InfoHub Logo

Aýylda ólim-jitim bola qalsa, salt atty eki bala kósheniń eki jaǵynan ár úıdiń tusyna toqtap: "Janazaǵa baryńdar! Janazaǵa baryńdar! Janazaǵa baryńdar!" dep aıqaılap ótedi. Osydan aza boıym tik turady. Álgi shabarmandar tirilerdi máıit uzatýǵa emes, tap qabirge shaqyrǵandaı. Oılap qarasań, shynynda da solaı-aý.

Mezgili jetse, jurttyń bári de sonda shaqyrylyp, solaı qaraı uzatylmaq.

Tań sáridegi eleń-alańda birin-biri óksheleı qýyp, kóshe boılap aıqaılaǵan eki bala tasyrlata shaýyp ótti.

— Úkimge baryńdar! Úkimge baryńdar! Úkimge baryńdar!

— Taǵy da bireý sorlap qalǵany ma, táıir-aý? — dep qynjyldy shaıdan soń dastarqan jınap júrgen Kishi sheshem.

— Úkimge shaqyryp jatyr, Kishi apa, kooperatıvtiń bastyǵy Sámıǵullaǵa úkim shyǵarylady, jurttyń qyrýar aqshasyn qymqyrǵan kórinedi. Jamaǵat soty bolady deıdi. Keshe Tashbolat aýylnaı qanyn ishine tartyp, sazaryp otyr edi, — dedi kenje aǵam Salıh jańalyqty jetkizgenshe asyǵyp-aptyǵyp. Birdeńe aıta bastasa, tutyǵyp, alqynyp qalady da, túk túsinbeısiń.

— Aý, jurt sonsha aqshany qaıdan tapqan? — dedi Úlken sheshem.

Eń úlken aǵam Murtaza bárinen habardar eken, tabanda túsindirip berdi:

— Búkil aýylǵa shóp shabatyn, astyq bastyratyn mashına alamyz dep kúzdiń kúni úı saıyn qarajat jınaǵan edi ǵoı. Bizden de alǵan. Áne, sol aqsha.

— Áı, sorly-aı! Nápsi qurǵyr pendege ne istetpeıdi? — dep kúrsindi Úlken sheshem. Nege ekenin qaıdam, ákem lám-mım til qatpady. Oıǵa shomyp otyr. Jurttyń eńsesin zildeı tynyshtyq basty. Álgi "Úkimge baryńdar!" degen daýys terezeden sańq etti de, qaıtyp shyqpady, úıde qalyqtap qaldy, qulaǵymyzda jańǵyryp turǵandaı áli.

— Sámıǵúllanyń aqshaǵa kózi qyzyqqany ǵoı kommýnıspin degeni qurysyn, adam balasyna senim qalmady! — dep kúıindi Murtaza aǵam, — qaryna tartpaǵannyń qary synsyn degen ras-aý.

— Osydan bireýiń Órt alańyna aıaq basatyn bolsańdar, menen meıirim kútpeńder! Senderge adamnyń aq-qarasyn aıyrý áli erte, — dedi ákem. Tipti suq saýsaǵyn shoshaıtyp, qorqytyp qoıdy. Ol buryn-sońdy baýyrlarymnyń betine bulaısha tym qatty kelmeıtin. Artynsha sál jumsara tústi: — maǵan kók aıǵyrdy arbaǵa jegip berińdershi, Tımofeıge baryp qaıtaıyn. Sender qoıan qaǵýǵa shyqsańdarshy. Qardy qarashy, naǵyz qansonar ǵoı.

Ákemniń daýsy qatqyl shyqqanyna tańdanǵan aǵalarym bir-birine jaltaq-jaltaq qarap, sasyp qaldy.

— Jaraıdy, áke, qoıan qaǵýǵa shyǵamyz, — dedi Murtaza aǵam tunjyraı túsip.

Sóıtti de, egde erkekter sharýa qamyna tus-tusqa tarap ketti. Birazdan soń álgi eki bala úıdiń tusynan taǵy da aıqaılap ótti:

— Úkimge baryńdar, Órt alańyna! Úkimge baryńdar, Órt alańyna!

Talaı tamashany kórgenim bar: kınony da, talaı kúldirgi qýaqyny da, at báıgeni de bilem. Biraq "úkim" degendi kórmegem. Kórýim kerek.

