InfoHub Logo

— Anaý eshki terilerin Tálipke aparyp berý kerek edi. Nege ekenin qaıdam, ózi kórinbeıdi, — dedi ákem tańerteńgi shaı ústinde. Ózi arbaǵa at jegip, áldeqaıda ketip qaldy. Aǵaılarym men Kishi sheshem alystaǵy egin basynda qonyp, tary oryp jatyr. Sondyqtan eshki terilerin kim aparyp bersin? Terilerdiń ózderi barmaıtyny belgili. Ákemniń bir qyzyq minezi bar: jumys buıyrsa, atyńdy aıtpaıdy. "Álgini álgindeı etý kerek, mynany mynadaı etý kerek edi" deıdi de qoıady. Taıaqtyń basy kimge tıetinin óziń sodan túsinesiń. Áneýgúni keshki tamaqtan soń aǵalaryma arnap bir mysal aıtty.

... Baıaǵy ótken zamanda bir qarıa erjetken balasyna qalyńdyq aıttyrmaq bolypty. Dyrdaı ulyn bir kúni qyzdar sýǵa qatynaıtyn soqpaqqa alyp shyǵypty. Bir dúrkin qyz taıap kele jatqanyn kórgen qart álgi jigitti qamshymen sabaı bastapty. Qyzdardyń bireýi:

— Balańdy sabaǵanyń qalaı, qarıa? — dep suraq qoıypty.

— Aıtqanyńdy ǵana biledi, tapsyrǵandy ǵana isteıdi. Sol úshin sabap jatyrmyn, — depti qarıa. Qyzdar syqylyqtap kúlipti de:

— Óı, esýas qart... Dyrdaı balasyn sabaǵan nesi, — dep jónine kete beripti.

Budan soń bir qyz keıinde oılanyp kele jatyr eken. Qart taǵy da ulyn sabaıdy.

Balańdy nege sabap jatyrsyń, qart? — dep suraıdy bul da.

Aıtqandy ǵana biledi, tapsyrǵandy ǵana isteıdi. Sol úshin sabap jatyrmyn, — deıdi qart.

— Aıamaı, qattyraq soq, esin tandyryp, balańnyń aıtpaı-aq biletin, tapsyrmaı-aq isteıtin shaǵy ǵoı, qart, — dep qyz kete beripti. Sol kúni-aq qarıa álgi qyzǵa qudalar jiberipti.

Ákem sońǵy sózin sozyńqyrap aıtty da sál kidirip qaldy. Úlken aǵam eleń etip, qulaq túrdi:

— Qudalarǵa ne depti sol qyz? — dep suraq qoıdy. — Rızalyǵyn berip pe?

Ákem ádeıi kidirgen eken. Dereý sózin jalǵastyrdy.

— Qaıtyp kelgen jaýshylar mynandaı habar jetkizipti: "Qyz aýmaly — tókpeli eken. Sóılegen sózi, qylǵan qylyǵy aqylǵa syımaıdy. Týǵan-týysqandary da kileń daraqy. Biz nıetimizdi oryndaı almaı, qaıtyp keldik" depti. Áıtse de álgi qart bas qudaǵa kórgen-bilgenin egjeı-tegjeıli aıtyp berýdi ótingen. "Biz baryp úıine kirgende úıde qyz jalǵyz ózi otyr eken... — dep bastady bas quda, — "Ákeń qaıda?" desek: "Dostan dushpan jasaýǵa kepti" dep jaýap qaıtardy. "Shesheń qaıda?" degende: "Bir kisini ekeý etýge ketti" dedi. Osylaı sóılesip otyrǵanda qyz úlken tabaqty meımildetip kespe salǵan sorpa ákelip qoıdy aldymyzǵa. Tamaq jep otyryp úıiniń bórenelerine kózimiz tústi. Dobaldaı iri bórenelerden salynypty úıi. "Mynandaı jýan bórenelerdi ormannan tasý qıyn bolǵan shyǵar, — dedik biz, — bir joly nesheýden tıedińiz?" "Attar aryq, álsiz shaqta úsheýden, tipti tórteýden salyp edik, semire kele ekeýden sala bastadyq, birjola semirip alǵan soń bireýin de jarty jolda túsirip qaldyratyn boldy" dep túsindirdi aqylsyz qyz. Biz osyndaı jaýap alyp qaıttyq, — dedi bas quda qalǵanyna óziń úkim shyǵar".

