyp qalǵan soqyrdyń áreketi órmekshiniń toryna túsken shybynnyń jantalasyn elestetedi. Alaıda syrt kózge solaı kóringenimen, baǵdar Sámettiń kóńilinde saırap tur: kóp bógelmeı qolyndaǵy qos qabat jiptiń eńkeıip astynan óte bere kóldeneń qatarǵa túskende, kemtardan saýǵa bergisiz eptilik kútpegen kisiniń ishi-baýry qolq ete túser-di.

Sámet kóldeneń jáne tike tartylǵan qos-qos qatar jiptiń sanadaǵy syzbasyn kózdep oısha topyraq astaý jasady. Jeıdesin sheship tastap, sol jaq jalańash myqynyna tıip turǵan jipti boılaı sheginip otyryp, qara topyraǵyn qopsyta bastady. Al kóldeneń tartylǵan jip beline tıgende kilt toqtap, ońǵa jarty qadam jasap, betin tústikten teristikke buryp aldy da, taǵy da shegine jyljyp otyryp topyraq qopsytty. Mine, astaýdyń ekinshi basyndaǵy kóldeneń jip te beline tıdi. Endi kerisinshe solǵa qaraı jarty qadam jyljyp edi, sol búıirimen qaptaldaǵy kerýli jipti sezdi. Baǵytyn teristikten tústikke túzep, oń búıirimen jipti boılaı shegine otyryp, bul qatardy da qopsytyp shyqqan. Únemi samaı tusynda turǵan jipti sol qolymen ustaǵan kúıi tizerleı jyljyp, shaǵyn, jeńil tyrmamen qopsyǵan topyraqty tegisteı tarap, aınaldyra erneý úıdi. Shara tesik shelekpen sirkiretip sýaryp berdi.

Shara basynda kúıeýindegi ózi ańdap-baıqamaǵan qushtarlyqqa qaıran qalǵan. Sodan soń... jalyǵa bastady. Sońynda – uzynshaq, alasa jáshiktegi endi tamyr tarta bastaǵan usaq, názik gúlderdi áýeli aıalaı sıpap kórip – turqyn, tusyndaǵysy qaı jerde ekenin bilip alyp, sosyn saýsaqtaryn tarbıta búgip, japyraǵynyń ústinen búrkeı qorǵashtap turyp qalaqshany týra tyrnaqty janaı júgirtip, tamyryn bir ýys topyraǵymen qosa qopsytyp, qazýly jańa oryndy qalaqsha ustaǵan qoldyń shynashaǵymen túrtinektep otyryp taýyp alyp, eppen otyrǵyzyp jatqan kúıeýi ár joly elbireı kúlimsiregen saıyn, Sharanyń boıynda bir maǵynasyz qyzǵanysh oıanyp kele jatqan... Budan ary qolǵabys qylýǵa kóńili shappaǵan kelinshek bir-eki túp óskin qalǵan sońǵy jáshikti júrelep otyrǵan kúıeýiniń janyna qaraı aıaǵynyń ushymen ysyra salyp, taıyp turdy.

***

...Baqta óli kózderi kókjıekke ilinip qalyp, ántek diril qaqqan saýsaqtary kún súıip, samal terbegen ádemi gúlderdiń mamyq qaýyzyna tıer-tımes qalyqtap turatyn meńireý kisi Sharanyń ǵana kúıigi emes edi. Máshenniń de zyǵyrdany qaınaıtyn. Máshen Sámetterdiń qabyrǵalas kórshisi. Máshenniń baqshasynda úırekteri men balalary shalshyqqa shomylyp jatady. Úırekteri kók-qyzyl qaýyrsyndary jalt-jult etip, semizdikten maıpań basady. Balalary – qara qaıys. Qatynyna – anaýysynyń da, mynaýysynyń da úı mańynan uzap ketpegeni jaqsy.

Máshen birde tús kóredi. Túsinde Sámettiń gúlderi qaýyz jara bastapty deıdi. Qaýyz ashylyp, ishinen barmaq basyndaı altyndar domalap túsip jatyr eken. Kelinshegi Shara el kóredi-aý dep qymsynbaı, etegin sanyna deıin túrip alyp, jalma-jan altyn terýge kirisipti. Máshen tamsanyp oıanady. Tap sol – tún men tań sharpysqan sát kisápirligi buıryq kútip bas jaǵynda turǵan. Máshen jyn qaqqandaı atyp turdy da, apyl-ǵupyl shalbaryn kıip, aýyn júre túımelep syrtqa shyqty. Júgirip qoraǵa bardy. Jyly kóńniń ústinde birine-biri baýyryn súıkep jýsap jatqan aq eshki men qara eshkini baq etýge shamasyn keltirmeı shap berip, múıizden tartyp alyp shyqty. Baqshaǵa qaraı súıreı jóneldi. Sosyn qara eshkige mine túsip, moınynan butyna qysyp turyp, eki úıdiń baqshasyn bólip jatqan ortańǵy qashanyń bir sharbaǵyn ońaı julyp aldy da, kebenek kelgirlerdi ishke kirgizip jiberip baryp «úh!» dedi.

***

...Sámet oıaý bolatyn. Urlanyp qoınyna kirgen kelinsheginiń aıaǵyna aıaǵyn tıgizip edi, qulpytastaı sýyq eken. Anaý syp etkizip tartyp ala qoıdy. Sol sát munyń kóńilin de kórdeı túnek tumshalaǵan. Kózi ilinbeı, tynysy bilinbeı uzaaaq jatty. Qorǵanshaq ulyn qolynan jetelep júrip... jalǵyz kúnde adastyryp kete barǵan apasyn oılady. Nege ekeni, baıaǵynyń baı zamanynda sónip bolǵan bir qushtarlyq qaıta tutanyp, Sámet: «dúnıe kóz aldymda jalǵyz-aq ret jarq etse ǵoı...» dep armandady. Gúlderin kórgisi kelgen.

Soqyr Sámet qaıtys bolypty degen habar alaqandaı aýylǵa tez tarady. Jurt osy kúndi zaryǵa tosqandaı-aq naýqan qyzý bastalyp ketti. Kisisi ólgen úıdiń baqshasynda gúlderdi kógimen qosa otap júrgen aq eshki men qara eshkige eshkim mán bergen joq. Tek kir jaıatyn jiptiń ysyrap bolyp tekke turǵanyna qynjylǵandar boldy. Shara shashyn jaıyp arysyn joqtap, el kemtar kisiniń uzaq jasamaıtynyn kúbirlesip, basý aıtqan bolyp, Boranbaı men Máshender kór qazysyp, otyn jarysyp, qatyndary baýyrsaq pisirisip... aýyl Sámetti aqtyq saparǵa attandyrdy.

---