Órt alańy Meshit kóshesiniń joǵarysyndaǵy dóńniń basynda. Alańǵa jınalǵan jurt yǵy-jyǵy, kóbisi qaba saqal kekse kisiler, ataılar. İlǵı maıda bala kósheniń arǵy jaǵyndaǵy bıik aqqalanyń ústinde otyrmyz. Bizdi alańǵa jibermeı, qýyp salǵan.

— Bala-shaǵany ári qýyńdar, kórmesin mynany! — dep shyryldady bir shaıa

— Qarasyn, kórsin, sabaq bolar! — dedi beti isińki kisi.

— Ǵıbrat alsyn! — dedi ekinshisi.

— Sábılerdi qaıtaryp jiberińder, tamasha kórsetilip jatqan joq qoı munda!

— Qandaı tamasha kórsetiletinin kim bilsin. Halyq abyr-sabyr úımelep, alań quj-quj qaınap jatyr. Baıpaǵymen qardy syqyrlata basyp, alańǵa Tómengi kósheden Tashbolat aýylnaı men túri bóten eki adam shyqty. Tashbolat tapal, qattyraq attaǵan saıyn qara tonynyń shalǵaıy jerge súıretilip barady. Ákesiniń, ıa aǵasynyń tony bolar, shamasy. Ol kelgen soń jurt tyna qaldy.

— Iá, qaıtemiz, jamaǵat? — dedi Tashbolat eshkimniń betine qaraı almaı jaltaryp, — ury aldaryńda, úkim qoldaryńda, el aǵalary.

Jurt ne aıtaryn bilmeı, sál abyrjyp qalǵanda Tashbolattyń aldyna boıshań, soqtaldaı myǵym deneli Sulý Máráhım shyqty. Bizdiń kóshede turatyn. Máráhımdi, anyǵyraq aıtqanda — İlıas azanshynyń jesirine telip qoıǵan. Máráhım keshkilik kóshege shyǵyp, esik aldyna otyryp, syrnaıyn qulashtap, quıqyljyta tolǵap jiberse, búkil aýyl uıyp tyńdaıtyn. "Muńaıyp otyr-aý, baıǵus, — deıtin Úlken sheshem, — qansha jyl ótti, júrek, shirkin, typyrshyp, týlaıdy ǵoı, áldekimderdi ańsaıtyn shyǵar-aý. Naǵyz gúl atyp, qulpyrǵan shaǵy bosqa ótip bara jatqan soń, qaıtsin..."

"Sulý men seriniń baǵy janbas" degen ras qoı. Kirpigi de uzyn. Uzyn kirpikti kisiniń ómiri qysqa bolady degen bar. Sodan ba, jurt Sulý Máráhımdi aıap, báıek bolady. Mine, qazir boıy oqtaýdaı Tashbolattyń aldyna entelep, kóldeneń tura qalǵan sol.

— Qurdas, — dedi ol aqyryn ǵana, — Sámıǵúllanyń kinási aýyr. Qoǵamnyń aqshasyn ózi urlady ma, ózge urlady ma, ol jaǵyn aıtý qıyn, tek túsinip turǵanymyz: áıteýir, aqsha joǵalǵan. Tıisti jazasyn alar. Tek ony ókimetke tapsyryp, ádil sotqa tartý kerek, muqıat tekserip, qara qyldy qaq jarǵan aqıqatty aıtsyn.

Tashbolattyń zyǵyrdany qaınap, ótkir kózderi jurttyń óńmeninen ótip kete jazdady.

Ókimetke! Ókimetke tapsyrǵany nesi, ókimettiń múlkin urlap pa ol sondaı-aq! Senderdiń taban et, mańdaı terińmen tapqandaryńdy urlap, qoǵam múlkine, myna bizdiń aq adal dúnıemizge qol saldy ǵoı! Táni de, jany da ózderińniń qoldaryńda, jamaǵat! Durys aıtyp turmyn ba?!

— Durys, durys! — dep shýlasa bas shulǵydy jurt.

— Jegenin qustyrý kerek, obyrdyń! — dedi manaǵy isik bet jýan.

— Tipti komýna bolyp, halyqty azǵyrǵanyn aıtsańshy, ibilistiń! Tozaqqa túskir! Qaıda ózi? Neni kútip turmyz osy? — dep tyqyrshydy bireý.

— Halyqtyń aldyna alyp shyǵyńdar! Jaýap bersin! — dedi ekinshisi.

At tóbelindeı top doldana, kújildeı óshigip aıqaı saldy. Sol sát Tashbolat:

— Eı, kýálar! Uryny alyp shyǵyńdar! — dep ámir etti.

Sulý basy salbyrap Máráhım alańnan shyqty. Artyna bir jalt qarap, sál kibirtiktegeni bolmasa, kidirgen joq.

