InfoHub Logo

Ashat dosymdy basqa elden quıyn kóterip ákelgen be, joq pa, ol jaǵy bizge qarańǵy. Al myna Shyńshań Isabektiń bizge shetten kelgeni ras. "Taǵdyr aıdap keldi meni osynda" deıdi ol On bes, álde jıyrma jyl buryn kelgen ol bizdiń aýylǵa. Ústinde beli qynaýly qara beshbeti bar, beshbetiniń omyraýyndaǵy uzyn-uzyn búrmelerine saýsaqtaı aq taıaqshalar qadalǵan, basynda buıra qarakól eltiriden dóńgelek qara bórik, aıaǵynda ókshesiz qara etik. "Kim bolasyń, shyraq?" dep suraǵandarǵa: "Kavkaz patshasynyń sorly ulymyn men" dep jaýap beripti. Jylaı otyryp, zaryn aıtypty. Kózinen tamǵan jasy topyraqty kúıdiripti. Óte aıanyshty, óte múshkil bolypty onyń háli.

...Bir kúni tań qarańǵysynda túrik patshasy Kavkaz patshalyǵyna tutqıyldan tap berip, saraılaryn kúl-talqan kúıretip, patshany darǵa asyp, qyryq áıelin qorlap, qyryq qyzyn kúńdikke óksitip, qyryq ulyn qyryp tastapty. Qyryq birinshi uly Isabek tulparyna minip, arqyraǵan asaý ózenderden ótip, túrikterden qara úzip ketipti. Eń sońǵy darıadan qarǵyǵanda tulpary tıtyqtap, qurdymǵa qulap, ózi qatty qarqynymen zýlaı ushyp, arǵy jaǵaǵa túsipti. Kavkaz patshasynyń qyryq birinshi murageri osylaı aman qutylypty.

Osy áńgimeni esitken kisiler sonda Isabekke qosyla jylapty. Kavkaz patshalyǵynyń mundaı múshkil háline jylamaýǵa bola ma? Bizdiń tıptárlar alǵash meımandy salt boıynsha úıden úıge qonaqqa shaqyryp, qurmet kórsetip, basý aıtyp, qaıǵysyna ortaqtasady. Dástúrli qonaqjaılyq salty aıaqtalǵan soń: "Qandaı óneriń bar?" dep surapty jurt. "Shabandozbyn. Temir soǵamyn, qańyltyr qapsyramyn, qorǵasyn quıamyn" depti patsha balasy. "Shabandozdyq ózimizdiń qolymyzdan keledi. Sen temir soq, qańyltyr qapsyr, qorǵasyn qúı, — depti bizdiń aýyl adamdary, — tamasha óner".Tap sodan beri temirshi usta ol. Shyńshań aǵaı maǵan syrly, qyzyqty, úreıli kórinedi. Dosym Ashat ta osyndaı. Basqa dúnıeden kelgen kisiler kileń osyndaı qobaljý týǵyzady.

Qańyltyrshy Isabek bizden bir kóshe árirek turady. Óziniń saz balshyqtan soqqan úıinde ol kúni boıy balǵasyn shyń-shań, shyń-shań soǵyp, shelek túpteıdi, shómish saptaıdy, qumannyń tutqasyn qondyrady. Sondyqtan oǵan Shyńshań degen qosalqy at taǵylǵan. Jurt onyń shyn atyn da aıta bermeıdi. Shyńshań deıdi. Túren salyp, jer jyrtpaıdy, pishen shappaıdy, oraq ormaıdy. Bar bilgeni temir soǵý. Tipti Musa molda jer jyrtyp, egin egedi, búl ekpeıdi. Shyńshańnyń ózinen edáýir jas Álıfa atty jýan, saldyr-salaq áıeli bar. Ári naǵyz kerjalqaý. Tipti úıiniń túbindegi kartobyn otamaıdy. Kúz kelýden: "Qut qashsa, bereke bola ma ... Kartopekesh kartopqa da jarymaımyz" dep zarlaıdy. Qashan kórseń, ózi bosaǵadaǵy tas ústinde saǵyz shaınap otyrady. Álde jamaý jamaǵan bolady sonda. Álıfa ózimizdiń aýyldaǵy Ǵafıfa kempirdiń qyzy. Ekeýi birde baldyrǵan jınap júrgende qaısymyz úlkenbiz dep talasyp qalady. Sheshesi: "Men úlkenmin" depti. Qyzy: "Men uzynmyn" depti. Bizdiń aýyl adamdary aıta beretin: "Sheshem úlken, men uzynmyn" degen sóz osydan shyqqan kórinedi.