— Oı, oısyz qudalar-aı! — depti buǵan qart, baıaǵy "aıtqandy ǵana biletin" jigittiń ákesi. — Sózdiń súıegi bolady, súıektiń ishinde soryp jeıtin maıy bolady. Sender sonyń súıegin ǵana jalap qaıtqansyńdar ǵoı, shamasy. Qyzdyń aıtqan sózine mán bermepsińder!.. Onyń ákesi dosyna bergen qaryzyn suraýǵa, sheshesi bosanyp jatqan áıelge ketken. Bórene degeni de bórene emes, sender jegen kespe. Sender ashyraq kezderińde qomaǵaılanyp, qasyqtaryńa birden úsh-tórt kespeden salǵan shyǵarsyńdar. Toıa kele azyraq jegensińder. Keıinirek bireýin de jeı almaǵansyńdar. Solaı ma?

— Solaı boldy, — dep qudalar úılerine qaıtyp ketipti.

Ekinshi kúni qyz úıine qart ózi baryp, barlyq sharýany tyndyryp, ýaǵdalasyp qaıtqan. Myna Murtazaǵa da sondaı kelinshek kerek. Ol da aıtpasań bilmeıtin jigit qoı... Salıh ta aǵasy sıaqty, tek tapsyrǵan isti biledi...

Ákem áńgimesin osylaı aıaqtady.

Aǵalarym uıyp tyńdady bul hıkaıany. Ákemniń ne aıtqysy kelgenin olar túgil men de ańǵardym. Men de maýbas emespin...

... Eshki terisin aparyp beretin kim endi? Úlken sheshem ekeýmiz, árıne.

Tapal boıly, jýantyq Talpaq Tálip Baıǵyz kóshesinde turady. Bir minezi ersi. Jyl boıy jyltyr qara tysty dóńgelek bórik kıip júredi. Kúzde sol bórkin shúberek tyspen qaptaıdy da, kóktemde ony sógip tastaıdy. Táliptiń bórkin sheshkenin kórgen kisi joq. Tipti monshaǵa da bórkimen kiredi deıdi jurt. Ne bar eken sol bóriktiń astynda? Áıelin bir chývash aýylynda baılarǵa jaldanyp júrgen kezde alǵan. Kelinshegi bir kúni: "Sen osy, Tálip, bórkińdi nege sheshpeısiń?" dep surasa: "Bizdiń tıptárlardyń1 ádeti solaı" dep jaýap qaıtarypty. Jurttyń topshylaýyna qaraǵanda Talpaq Táliptiń basynda múıizi bar, álde taz.

Men esimdi bilgennen beri onyń isteıtin kásibi úıden úıge júrip, ýaq jandyqtyń, túrli ańnyń, ıt pen mysyqtyń terisin jınaıdy. Jylqy men sıyrdyń, aıý men qasqyrdyń, bulan men buǵynyń terisi onyń qolyna túspeıdi. Olar tup-týra kooperatıvke ketedi. Balalar kóktemde sarshunaq, sýyr, egeýquıryq ustasaq, álde qysta qaqpanymyzǵa málin, sýsar tússe, terisin sypyryp alyp, Tálipke júgiremiz. Birneshe qara baqyr, ara tura tipti kúmis teńge de alyp qaıtamyz. Onyń jylqysy da, sıyry da, basqa maly da joq. Úı toly shıetteı bala men álgi kásibi — bar tirligi sol

Úlken sheshem eki eshkiniń terisin orap, qoltyǵyna qysty da Talpaq Táliptiń úıine kettik. Kishi sheshem ekeýmiz bir jerge shyqsaq, baryp jete almaı qınalamyz. Jolda kezdesken týǵan-týysqany, quda-qudashasymen sóılesip, sózdiń ushtyǵyna jete almaıdy. Al Úlken sheshem: "Esensiń be, qalqam? Háliń jaqsy ma, qudaǵı?" — deıdi de, qaıyrylmaı kete beredi. Bir qyzyq jeri, onymen júrseń, tipti aýyldyń eń qabaǵan, eń doly ıtteri de aldymyzdan abalap shyqpaıdy.

Talpaq Tálip balshyq qaqyrasynyń aldynda tizesine baılap, shabata toqyp otyr eken. Bizdi kórgende toqı bastaǵan shabatasyn tastaı salyp, ornynan ushyp turdy:

— E-e-e, jeńgeı, kelińiz, marhamat! — dedi ol — Úıge kirińiz deýge, úı toly bala-shaǵa, aıaq basar jer joq. Osynda otyryp duǵa oqıyq. — Saraı aldyndaǵy dóńbek ústine áldeqaıdan ákelip eski alashanyń jurnaǵyn jaıdy. Otyryp duǵa oqydy.

— Iá, Tálip, otbasyń aman ba, kóńil-kúıiń jaqsy ma?

— Mal baqpaı, jan baqqan jaıymyz bar, bala-shaǵa aman, shúkir. Kóńil degen, jeńgeı, túrlishe bolady. Uıqydaǵy sábı sıaqtymyn ǵoı men: sebepsiz kúlip alamyn, kútpegen jerde jylap jiberemin.