Bireýler Sámıǵullany abaqtydan aıdap shyqty. Ústinde jalbyraǵan kelte ton, aıaǵynda appaq shulyq pen aq shabata. Nege ekenin qaıdam, basynda bórki joq. Buıra qara shashynyń bir ýysy shıratylyp, mańdaıyna túsip túr, beti kúl sekildi sup-sur... Qoldaryn arqasyna qaıyryp, shyntaǵyna deıin arqanmen shyrmap tastaǵan. Arqannyń bir ushy qylmystynyń qaptalynda kele jatqan kisiniń qolynda. Bazarǵa satýǵa aıdaǵan sıyrdaı dedektete, súırep keledi.

— Myna jerge, bıikke shyǵaryńdar, el aldyna tartyńdar, — dep buıyrdy Tashbolat, bir qaptaly qarǵa tirelgen arbany kórsetip. Sámıǵullany sonda mingizdi. Alań jym-jyrt. Tipti aıaq astyndaǵy qar da syqyrlamaı qaldy. Qylamyqtap jaýǵan ulpa qardyń japalaqtaǵan ushqyndary aýada aǵarańdap, shyr kóbelek aınalady... Jerge de, topyrlasqan jurttyń tóbesine de túspeı, tek tutqynnyń temen ıilgen dýdar basyndaǵy qara shashtarǵa qonatyn sıaqty olar. Endi biraz tursa, basy appaq bop ketetin tárizdi. Sámıǵullanyń sol jaǵynda, sál árirektegi aýylkeńestiń shatyrynda qyzyl jalaý jelbirep túr. Úńile qarasań, jalaý jaqyndaı túsip, janyńa kelgendeı. Adam únsiz. Jalaý jelbirep, áldeqaıda julqynǵandaı. Ekeýiniń tý syrtynan nóser tógetin sur aspannyń bir sheti munarta kórinedi.

— Kóz kórmegen, qulaq estimegen sumdyq bul! — dep shyryldady taǵy da álgi zarjaq shal, — elge uıat, erge uıat, dinge uıat, bárimizdi uıatqa qaldyrdy bul qara bet! — dep Sámıǵulla jaqqa qolyn siltedi.

Ony basqa daýystar da qostady.

— Balamyzdyń aýzynan jyryp, tirnektep jınaǵan dúnıemiz edi! Qaıda qurttyń? Jaýap ber!

— Aq adal mańdaı terimen tapqanbyz! Tamaǵyńa kóldeneń turyp qalsyn, uıatsyz!

— Tólesin! Kóptikin kópke tólesin!

— Mańdaı terimizge qan alamyz! Qan! Sámıǵulla aqyryn basyn kóterdi. Alańdy uzaq sholyp etti. Dabyra taǵy basyla berdi. Sámıǵulla basyn joǵary kóterip, eki ret jótelip aldy.

— Aýyldastar, — dedi ol qaltyraǵan uıań daýyspen, — aldaryńda óte uıattymyn. Aq adal mańdaı termen tapqan aqshalaryń meniń qolymda bolatyn, qapylysta qaǵyp ketti. Biraq oz basym soqyr tıyn paıda kórgem joq sodan.

— Paıda kórmegeniń qalaı? Sonda qyrýar aqshaǵa aıaq bitip, qybyrlap júrip ketkeni me?

— Urlattym. Keńsedegi temir sandyqty kiltpen ashyp, urlap ketipti.

— Qashan alǵan?

— Anyǵyn bilmeımin.

— Ótirik! Aldaıdy.

— O dúnıede aqtalarsyń!

— Qaraýyl qaıda qalǵan?

— Ózim urlaǵanym joq, aǵalar, iniler! Degenmen, aıyp mende. Ómir boıǵy eńbek aqymdy tólesem de taýyp berem.

— Bıtińdi tóleımisiń, jalań aıaq qý kedeı?

— Ómir boıy kisiniń ala jibin attaǵan joqpyn, aqshany almasam da tóleımin.

— Buǵan deıin dúnıe túgil, mańdaıyna qyrshańqy taı bitpegen sorly!

— Aqshanyń qunyna qanyn bersin, — dep jalańdady álgi qanqumar.

Jurt odan saıyn dýyldasty.

— Ózimiz jazaǵa tartaıyq! Ózimizshe sottaıyq! Basqalarǵa sabaq bolsyn!