Álıfa eki sózdiń birinde: "Jas ómirim Kavkaz patshasynyń aq saqaldy alba-julba balasymen bosqa ótti! On jyl ishinde bir jylaýyq qyz týǵyzǵannan basqa ne bitirdi búl? Ony da men taptym ǵoı" dep zarlanady. Isa joqta ǵana ol osylaı saıraıdy. Kúıeýiniń aldynda qyńq etpeıdi. Kúıeýin syılaı biledi. Keıde tipti: "Qańyltyrdy qatyryp bıletedi meniń ustam..." dep jaramsaqtanyp ta qoıady. Al meıram kúnderinde Isabek omyraýyndaǵy uzyn búrmelerine saýsaqtaı aq taıaqshalar taǵylǵan, beli qynaýly qara beshbetin, buıra qarakól eltirisinen tigilgen dóńgelek qara bórkin, ókshesiz qara etigin kıip, úı aldyna shyǵa kelse, Álıfa qaıran qalady. "Pa, shirkin, meniń taý búrkitim! Patsha áýleti emes pe? Basqa kimniń osyndaı kúıeýi bar, kileń kúpildek, túkke turmaıtyn nemeler? Saqalyna da aq túspegen, azyraq kúmis júgirtilgen..." Muny kórshisi Sálıma esitsin dep jorta aıqaılap aıtady. Ashshy tildi, syndarly Sálımanyń kúıeýi Shahımurattyń boıy tapal. Álıfa sony tuspaldaıdy. Shynynda da, meıram ústinde Isabekten sándi, symbatty, kórikti erkek joq aýylda.

Isa men Álıfanyń Násıma degen emizýli qyzy bar. Oıa udaıy besiginde jylap, ne uıqtap jatady. Ýáletdınderden sońǵy meniń ekinshi baratyn jerim Shyńshańnyń úıi. Jaz shyǵýdan kún saıyn derlik osynda kelip, jebeniń ushyn jasaımyn. Qańyltyr daıyn, aspaptar bar. Isabek meni qataryndaı kerip, syryn aıtady. Qandaı zatyn ustasam da renjimeıdi. Al dúnıeniń munda esebi joq. Mys deısiń be, temir, jez, shoıyn, qorǵasyn deısiń be, janyńa kerektiń bári bar. Qalaǵanyńdy jasa. Álıfa bosaǵada saǵyz shaınap otyrǵanda Násıma oıanyp ketedi, men ony terbete bastaımyn. Ustanyń jumysyn toqtatpaımyn. Buǵan ol rıza. Keıde shyrqyrap jylaǵan Násımany men jubata almaımyn. Sondaıda sharýasyn qoıyp, átkenshektiń qasyna Shyńshań ózi keledi. Kókireginiń túbinen shyqqan qońyr daýyspen qyzyn jubatady:

Áldı-áldı, Násıma,
Baldaı qurma bereıin,
Tátti júzim tereıin,
Nurly kózim Násıma.
Baǵyń janyp, tolarsyń,
Dana patsha bolarsyń.
Shattanarsyń, kúlersiń,
Altyn taqqa minersiń.
Áldı-áldı, Násıma,
Appaq toqash asaǵań,
Maıly botqa, má saǵan,
Aıdan arý Násıma.

Osylaı jaqsynyń bárin tize beredi. Násıma jemegen taǵam, Násıma ishpegen shárbat, Násıma kımegen kıim qalmaıdy.Tipti buǵan meniń aýzymnyń sýy qurıdy. Isabek toqtamaıdy. Baılyǵynyń da, jomarttyǵynyń da shegi joq onyń. Tek toımaıtyn Násıma, qanaǵatty bilmeıdi. Jylaıdy da jatady.

Men kenet qorqyp kettim. Eger quıttaı qyz besiginen sekirip turyp, ákesi aıtqan álgi tátti taǵamdardy talap etse qaıtemiz? Tek bireýin surasa da, qurımyz ǵoı. Búl úıde tamaq tolyp turmaıtynyn bilemin. Áıteýir, Násıma jaı jylaıdy, sóz aıta almaıdy. Basqa amaly qalmaǵan soń Isabek qatyp qalǵan qara suly nanyn shaınap, shúberekke túıip, balanyń aýzyna salady. Ol bir-eki ret óksip alady da, tynady.

Álıfa balasyn kóterip, qydyryp ketken kezderde biz sóılesip, syrlasyp, raqattanamyz. Tek kelgen-ketkender ǵana sózimizdi bóledi. Mine biz qazir ekeýmiz ońasha qaldyq. Joq, taǵy bireýler kele jatyr. Á, álgi músápir molda eken ǵoı! Áne, shapanynyń shalǵaıy sharbaqtaǵy butaqqa ilindi. Isabektiń qaqpasy joq. Qaqpa ornyna butaqtardan qurastyrǵan sharbaq. Onyń ústinen attap, ne astynan buǵyp ótý kerek. Molda ótken beısenbide mys quman qaldyryp ketken-di.

— Isabek! — degen ol, — Bir aptadan soń qaıtyp kelemin. Osy qumandy túptep qoıshy. Tastaýǵa qolym barmaıdy. Ákem Esenǵul qajydan qalǵan eskertkish edi.

— Jaraıdy, moldeke, bitiremin, — dep alyp qaldy Isabek. Qumandy temir-tersek úıindisine tastady da, qaıtyp qaramady.

— Isabek aǵaı! Áneýgi molda kele jatyr, — dep habarladym men.

— Qaısy molda?

— Mys qumannyń ıesi.