— Pendeniń kóńili túgil, kóktegi anaý táńiriniń kóńili de ózgerip turady, — dep Úlken sheshem ıegin kókke kóterip qoıdy.

Tálip ornynan turyp, ári-beri júrdi de, tez sóılep ketti:

— Jańa basyma bir qyzyq oı keldi, jeńgeı, astynda aty joq kisiniń jarty ǵumyry shabata toqýǵa ketedi. Jaıaý baıǵus shabatany kóp tozdyrady. Atty adam arbasyna bir minse, talaı jerge barady. Talaı qyrdan assa da shabatasy búp-bútin. Ózim jaıaý júrgen jolymdy eseptep qarasam, bes ret Mekkege baryp qaıtýǵa bolady eken.

— Mekkege de bararsyń, áli, buıyrsa...

— Á-á, jeńgeı, ol jaqqa aýyr kúná jasaǵan adam barady ǵoı. Mekkege baryp jarylqaý kútip, jalbarynatyn ne jazyǵym bar meniń? Tereń oılap qaraǵanda, jeńgeı, men beıishke tup-týra baryp enetin kisimin. Nege deseń, men bir kápirdi — óz áıelimdi ıslam dinine kirgizdim, sonyń aqysyna ol etek toly musylman balalaryn tapty.

Úlken sheshem tańdana jymıyp kúldi.

— Ony musylman etýiń durys, Tálip, — dedi ol, — Biraq sen sol bısharany óz ımanynan, óz táńirisinen aıyrǵansyń, búl úshin jaza tartpaısyń ba? Ár pende óz táńirisine ǵana tabynýǵa tıis...

— Buǵan meniń aqylym jetpeıdi, jeńgeı, — dedi Talpaq Tálip. Shynyn aıtty. Meniń de aqylym jetpeıdi buǵan.

— Meniń kásibimdi syılap, úlken basyńdy kishireıtip kelgenińe raqmet, jeńgeı, meniń ózińe tólenbegen eski boryshym da bar edi — kóktemde alǵan anaý úsh put taryny aıtam. Munyń bárin tóleıtin qarajatym joq. Amalyn tappaı júrmin: namys qınaǵanymen, aqsham tapshy... — dep kúrsindi úı ıesi.

— Aqsha bolar áli, seniń qolyńdaǵy qaıda qashar deısiń, esen bolsaq, eseptesermiz, — dep ornynan qozǵala bastady Úlken sheshem.

— Tura turyńyzshy, jeńgeı, mende syrǵymanyń bir jaqsy dóńgelegi bar, maly-jany kóp úıge, bálkim, bir kádege jarap qalar, — dep ol úıinen syrǵymanyń syńar dóńgelegin alyp shyqty. — Qarańyzshy, jaltyrap turǵanyn. Qalanyń jolynan taýyp alǵanmyn.

Úlken sheshem Táliptiń arqasynan qaqty:

— Oqasy joq, qaınym, qaryzdar bolyp qalmassyń, seniń qorańa da bir kezde qut kirer áli.

— Á-á, jeńeshe, men áli baıyp ketemin, tek kúni búgin emes! Degenmen, jeńgeı, ázirshe aýyrlaý turmysym. Umytyp barady ekem: mende bir qyzyq zat bar. Háziretter dáret alatyn jez quman. Mundaı qasterli dúnıe bizge laıyq emes, sony al — Ol taǵy da qaqyrasyna oqtaldy. Úlken sheshem qolymen ıshara jasap toqtatty ony.

Syrǵymanyń dóńgelegi tamasha. Men oǵan qarap qatyp qalyppyn. Ony kósheniń órinen dóńgeletip jiberseń, Támenáıǵa deıin toqtamaıdy-aý. Támenáı kóshesindegi balalardyń esi shyǵar edi. Tek rezeńkesi ǵana joq, bireý sypyryp alsa kerek. Úlken sheshem maǵan synaı qarady:

— Jaraıdy, Tálip, alaıyn, dóńgelektiń ıesi tabyldy. Teri úshin esep aıyrysqanymyz bolsyn, — dep ol sıqyrly dóńgelekti Tálipten alyp, maǵan ustatty. — Má, aıaǵyń talmasyn.

Kútpegen jerde keremet dúnıe tústi qolyma. Osyndaı dóńgelektiń quny teri bolyp pa? Tálip esebinen myqtap jańyldy-aý, shamasy.

Úlken sheshem qaıtqysy kelip ornynan turdy. Qasyndaǵy Tálip taǵy birdeńe izdeı bastady.