Ábden delebesi qozyp, jeligip alǵan top aq-qarany aıyra alatyn hálde emes, judyryqtaryn, taıaqtaryn, shoqparlaryn kóterip, arbaǵa lap qoıdy. Osy tusta bir jaqtan Talpaq Tálip shyǵa keldi. Ol dereý arbaǵa sekirip mindi.

— Jamaǵat! dep aıqaı saldy ol búkil alańdy jańǵyryqtyryp, men myna kisini týǵanymnan beri bilem. Jamandyq jasamaıtyn, ómirde kisiniń ala jibin attamaıtyn adam. Bularyńyz ádiletsizdik qoı, aqsaqaldar, jastardy jaman jolǵa bastamańdarshy! Áleýmet! Kúnásiz, qorǵansyz, jalǵyz janǵa júz kisi shyǵyp tursyńdar! Ony óltirseńder árqaısyńa júz kúná jabysady-jýyp aryla almassyńdar! Imandy oılańyzdar, jamaǵat! Men ony qarshadaıynan bilem. Júregim sezip túr, kámil senem, aıypty emes. Aqyldan adaspańdar, jamaǵat! Tashbolat! Sen basshysyń ǵoı. Halyqty toqtat! Sámıǵullaǵa tımesin. Úıinde almadaı albyraǵan eki balasy shapqylap júr. Solardy jetim qaldyra kórme, aqsaqaldarǵa aıtshy, Tashbolat!

— Aqsha urlaǵanda menimen aqyldaspady. Sazaıyn tartsyn! Meniń aıtarym osy, jamaǵat, úkim shyǵarý óz qoldaryńda... — dedi de Tashbolat tonynyń shalǵaıyna súrine-qabyna alańnan shyǵyp ketti.

"Jamaǵat" daýryǵa dabyrlasyp, óshige aıqaı salyp, dýyldasyp jatty. Tálip taǵy da birdeńeler aıtty, biraq onyń sózin eshkim tyńdamady. Alaıda arbadan túspeı, Sámıǵullaǵa qaraı jaqyndaı berdi.

— Ótirikshiniń kýási qasynda!

— Tús arbadan, alba-julba neme!

— Oljany ekeýiń bólip aldyńdar ma?

— Soǵym soıǵan jerdi saǵalaıtyn buralqy tóbet!

— Sybaǵańa olja kop tıgen bolar?

Tálip shapshań shetke shyqty. Tozyǵy jetken shekpenniń shalǵaıyn qaıyryp, beline deıin kóterdi de, qyryq jamaý dambalyn kórsetti.

— Mine, meniń oljam! Asyl torqadan shoqtaı kıinip aldym. Áne, onyń aıaǵynda da úr jańa shabata!

Tálip shekpeniniń shalǵaıyn kópke deıin jappady. Sámıǵulla samarqaý qalpynda sirese qatyp, sereıip qalǵan. Ulpa qar basqan basy appaq: qylamyqtap jaýǵan qar ushqyny qara buıra shashyn qalaısha qalyń japqan?

Tálip kenet qolyn jaıyp jiberip, jurtqa jylap turyp, jalyndy:

— Adamnan uıalmasańdar, qudaıdan qoryqsańdarshy, jamaǵat! Tımeńder Sámıǵullaǵa! Búkil aýylǵa kesir keler. Qudaıdyń qarǵysyna ushyrarsyńdar!

Qashannan aty shýly qanypezer, qabaǵan ıt jınaıtyn Islaı álgi sóz shymbaıyna batqandaı, shatynap, jyndanyp kete jazdady.

Kújildep, júgirip keldi de: "Qudaı qarǵasa bylaı soǵady" dep kerile berip, Tálipti jýan emen shoqparmen qulaq-shekeden qoıyp qaldy. Arbadan ushyp túsken Tálip omaqasa qulady. Shúberek tysty jupyny dalbaǵaıy shyr kóbelek dalbaqtaı ushyp, qar ústine jalp etti. Aınadaı jaltyr basy jarqyrap jatyr. Tazy da, múıizi de joq, tep-tegis jaltyr. Tóbe shashy tyqyrlanyp túgel túsken.

Islaıdyń shoqpary túp shekeden myqtap tıgen. Samaıynan sorǵalaǵan qan qar ústine tamdy. Bir tamdy, eki tamdy, úsh tamdy... Tálip basyn kóterdi. Aqyryn tizerlep túrgeldi. Qandy kórgen Islaı elirip, qutyrǵan jyrtqysh ań sekildi doldanyp ketti. Sámıǵúllaǵa qaraı umtylyp, shoqparyn qatty siltep qaldy. Sol sát kúlli "jamaǵat" lap qoıyp, arbany qaýmalaı qorshap aldy. Janym túrshigip, kózimdi jumdym. Qulaǵyma aqylynan adasqan "jamaǵattyń" azan-qazan aıqaıy ǵana estilip jatty. Birazdan soń aıqaı-shý tyndy...