Sharbaq túbindegi molda butaqtan shalǵaıyn jazdyryp úlgirmedi. Isabek ornynan atyp turyp, buryshtaǵy úıindiden Esenǵul qajydan qalǵan eskertkishti taýyp alyp, ornyna otyrdy da, sıqyrly quralymen qumannyń túbin á degenshe qaǵyp tastady. Tap sol sát tamaǵyn qyrynyp, molda kirip keldi:

— Ássálámáǵáláıkúm, Isabek usta!

— Ýáǵáláıkúmússálám, moldeke. Tórge shyq. Kóp maqtap júredi ekensiń. Mine, jańa ǵana seniń qumanyńdy qolǵa alǵanmyn. Mursha kelmeı qoıdy, sirá.

— Solaı eken ǵoı, — dedi molda, tórge shyqpady. — Qashan bitiresiń endi?

— Asyl zat qoı, asyǵys jasaýǵa bolmaıdy. Áýeli túptep, dánekerlep, jaltyratý kerek.

— Músápir molda-turaqty mekeni joq, kezbe molda.

— Sonda, Isabek, kópke sozyla ma?

— Erteń osy kezge deıin bitirip qoıamyn. Jańa qumanǵa bergisiz etip.

— Kúte almaımyn. Erteń Shoqyraqty aýylynda úlken janaza. At jibergen arnaıy.

— Endeshe, erkiń bilsin, moldeke. Má, qumanyńdy alyp ket.

— Oıynyń ba, shynyń ba bul, kim... Isa... Isabek. Men dardaı ataǵymmen qalaısha túpsiz quman kóterip júremin!

— Bul da óz erkińde, moldeke.

— Erkińde... erkińde... deısiń. Surqıa, alaıaq! Jaraıdy, búl joly qarǵamaı-aq qoıaıyn desem, eı, qoly syńǵyr, aıaǵy tartylǵyr neme! — dep molda birden shaptyqty, — Malǵun! Kelimsek!

— Kelimsek degeniń ne, moldeke, sen sıaqty máhállásyz molda tentiregen qańǵybas bolyp shyǵady endi. Shúkir, meniń taban tireıtin óz tabaldyryǵym, kósilip jatatyn aq tósegim bar.

— Tifý, bádbaq! — dep Esenǵul qajynyń juraǵaty Kavkaz patshasynyń juraǵatyna bylsh etkizip túkirip ketti.

— Túkirme, túkirme, túkirigiń óz betińe shashyrasyn, shermende molda! — dep aıqalap qaldy moldanyń artynan úı ıesi. Asqan qyzý qandy Isabek. Kóterilip ketse, Álıfany tútip jeıdi. Tek áıeli sózge talaspaıdy. "Já, jeter, shyj-byj" dep qoıa salady. "Shyj-byj" degeni ystyq bizdi sýǵa basqanda byj ete qalady ǵoı. Ottaı lapyldaǵan Isabek áıeliniń salqyn sýyna batyp, byj etedi de basylady. Al myna jylaýyq Násıma qansha tıtyǵyna tıse de ashýlanbaıdy. Ashý qysqanda Shyńshańnyń mańdaı terisi tarta bastaıdy. Molda túkirgende bir-eki ret tartyp qoıdy. Shúkir, basyldy. Áıtpese janjal uzaqqa sozylýy yqtımal edi.

Áıtse de Isabektiń dindar kisimen qatty qaqtyǵysyna qobaljyp qaldym. Eger ol qarǵysqa ushyrasa she? Qarǵys Isabekpen qosa maǵan da tıse she? Uzaq ýaqyt jym-jyrt otyrdyq.

— Taqýa kisige til tıgizý kúná bolmaı ma? — dedim men abyrjyp.

Shyńshań qolyndaǵy mys qumandy aınaldyra qarap otyr edi.

— Jaraıdy, dońyzdan túk tartsań da paıda. Taza mys eken-bir kádege jarar.

Men kúdigimdi qaıtalaı berdim:

— Qarǵysy tıse, qaıtemiz? Ol qudaı jolynda júrgen jan ǵoı.

— Ol sumyraı qudaıdyń jolyn qaıtsin! — dep mysqyldady Isabek. — Sol at urysy Esenǵuldyń qajylyǵy meniń ákemniń patshalyǵymen birdeı...

Mássaǵan! Buǵan júregi qalaı daýalaıdy? Osy kezde Isabek ekeýmizdiń aramyz alshaqtap ketkendeı boldy. Aqyl jetpeıtin nárse! Bir siltegende Esenǵul qajyny da, músápir moldany da, óziniń patsha ákesin de sileıte soqty.

Munymen qoımaı, áshkereleýin jalǵastyra berdi:

— Mynaýsy da Buqarada salpańdaǵan saýdager. Shapan kıip, sálde orap, molda bola qalǵan dúmshe.

Bizdiń áńgimemizdiń berekesi qashty. Men tistene otyryp, jebeniń ushyn soǵýǵa kiristim. Isabek mys qumandy qaıtadan buryshqa laqtyryp, qańyltyr kesetin qaıshysyn egeı bastady. Jumys ónbeıdi. Balǵamen bir ret saýsaǵymdy da soǵyp aldym. Bir nárse udaıy oıymnan ketpeı qoıdy: ol nege patsha bolǵan ákesin at urysyna teńeıdi?