— Kúzdiń berekeli kezinde de, shaı-sheker tapshylaý bolyp túr, jeńgeı, qaıteıin? Qur aýyz jiberip, uıatqa qalam endi. Joqshylyqtan asqan qorlyq joq!

— Qoıshy, Tálip qınalma, talaı ishken shaıymyz emes pe, — dep basý aıtty oǵan Úlken sheshem, — bolar áli, shaıy da bolar, basqasy da bolar.

— Tura turshy, jeńgeı, bosqa jibermeımin Taqpaq aıtyp, ózińe bir bılep bereıin. Syılyǵym sol bolsyn.

Qonaq kelse qoraǵa,
Qojasy qarap tura ma?
Taqpaq aıtyp, bılese,
Basqa syılyq surama.
Aty tartpaı órine,
Qonaq shyqpas tórine.
Aýzyn ashsa, qojanyń
Ókpe-baýyry kóriner...

Búlkildeı jorǵalap, baıpańdap bılep ketti. Bir-eki ret shyr kóbelek aınalyp, sekirip tústi.

— Tánti boldym! Syı qurmetińe raqmet! — dedi Úlken sheshem bıshi toqtaǵan kezde.

Biraq Talpaq Táliptiń jomarttyǵy, qonaqjaılyǵy munymen bitken joq. Ol taǵy bir syılyq usyndy.

— Bolary boldy ǵoı, jeńgeı, bir án shyrqap bereıin ózińniń qurmetińe. Minekı, tyńda:

Gvardıa sapqa tursa, Qylyshtary jarqyraıdy, Gvardıa shyǵa qalsa, Nemis malǵun qaltyraıdy.

— Bul bizdiń án, gvardıashylar jyry. Men ózim osy syıqymmen patsha áskeriniń gvardıasynda qyzmet atqardym. Bári arystaı azamattar bolatyn. Men keli sıaqty keltemin. Gvardıaǵa engenimniń ózi tamasha hıkaıa, oı-hoı! Úlken alańǵa áskerdi ıirip, tizip qoıdy da, bir general gvardıa tańdaýǵa kiristi. On bes-jıyrma qadam keıin sheginedi de, álgi general júgirip kelip, soldatty tizeden tebedi. Eńgezerdeı erler ushyp túsedi. Júzden biri ǵana shydasa shydaǵan shyǵar. Shydaǵandaryn alǵa shyǵaryp qoıady. Kileń keremet sıaqty. Bir sát meniń tizemdi tepti. Men myńq etpedim. Generaldyń kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Birese aldyma, birese artyma aınalyp, meni bastan-aıaq kózimen sholyp shyqty. Sodan soń taǵy da alysyraq sheginip, meni ekinshi márte tepti. Men eleń etpedim. "Maladıs, saldat! — dedi general, — Saptyń eń sońynda júretin meniń eń senimdi, eń birinshi gvardıashym bolarsyń. Sen sońymyzda kele jatqanda bizdi eshkim tizemizden tebe almas". Solaı dedi, baıǵus. Kóp uzamaı biz de ony tizeden teptik. Áýeli omaqasa qulady da, dopsha domalap ketti. Patshany qulatyp, onyń uıasyn byt-shyt qylǵanda boldy bul oqıǵa.

Aıtyp bolǵan soń Tálip kózi móldirep, Úlken shesheme qarady:

— Artyq sóılep, asyra siltesem, aıypqa buıyrmańyz, jeńgeı...

— Mundaıda shyndyqty aıtý úshin azyraq asyra siltemeýge bolmaıdy ǵoı.

— Sóıtpese bolmaıdy, jeńgeı, bolmaıdy, — dep bas ızedi "gvardıashy".

Talpaq Tálip bizdi qaqpa aldyna deıin shyǵaryp saldy. Meniń aıaǵym jerde, tóbem kókte! Kádege jaramaıtyn eki eshki terisine qansha baılyq, qanshama qazyna alyp kettik: eki taqpaq, bir bı, bir án jáne keremetteı syrǵyma dóńgelegi. Dóńgelektiń shabaqtary kún nurymen shuǵyla shashyp, jarqyrap túr. Álgindeı ádemi án salyp, taqpaq aıtqan Táliptiń jarqyldaǵan appaq tisteri kóz aldymnan ketpeı qoıǵany-aı. Ańqyldaǵan aq kóńilin aıtsańshy!

Men ketip bara jatyp artyma burylyp qaradym. Jupyny bórkin basa kıip, sırek jıren saqaldy, jińishke murtty Talpaq Tálip qaqpa aldynda áli tur. Kóp kúnder ótken soń, borandar borap, kóshelerdi qar basqanda anaý jupyny bórik astynda qandaı bas jatqanyn kórdi búkil aýyl...

---