Kózimdi ashtym. Arba qańyrap bos qalǵan. Onyń arǵy jaǵynda, alystaǵy aýylkeńes shatyrynda jelbiregen qyzyl jalaý muńǵa batqandaı. Alańnan shyqqan jurt tus-tusqa tarap barady. Arbanyń qasynda Sámıǵullanyń denesi búktetilip jatyr. Búkil bet-aýzyn qan jýyp ketken. Basynyń astyndaǵy aq qardy qyzyl qan oıyp túsipti. Tálip onyń denesi aldynda tizerlep, qar qatqan basyn súıep, sıpap otyr. Ol sıpaǵanymen qar túspeıdi, qaıta shashyna qalyńyraq jabysady. Qandaı qar búl, ıapyr-aý?

Aq qarǵa tógilgen qyzyl qandy, adam qanyn ómirimde alǵash kórýim. Qan áýeli tamshylap turyp, zaýlap, burqyrap aqty, qardy órtep, jerge júgirip ótti. Ol jerdi jylytyp baryp, topyraqqa sińip ketetinin bilemin. Úlken sheshem: "Tútin aýaǵa taraıdy, qan jerge sińedi, jan aspanǵa ushady, tándi qabir qushady" deıtin. Sámıǵullanyń jany jolda samǵap bara jatqan shyǵar...

Men ol kezde qap-qara buıra shashtyń qas qaǵymda aǵaryp ketetinin bilmeýshi edim.

— Tamasha bitti, úıińe qaıt, bala! — dedi bireý. Men basymdy kóterdim. Aldymda ústi-basyn túk basqan, ańyraıǵan adyraq kózinde burshaqtaı súıeli shortıǵan bireý túksıip tur. Qasy da, muryny da, aýyzy da qısyq. Túrine qarasam, meniń de bet-aýzym qısaıyp bara jatqandaı. Úıge qaraı zytyp berdim. Qudaı saqtasyn, álgi pále túsime kirmegeı...

... Meni aıady bilem, túsime kirmedi, áıteýir. Biraq óńimde taǵy bir ret kezdesti. Talaı oshaqtyń oty sóndi, talaı taǵdyr nóserdeı kúrkirep ótti, biz onymen taǵyda kezdestik.

Aýylǵa qaıtqan saıyn aldymen ákem men Úlken sheshemniń qabirine taǵzym etýge beıit basyna baramyn. Qazir ózim de áke túgil, tipti ata bolǵan kisimin. Biraq beıit basyna kelgende ólimdi, o dúnıeni oılaýdan múldem aýlaqpyn. Sebebi, qulpytasqa aty qashalǵan adamdardyń jer betinen qashan, qalaı ketkeni emes, qashan týyp, jer betinde qalaı ómir súrgeni, qandaı qýanyshqa kenelgeni, qandaı azap kergeni, qandaı sharýa tyndyrǵany ǵoı kisige keregi.

Keıbir qabirdiń basynda oıǵa qalamyn. Keıbireýiniń qasynda eriksiz ezý tartamyn, sebebi, osynda jatqandar jer betinde nebir kóńildi, qyzyqty da ǵıbrat alarlyq qyrýar estelik qaldyryp ketken. Solardyń qaısar rýhy kóz aldymda tulǵalanyp turatyndaı. Munda danyshpandar men dýanalar, beıbaqtar men armanshyldar, sotqarlar men sabyrlylar, batyrlar men baıǵustar jerlengen. Munda jaýyzdar da, qorqaqtar da, darynsyzdar da joq. Bolsa da men olardy kermeımin. Kezim kórse de, kóńil ózge. Sebebi, men solardan qalǵan dúnıege ne bolyp kele jatqanym joq. Igi jaqsylardan muraǵa qalǵan dúnıede ómir keship, soǵan ıelik etip kelemin. Men tiri bolǵan soń olar da tiri. Sondyqtan da kezdesken saıyn: "Sálemetsiń be, áke!", "Sálemetsiń be, Úlken sheshe!", "Sálemetsiń be, Talpaq Tálip?" desem, dereý qulpytastar da jańǵyryǵyp: "Salamat bol!" deıdi. Osynda bir shynaıy shyndyqqa kámil kózim jetti: jalǵannyń júzinde tiri pendeniń bári tirshilik etedi, al ólgen soń eldiń esinde qalatyn tek ıgi jaqsylar.