Shyńshań jumysyn doǵardy. Kúrsinip qoıdy. Basyn kóterip, terezeden sonaý alysqa qarap turdy. Kókte juqa aqsha bulttar júzip bara jatty. Isabek aqyryn ǵana án saldy. Erterekte tún ortalarynda osyǵan uqsas bir áýen esitiletin edi. Biz úı-ishimizben bul qandaı án, ony aıtatyn kim dep qaıran qalatynbyz. Sol án osy eken.

Túıdek-túıdek bulttar qaptaıdy

Kavkaz degen taýdyń asqaryn,

Qaıran týǵan eldi qaıtyp kórsem,

qushyp jylar edim tastaryn...

Mássaǵan Shyńshań! Shyrqaıtyn ánin qarashy. Ony aıap, jylap jibere jazdadym. Áıtse de jaǵdaıyn túsingim kelip:

— Kavkaz patshalyǵyn saǵynyp muńaıasyń ba, Isabek aǵaı? — dedim.

Ol úndemedi. Men oǵan basý aıtqym kelip:

— Darǵa asylǵan patsha ákeńdi, qorlanǵan qyryq patshaıym sheshelerińdi, kúń etilgen qyryq patshaıym apalaryńdy, qyryp tastalǵan qyryq hanzada aǵalaryńdy men de aıaımyn. Jaıy jannatta bolsyn! Amal qansha, ólgenniń artynan ólmek joq. Árkimniń molasy basqa... Tiriler shydaýǵa tıis... — dep men búkil bilgenimniń bárin jaıyp saldym.

— Aı, kishkentaı ýaǵyzshym-aı! — dep basymnan sıpap qoıdy.

Isabek qaıtadan meniń jaqyn kisime aınaldy. Onyń jas toly

kózine qaraǵanda, kózimnen móltildep jas sorǵalady. Bir tamshysy zý etip aldymdaǵy aq qańyltyrdyń bólshegine tamdy. Bálkim, zýlamaǵan da shyǵar. Tek maǵan solaı esitildi. Kavkaz patshalyǵynyń qandy oqıǵasyn oılap, ekeýmiz jylap otyrmyz.

— Men týraly basqalar qandaı ertegi aıtsa, maǵan báribir. Tek seniń kúnásiz kózińnen uıalam. Bul kózderdi aldaýǵa bolmaıdy.

Isabek qyzyq sózder aıta bastady. Meni "kúnásiz" deı me? Sháıhattarmen karta soqqanymdy bilse eken...

— Patsha balasy emespin men, qashqynmyn! — dep kesip aıtty Isabek. Bul sózder meniń qulaǵyma túrpideı tıdi.

— Qashyp qutylǵan soń qashqyn bolady, árıne, — dep túzetińkirep edim, ol buǵan qarsy shyqty.

— Qashqyn! Saltty buzyp, rýyna qıanat jasaǵan múrtpin men! Ádilet, qaıyrymdylyq, izgilikti qoldaýshymyn men! Janym osylaı ekige bólindi. Ómir boıy eki jarty birin-biri qarǵaýmen boldy. Búl dúnıede de, o dúnıede de kelisý, qaýyshý joq olarǵa. Óıtkeni olardyń biri balyqqa, ekinshisi qusqa aınaldy. Al Kavkaz patshalyǵy-tek qasiretti ǵajaıyp tús. Sol tústi ózim emes, men úshin basqa kisiler kórdi ótken zamandarda. Tańerteń turyp aıtty da maǵan jorydy. Men tústen bas tartpadym. Birte-birte tipti ózim de sene bastadym. Sodan jaıylyp ketti Kavkaz patshalyǵy týraly úreıli ertegi!..

Mine saǵan úsh túıme!

İshimnen osylaı deı bergende Násımasyn baqyrtyp Álıfa qaıtyp keldi. Áńgime Isabektiń jany sıaqty bólinip qaldy.

Úzilgen sóz bes-alty jyldan keıin ǵana jalǵandy.

Aýylymyz ujymsharǵa aınaldy. Zerdesi myqtylardyń biri Isabektiń jıyrma, jıyrma bes jyl buryn aıtqan "shabandozbyn" degen sózin esine túsiripti. Ujymshar jylqysyn túnde kúzetetin kisi kerek bolǵanda álgi zerdeli kisi: "Jamaǵat! Ózimizdiń Isabek shabandoz bar ǵoı! Adal, senimdi kisi. Osy sharýany soǵan tapsyraıyq! Qoly tıgende kúndiz óz sharýasymen aınalysar. Eldiń kúnkórisine sol óneri de kerek" depti. Jurt birden kelisipti. Jurttan buryn Isabektiń ózi rıza bolypty buúǵan.

Saqal-murty aǵarǵan shaǵynda Kavkaz shabandozy qaıtadan atqa mindi. Alǵashqy túni ol minis atyn úıine jetektep qaıtty. Úıge kirip, óziniń álgi ásem kıimin bastan-aıaq kıip shyqty. Úzengige sol aıaǵyn suǵyp, erge shapshań mindi. Umytpaǵan eken. Barlyq qımyly jarasyp tur. Kúmis qyndy uzyn qanjar ustaǵan Álıfa da keldi. Qanjar! Bul Isabektiń úıinde kórmegen dúnıemiz edi. Táıiri, biz kórmegen dúnıe az ba?

— Áı, kókesi! Násımanyń kókesi! — dep aıqaılady Álıfa, Sálımalardyń úıine qaraı. — Kúmis qanjaryńdy belińe baılaýdy umytypsyń ǵoı!

— Ákel, qatyn, qyzyq bolsyn...

Kúmis qyndy uzyn qanjardy shabandoz beline baılap aldy. Mundaı sándi salt attyny ómirde budan basqa jerde kóre almaısyń, kartınada ǵana kórý múmkin. Isabek at ústinde otyr, Olıfa jerde turyp raqattanady, Násıma bosaǵadaǵy tas ústinde qolyn shapalaqtap túr. Osy bir sátte Shyńshańnyń aýlasynda shattyq shalqydy. At basyndaı altyn tapqandaı. Ómir boıy ıilip temir soqqan kisi boıyn túzep, tulǵalanyp ketti. Buǵan deıin Isabekke bir shekesinen, sál mysqyldap, sál aıanyshpen qaraǵan kórshi-qolań súqtanyp, qaıran qaldy. "Mine, qandaı kisi bizdiń kórshi!" dep tańdaı qaqqandar da boldy. Osy kezden bastap ómiriniń aıaǵyna deıin ol erden túspedi.

Keıin eki jaz boıy men Isabekke jylqy baǵystym. Dım toǵaıynda pishen jınalǵan kezde bul óńir ózgeshe qulpyryp ketedi. Áli kesh salqyn emes. Al shybyn-shirkeı, masa-sona kóp mazalamaıdy. Kók balaýsa alshyn at aýzyna ózi túsip turady. Dım sýynyń dámi kúzde bal tatıdy. İshseń qanbaısyń. Osy kezde biz jylqyny Barlybaı aralyna, ne Qaqpaly alqabyna aıdap jiberemiz de Dım jaǵasyna ot jaǵamyz. Mosyǵa shaınek asamyz, kúlge kartop kómemiz. Kez kelgen jerde mosymyz ázir turady. İńir túskenshe Isabek tus-tusqa taraǵan attardy qaıta barlap, árqaısysynyń hál-jaǵdaıyn surap shyǵady. "Ózińdi búgin sharshatqan-aý, sirá, jıren... Býryl, sen aılakersiń, eshkimdi mańyńa jolatpapsyń. Kári Qasqa búgin tynyqqan eken..." deıdi ol. Búl attardy kúndiz jegip júrgen adamdardy da maqtaıdy, ne qorlaıdy. Qulynshaqtardy moıyndarynan qushaqtap alady, jumsaq jaldarynan sıpap, árqaısysyna jyly sóz aıtady. Qyzý qandy Shyńshańnyń osy eki aı ishinde bir jylqyǵa, bir qulynshaqqa ashýlanyp, daýys kótergenin esitpedim. Ádettegi baqtashy quraly shybyrtqyny ol qolyna da almady.

Ár kesh osylaı jylqynyń hál-jaǵdaıyn bilip alǵan soń úıirdiń aıǵyry Dármenniń qasyna kelip, erkekshe sóılesedi. Ne sóıleskeni estilmeıdi, óte aqyryn sóılesedi. Keıin Dármen dán rıza bolyp, bas ızeıdi. Kóp jaılardy kelisip, aqyldasyp alǵandaı. Bas jylqyshy úıir basshysyna túngi kúzet jóninde aqylyn aıtty. Ol maqul kórdi.

İńir tústi. Shaı burqyldap qaınap jatyr. Kartop ta pisip qaldy. Bas jylqyshy sonda ǵana oshaq basyna keldi.

Eki jaz boıy aıtylmaǵan áńgime, jyrlanbaǵan jyr qalmady. Otqa qaraǵan saıyn Isabekti ózgeshe bir muń basady. Biraq ol túıdek-túıdek bult qaptaǵan Kavkaz taýy týraly ándi de, Kavkaz patshalyǵy týraly áńgimeni de qaıtalamady. Men suraýǵa bata almadym.

Bir túni ol sóne bastaǵan alaýǵa qarap kenet kúrsinip qoıdy:

— Myna oshaq basynda sen ekeýmiz ońasha otyrmyz dep oılaıtyn shyǵarsyń. Joq, ekeýmiz ǵana emespiz. Áne, ottyń arǵy jaǵynda meniń jigittik shaǵym tur, — dep túnek jaqty ymdady, — Qasymyzda ǵana sıaqty. Tek aramyzda mazdaǵan ot. Aramyzda ótken ómir...

Men onyń tosyn sózine ábden úırengenmin. Qystyrylýǵa asyqpaımyn Ózi ushyn shyǵarar.

— Paqyr jigit shaǵym, batyr jigit shaǵym... Iá, qarý kóterý úshin ǵana emes, kóterilgen qarýdy toqtatý úshin de batyrlyq kerek.