Balǵyn shóptiń qyzyl súırikteri qyltıa jaryp shyqqan qara tómpeshik qabirge kózim tústi. Jaryq dúnıeni jańa kórgen súırikter qıalymdy qıanǵa súırep, máńgiliktiń tuńǵıyǵyna tartyp ketti. O basta adamdardyń alǵashqy súırikteri jaryq dúnıege osylaı jaryp shyqqan-aý degen oı keldi sonda basyma. Óse kele shóp tiri janǵa-adamǵa aınalǵan shyǵar, endi adamnyń qaıtadan shópke aınalǵan kezi ǵoı mynaý...

Qabirdiń bas jaǵyna eńkeıgen shúıkedeı áıel solqyldaı jylap, eńiregende kóz jasyna etegi tolǵandaı. Óksip-óksip, qaıta-qaıta zarlaıtyny bir soz:

— Ashylǵan gúlim soldy ǵoı, asyl shyraq sóndi ǵoı... solǵan gúlden qaıran joq, sóngen shamǵa aılam joq...

Búl soǵystyń alǵashqy jylynda habar-osharsyz joǵalǵan Qurbanǵalıdiń jesiri Sabýra edi. Erterekte, Sabýranyń kelinshek kezinde, Ashat oǵan ázildep: "Samaýryn boıly Sabýra" atandyrǵan Bákene bolsa da qoly sheber, tili ótkir, eti tiri pysyq kelinshek, kisi syrtynan súıreńdep ósek aıtpaıtyn, ǵaıbat sóılemeıtin.

Soǵystyń orta sheninde aýylǵa bir top soldat kelgen-di. Biraz turǵan soń buıryq shyǵyp, qaıtyp ketti. Kúnder ótti, aılar ótti, mezgil jetti. Sabýra ul tapty. Kórshi-qolań kúńkildesip, jaqyn-jekjattardyń qabyrǵasy qaıysty, qatyndar ósekti saǵyzdaı shaınady. Tipti ózderiniń kúnási de, tapqan oljasy da Sabýradan kem túspeıtin qurby-qurdastar da qyryn qarap, teris aınalǵandy shyǵardy. Sabýrany aıap, mańdaıynan sıpap: "Ózekti janǵa ólim joq. Qadamy qutty bolsyn, Qurbanǵalıdan urpaq qalmap edi, aıalap ósireıik" degen tek bir adam. Ol — Gúlbadar. Qurbanǵalıdiń anasy, Sabýranyń qaıyn enesi. Buǵan deıin qaıyn ene men kelin bir-birine pyshaq ala júgirmegenimen, sál jerde qaqtyǵysyp qalatyn. Qaıyn ene kúrek surasa, kelin aıyr ustatatyn, kelin qasyǵyn saldyratsa, qaıyn enesi tabaqty tarsyldatatyn.

Sol Semen (Sabýra tapqan balasyna álgi soldattyń atyn qoıǵan, súıetindikten, árıne) týǵaly ekeýiniń arazdyǵy sý sepkendeı basyldy da qaldy. Gúlbadar men Sabýranyń til jetpes tatýlyǵy máńgilik aınymas dostyqqa aınaldy. Bóbek ósken saıyn qaıyn enesiniń kelinine, kelininiń qaıyn enesine degen yqylas-iltıpaty arta tústi. Gúlbadar Semendy aldymen aýlaǵa kóterip shyqty, sosyn kórshilerine korsetti, budan soń búkil aýyldy aralady.

— Quıyp qoıǵan ákesi! — dep keketkisi kelgenderdi toıtaryp tastaıtyn ol:

— Kimge uqsasa da, adam balasy! Mekerlikten týǵan joq, mahabbattan týǵan! Perishtedeı pák sábıge kúlý kúná.

Osy Gúlbadar kómilgen qara topyraqty jańa jaryp shyqqan shóptiń qyzyl súırigi qaltyrap túr. Soqqan samaldan ba, álde Sabýranyń ózegin órtegen qasiret lebi terbeı me ony, qaıdam.

Áıeldiń jaraly kóńiline tımeý úshin ádeıi kózine túspeı, zırattyń qaqpasyna qaraı kettim. Biraq, kúńirengen zarly joqtaýy, ashshy daýysy qulaǵymnan ketpeı qoıdy...

— Ashylǵan gúlim soldy ǵoı, asyl shyraq sóndi ǵoı...