Men muny múldem túsinbeımin. Siltengen qylysh shabýǵa, kezelgen myltyq atylýǵa tıis. Men jigit qataryna qosylyp kelem. Batyrlyqtyń ne ekenin túsinemin.

— Nege kelgen munda seniń jigit shaǵyń? — dedim men Isabektiń sózine yńǵaılasyp.

— Senimen kórisýge, tanysýǵa. Tanystyrsam, qabyldaısyń ba, álde ashýǵa basyp, qýyp jiberesiń be?

Men ne derimdi bilmeı, únsiz qaldym.

— Áıtse de tanystyraıyn...

... On eki jasqa tolǵanymda qunyker eki aǵamdy óltirdi. Úıdegi erkek ataýlynyń eń úlkeni bolyp qaldym. Ákem túrik soǵysynda joǵalyp ketken. Kek alý mindeti meniń moınyma tústi. Qunykerdiń týǵan jyly, aıy, kúni týǵan kezime dál keletin menimen túıdeı qurdas uly bar. Aty Botash. On jeti jas tolǵan kúni men ony óltirip, qarymta qaıtarýym kerek. Salt solaı. Eger qunykerdiń kózin joısań, ol ólip qutylady, al ulsyz qaldyrsań, ómir boıy azap shegedi. Bizdiń azap shekkenimizdeı.Sol kezde taý baýraıyn qaptaǵan órik aǵashtary appaq gúl atady, toǵaılarda sandýǵashtar quıqyljyta saıraıdy, kóktemgi ózender syńǵyr qaǵady, qudaı jaratqan barlyq jan-janýar tirshiligine shúkir etip, raqattanady.Tap osy mezgilde qarańǵy túnde meniń qanjarym Botashtyń júregine qadalady. Aı saıyn, kún saıyn men oǵan óshigip, kókiregimde kek qaınady. Qyl qabatyn myna qanjarymdy bes qys, bes jaz boıy qaıradym. Júzine shybyn qonsa, tilip túsedi. Alǵash jyldardy, odan soń aılardy, aqyry, kúnderdi sanaı bastadym. Ár kún Botashtyń ajalyn jaqyndata tústi. Taǵdyr saǵaty soqqanda janyn alamyn. Botash jan beredi. Qunykerdiń qany jerge shashylady, oryndalǵan kek maǵan qýat berip, rýhymdy kóteredi.

Botash júdeý bala edi. Ári aqsaq. Kishkentaı kezinde tamnyń tóbesinen qulap, maıyrylǵan. Soǵan qaramastan jarqyn júzdi, ańqyldaǵan aq kóńil, jany jaısań. Jaýyz, daraqy, ajarsyz bolsa eken! Áste ondaı emes. Oınap júrgende basqa balalarǵa qaraǵanda onyń daýsy kóńildirek shyǵady. Men jaqyndaı bastasam, ol kenet únsiz qalady, óńi kúldeı surlanyp ketedi. Ajalyn sezedi. Er jetken soń ol alańda sheber dabyl qaǵýshy, oıyn, án bastaýshy bolyp aldy. Alańǵa men shyqsam, ol qashqalaqtap, kisi tasasyna tyǵylyp, odan shoınańdap úıine qaraı zytady. Ajalyn sezedi.

Botashtyń ákesi, meniń qunykerim, elik aýlap júrgende jardan qulap, opat boldy. Ony kebenegine orap, atqa kóldeneń óńgerip, aýylǵa alyp qaıtty. Botash atty jetektep kele jatyr eken. Jolda men keziktim. Ol aldymen basyn ıdi de, shetke taısalyp ketti. Máıit at ústinde salańdap barady, balasy tizgin ustap, soqpaqpen kele jatyr. Onyń da jer basyp júrýine kóp qalmady endi... Áıtse de Botash menen ımengen saıyn kóńilim bosap, boıymdaǵy kegim sýynady. Biraq men qaıtpaımyn. Álsin-álsin belimdegi qanjarymdy sıpap qoıamyn. Ósh lap etip qaıta tutanady.

Órik gúl atty. Bes jyl boıy kútken kún keldi. Qas qylǵanda, tún oılaǵanymdaı qarańǵy bolmady. Jarqyraǵan aıly tún tústi. Kúndiz Botash Tómengi Begimge bazarǵa ketken-di. Áli qaıtqan joq. Men aýyldan shyǵyp, onyń qaıtar jolyndaǵy tastyń tasasyna tyǵyldym. Aıly tún esimdi aldy. Bir sıqyry bar sıaqty. Tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys. Áne, sonaý taý kertpeshine eliktiń quralaıy shyǵa keldi. Enesi kórinbeıdi. Beıshara túnde adasty ma eken? Jan-jaǵyna eleńdeıdi, qasqyrdan qorqady. Bálkim, ony taıaý mańda arlan bóri ańdyp jatqan bolar. Bir atylsa, qaǵyp túsýi kádik. Búl dúnıede jańa ǵana eleńdep turǵan sulý quralaı qas qaǵymda joq bolady... Shúkir, quralaı jyrtqyshtarǵa jolyqpaı, aman-esen eline ketti. Biraq arlan bóri bir jerde tyǵylyp jatyr ǵoı. Osy quralaı kóńilime kúdik salyp ketti. Men qaısysymyn osylardyń? Álgi eliktiń ańqaý, erke quralaıymyn ba, álde sony ańdyp jatqan qasqyrmyn ba? Osyǵan tezirek jaýap berýim kerek. Áıtpese anaý Botashtyń syqyrlaǵan arbasy beri órlep keledi. Jaýap bergim kelgendeı, qanjarymnyń sabyna qol sozdym. Qolym yrqyma kónbeıdi, tartynady. Arba syqyr-syqyr etip, ógizderdiń tanaýlary pysyldap, meniń ústime qaraı órlep keledi. Botash artqy jaqtan arbasyn ıterip, sharshaǵan ógizderge kómektesti. Aqsaq aýyr shyǵar. Joldyń osy órinde men ózim de ógizderime osylaı kómektesemin. Qazir tipti arba sońyndaǵy adam Botash emes, ózim sıaqty kórindim. Tyńmyn, qaırattymyn. Maǵan bul túk te emes.

Basymda bári shatasty — ańqaý quralaı, arlan bóri, ógizder, aı, aqsaq Botash, ózim... Arba udaıy syqyrlaıdy. Botash ógizderin "ok!" dep aıdaıdy. Taý ústinde jarqyrap turǵan dóńgelek jaryq aı esten tandyrdy. Aı nurynda órik gúlderi jaınap tur. Jan alatyn tún be búl? Jan beretin qasıetti mezgil Marqum aǵaıymnyń kıeli qanyna sıyndym. İshimnen: "Kek! Kek! Kek!" dep qaıtalaımyn Rýlastarymnyń saltty buzǵanym úshin qarǵaıtyny kókeıimnen ketpeıdi. Taǵy qanjaryma jarmasamyn. Qolym barmaıdy. Álgi taý kertpeshinde baıaǵy eliktiń quralaıy taǵy shyǵa keldi. Syqyr-syqyr etip Botashtyń arbasy qasymnan óte shyqty. Botash ózi entigip qalǵan, áreń tynys alady...

Qunykerim aýylǵa kirip ketti, týǵan úıime jolym baılandy. Óıtkeni men saltymyzǵa keshirimsiz qıanat jasadym. Qurbanymdy qurtpaı qaıtyp kelsem, rýym meni qabyl etpes edi. Laǵynet aıtyp elden qýar edi. Men ózimdi-ózim qýdym.

Aǵamnyń qaıtpaǵan kegine namystanyp, talaı zaman el kezdim. Ata-baba kásibi-qańyltyr men balǵa maǵan rızyq boldy. Jyldar boıy úısiz-kúısiz qańǵyryp, osy jerde turaq taptym. Úıim salqyn, kúıim jaısyz edi. Kórip tursyń, qartaıǵanda zeınet kórdim, zamana atqa mingizdi meni...

— Minekı, inim, oshaqtyń arǵy jaǵynda turǵan jigit sol edi, — dep Isabek qarańǵy jaqqa qaraı ym qaqty. Meniń jaýabymdy kútti. Men úndemedim. Oǵan ne deımin?

Men aýyldan ketken soń da Isabek attaryn tastamady. Tipti aýdandyq gazette de onyń esimin tasqa basyp shyǵardy. İsimen birge onyń namysyn maqtady. Maıdanda júrgende aýylǵa hat jazǵan saıyn kórshi-qolańǵa duǵaı sálem joldaǵanda Isabekti de udaıy eskeretinmin. Ol da sálem qaıtaryp turdy. Soǵys aıaqtalǵan kóktemde kórshimniń sálemi ornyna ólgen habary keldi. Sol qaraly hatta: "Qalyń qaıǵy ústindemiz. Isabek kórshimiz óz aıaǵymen o dúnıege jónedi. Dımde seń júrgen kezde Qaqpaly ishinde jylqy baǵyp júrgen jerinde sýǵa ketti. Jaǵada sekirip oınaǵan bir qulynshaq sýǵa qulaǵanda Isabek kórshimiz sony qutqaram dep muzǵa qoıyp ketip, qulynshaqty ustaǵan, biraq jaǵaǵa qaıtyp shyǵa almaǵan. Qushaqtasa muz astyna túsip ketken. Sol jerde ıirimder kóp. Bilmegen ǵoı, marqum, jaqsy kisi edi. Denesin taba almadyq. Óziniń ornyna baıaǵy beshpetin, bórkin, etigin, qanjaryn jáne mingen er-turmanyn jerledik. Janazaǵa esepsiz halyq jınaldy. Álıfa jer baýyrlap, zar eńiredi..." dep jazylǵan eken.

... Isabek baıaǵyda oshaq basynda óziniń jigit shaǵymen meni kezdestirer aldynda: "Qabyldaısyń ba, álde ashýǵa basyp, qýyp jiberesiń be?" degen. Onyń aıtqanyn tyńdaǵan soń men jaýap qaıtarmaǵanmyn. Bireýdiń ómirine aralasýǵa meniń qaqym joq.