Tas qalaǵan qabirdegi temir qaqpanyń qasynda turǵan bir qartty talaı kórgenmin. Kóringen kisiden kózin tasalap, teris aınalady. Men de onymen betpe-bet kezdesýge, sál kidirip, sóılesýge, tipti sálem berýge tartyna beremin. Jat kisiniń jan dúnıesi qarańǵy orman sıaqty. İshinde ne jatqanyn kim bilsin? Ormanǵa ruqsat suramaı kirseń de, syryn bilmeıtin kisige ruqsatsyz jolaı almaısyń.

Bul joly shal menen taısalmady. Nury qashqan kózin de basqa jaqqa burmady. Oń janaryn burshaqtaı badyraıǵan súıel jaýyp ketken. Bul kózinde múldem sańylaý qalmaǵan. Saý kózi maǵan syǵyraıa qadalyp tur. Táıiri-aý, ne aıtqysy keledi, myna kóz? Joq, eshteńeń aıtpaıdy.

— Esensiz be, aǵaı! Jaı-kúıińiz jaqsy ma? — dedim men. Kenet júregim qatty tolqyp ketti.

— Men seniń aǵań emespin. Eshkimniń ákesi de, baýyry da, balasy da emespin. Jalǵanda jalǵyzbyn. Ózimmen ózim. Jaı-kúıimniń qalaı ekenin suramaı-aq qoı. Mende jaı-kúı joq. Men albastymyn.

Men júrgeli túr edim. Ol shóp ústine jantaıa ketti.

— Tura turshy, sóıleseıik! — dedi qart, — men baıaǵyda-aq myna jaqqa ketýim kerek edi, — ol qolymen qorymdy kórsetti.

— Nege ketpediń?

— Sámıǵulla kirgizbeıdi. "Qabiriń jaqyn jatpasyn" dep meni qaqpadan etkizbeı qoıdy.

— Qaısy Sámıǵulla?

— Baıaǵy ózim óltirgen Sámıǵulla. Men ony bir emes, eki márte óltirgenmin: alǵash jurt aldynda onyń namysyn óltirgenmin, keıin ózin... — dedi shal jaıbaraqat kórgen-bilgenderin habarlap turǵandaı, samarqaý, salqyn kúıde. Zárem qalmady! Soqyr kózinde bir sumdyq jylt etkendeı boldy. Qompańdap, kóterilip basyldy.

— Men osy aımaqqa aty shýly baýkespe ury Iarullamyn, — dep sezin jalǵastyrdy ol álgi salqyn únmen, — menen qorlyq kórip, zar jylaǵandar, meni qarǵap-sileıtinder qyrýar. Zulymdyǵym oz aldyna, aılaker ákki edim. Júrgende buta basyn qylt etkizbeı, jymymdy bildirmeı, jer soqtyryp ketetinmin. Sámıǵullanyń aqshasyn alǵanda esikti de, sandyqty da syndyrǵan joqpyn. Kez kelgen qulypty asha beretin kilt jasadym. Aqshany aldym da, qulyptyń bárin jym-jylas jaýyp kettim. Keýdemde qasqyrdyń qara júregi jatqan soń qalaısha qorqam? Biraq sonda júregime túńǵysh ret kúmán kirdi. Sámıǵulla sezimtal, zerek kisi bolatyn. Meniń aılamdy bilip qoıatyn sıaqty kórindi. Muny basqa eshkim de isteı almaıtyn. Jurt Sámıǵullany sottap jatqanda, shydaı almaı, qoınyma qorǵasynnan quıǵan qolaqpanymdy tyǵyp alyp, alańǵa kelgenmin. Ózgeler taıaǵymen shybyǵyn, keltegin sermep júrgende, men qolaqpanmen basyna bir-aq ret qoıyp qaldym. Ol arbadan aýnap tústi. Qolaqpanymdy jasyrdym da bir shetke sýyrylyp shyqtym. Eshkim sezbeı qaldy. Biraq birden uzap kete almaı, jurt taraǵansha óliktiń qasynda turdym. Óliktiń basy kózime appaq bolyp kórindi. Denem qalshyldap, betimdi bireý sheńgeldep, julyp alǵandaı qısańdap ketti.

Osyny esitkende beıit qaqpasynyń qasynda emes, sonaý bir jylǵy órt alańyndaǵy úıilgen qardyń ústinde turǵandaı boldym. Aldymda ústi-basyn túk basqan, beti qısaıǵan, kózinde shortıǵan aq súıeli bar bireý tura qaldy. Men odan múldem seskenbeımin. "Tamasha bitti, úıińe bar!" deımin oǵan, biraq tynysym tarylyp, daýysym shyqpaıdy.

Ótken ómir baspaldaqtaryn aqyryn sanap basyp, osy jerge, myna beıit basyndaǵy sharbaq qorshaýǵa qaıtyp keldim. Sıdam sıraǵy soraıǵan Iarulla únsiz otyr. Esimdi jınaǵan kezde kop jyldardan beri mazamdy alǵan bir oı basyma sap ete tústi. Búl aýylkeńes tóraǵasy Tashbolattyń baıaǵy qylyǵy. Osyǵan oraı shalǵa tótenshe suraq qoıdym:

— Álgi aqshany Tashbolatpen birge urladyńdar ma?

— Joq. Ol tipti bilmedi. Oǵan keregi aqshany kim urlap, qaıda jibergeni emes. Tashbolattyń óz esebi bolatyn. Qalaıda Sámıǵullanyń kózin joıǵysy kelip, tisin qaırap júretin. Aqsha urlaǵanyn bilip, qudaıy berdi. Ózderiń sottańdar dep, halyqty azǵyryp, aıdap saldy da, ózi syrt aınalyp ketti.

— Sámıǵullada onyń ne óshi bar edi?

— Anyǵyn bilmeımin. Azamat soǵysy kezinde Tashbolat bir jeksuryndyq, haıýandyq jasaǵan kórinedi. Shamasy, Sámıǵulla sony biledi-aý. Sámıǵulla tiktelip qarasa, kirerge tesik tappaıtyn. Men qoryqpaıtynmyn. Eshkimnen aıylymdy jımaıtynmyn. Meniń janyma úreı týǵyzǵan Sámıǵullanyń ólimi. Sodan qatty qoryqtym. Sol túni qara aıǵyrdy arbaǵa jektim. Úıimdi, qatynymdy, balalarymdy tastap, ıt arqasy qıandaǵy jat jurtqa asyp ketkem. Qyryq jyldan keıin atamekende qabirim qalsyn degen nıetpen elge qaıttym. Osynda júrgenime qazir úsh jyl Sámıǵulla mańyna jolatpaıdy. "Sen sotqa baryp, jasaǵan qylmysyńa laıyq jazańdy tart, sodan keıin jiberemin" deıdi. Qanshama qylmys jasadym, jurtqa qyrýar aqyret kórsettim — el de, qudaı da sonyń bárin kóre turyp, meni der kezinde jazalamady ǵoı. "Moınymda kop qylmysym bar, solarǵa laıyq jaza berińizder!" dep ókimet mekemelerine, zań oryndaryna bardym. Qaıda barsam da: "Qylmysyńnyń merzimi ótken, kúnálaryń eskirgen" degen jaýap aldym. Joq-joq merzimi de ótpegen, eskirmegen! Men ony jaqsy bilemin-meniń qylmysym, meniń kúnám ǵoı sonyń bári... Men aǵyzǵan kóz jasy, men tókken qan myna munda, alqymyma tirelip tur.

Qart ornynan qarǵyp turdy. Yshqyna shyńǵyrǵan, qarlyqqan aıqaıy qulaǵymdy jaryp kete jazdady.

— Eı, adamdar! — dep shyryldady ol — Bárin mezgilimen jasaýǵa tyrysyńdar. Tipti, mezgilinen buryn maqtaý, syılyq alyp qalyńdar! Jandaryńdy sol úshin pıda etińder, baıǵustar, qorqaýlar, eserler! Kúnálaryń úlken bolsyn, kishi bolsyn der kezinde jaza alýǵa tyrysyńdar! Asyǵyńdar! Keshikpeńder! Keshikseńder bastaryńa zaýal týady, senderge myna temir qaqpa ashylmaı qalady. Sámıǵulla jibermeıdi...

Úırengen ádetinshe Iarulla ornyna qaıta jantaıdy da uzyn, keń kóıleginiń jeńimen mańdaıyn súrtti. Meni múlde umytqan sıaqty. Men jónime kettim.

...Borandy kúnderdiń birinde Iarulla úshti-kúıli joǵalyp ketti. Tóńirekti túgel sharlaǵan jurt ony taba almapty. Tek jazǵyturym kórshi aýyldyń qasyndaǵy beıit sharbaǵynyń túbinde qar astynan shaldyń qaraıyp ketken denesi shyqty. Ol osy sharbaqtyń syrtyna kómildi.

---