Qaıtpaǵan kek... Soǵystyń alǵashqy jyldarynda elimiz jan túrshigerlik azap tartyp jatqanda soldat kıimin kıgen árbir nemisti borshalap óltirsek degen kekke toly edi kóńilimiz. Óltirý kerek! Myltyq atqan kezinde me, uıyqtaǵan, tamaqtanǵan, ǵıbadat jasaǵan jerinde me-óltirý kerek! Aq shashty qart pa, álde murty shyqpaǵan qarshadaı bala ma-óltirý kerek! Qolǵa túskenin qurtý kerek! Bul óshpendilikti bizdiń keýdemizge olardyń ózderi saldy. Biz týmystan qanqor emespiz. Qandy qyrǵyndy olar ózderi bastady. Búkil úrim-butaǵy aıaýsyz qarymta qaıtarýdy kútsin! Bireýine de meıirim joq.

Al myna kún jańa ǵana shyǵyp kele jatqan kezde ómirden múldem úmitin úzgen eki janar saǵan jáýdireı qarap, júgeri japyraǵyna móldiregen kóz jasy tamyp turǵan jym-jyrt dúnıede kisiniń mańdaıyna myltyq kezep, atyp salýǵa bola ma? Bolmaıdy eken. Maǵan tap osyndaı jaǵdaı kezdesti.

Iassy-Kıshınev shaıqastarynda jaý áskerlerin kúl-talqan kúırettik. Soǵys júrip jatqan kúnderi osy alaptardy erteden keshke deıin shań aralas tútin qaptap turdy. Biraq bir táýlikten keıin soǵys búl aradan údere kóship, Prýt jaǵasyna bet aldy. Jolǵa shyqqan rotanyń komandıri kún batar aldynan meni, maıdan jýrnalısin, keshegi shaıqas alańyn kórsetýge ertip keldi.

— Shaıqas júrip jatqanda, urysty tolyq kórýge bolmaıdy, tek aıqas aıaqtalǵan soń munda qandaı qyrǵyn bolǵanyn túsinesiń, — dedi ol Iá, muny men ózim de bilemin. Nemis qarýynyń jartysy osynda qalyp qoıǵan. Kúıregen tankiler, zeńbirekter, mınometter, avtomashınalar, traktorlar... Esep-sany joq. Alǵashqy kúni atty artılerıa dıvızıasy da qıratylǵan-dy. Ertteýli, qamytty attar áli júgeri alqabynda júr. Bizdi kórgen soń oqyranyp, sońymyzdan ere bastady. Tiri qalǵan fashıs shermendeleri de osy júgeri arasynda jasyrynyp jatyr áli. Tek ázirshe bizge tımeıdi.

Biz shoferdiń ózin ǵana qaıtaryp, attarǵa minip aldyq. Maǵan kók ala bıe tıdi. Bizben birge aýylǵa bir úıir jylqy erip keldi. Aýyl shetindegi bir úıdiń aldynda eki-úsh soldat úlken tabaqqa kúrishkelerin batyryp alyp, sharap iship otyr eken. Soldattardyń qasyna kelgenimizde meniń bıem tumsyǵymen álgilerdi jan-jaqqa ıterip jiberip, tabaqtaǵy sharapty simire bastady. Sonda ǵana biz attardyń shóldegenin túsindik. Shóldegen at eshteńeden qaıtpaıdy eken. Biz úıirdi kishkentaı ózen jaǵasyna aıdap bardyq. Attardyń shelin qandyrǵan soń osy jerde qoshtastyq. Men ózimizdiń redaksıany tezirek qýyp jetýim kerek edi. Onyń Belgrad degen qalada toqtaıtynyn biletinmin. Kartaǵa qaradym. Eger úlken jolǵa qaıta aınalyp barsam, eki táýlikte de qýyp jete almaımyn. Dereý aýylǵa qaıtyp, bir moldavan shaldan tóte jol suradym. Qarttyń aıtqanyn kartamen salystyra tekserip aldym. Bári de tup-týra keldi.

— Bul elsiz jerden ótetin ońasha jol Saqtan, — dep eskertti ol,-Buıyrsa, erteń keshke jetip qalarsyń. Jol boıy atyńdy tynyqtyryp al

İńir túse ózimdi taǵdyrǵa tapsyryp, saparǵa shyqtym. Ushan-teńiz qalyń júgeri arasynan tar jol qyltıyp jatyr. Aı týǵanda bir quıttaı ottardan óttim. Odan ári ıahýdı aýylyn artta qaldyrdym. Qart aıtqan jolmen kelemin. Dúnıe jym-jyrt. Tynyshtyqtan qorqamyn. Soǵys kezinde tynyshtyq úreı týǵyzady. Aıdyń jaryǵy da kóńildi qajytady birtúrli. Ómirimde alǵash ret kúlli álemde aımen betpe-bet jalǵyz qalýym. Onyń sıqyryna berilseń basyńnan aıyrylasyń. Búl jyldar ishinde shaıqas alańynda asqan zorlyqty da, qorlyqty da, qorqynyshty da bastan keshtik. Biraq búgingi jaǵdaı múldem ózgeshe. Tynyshtyqtan qoryqqannan tula boıym qaltyrap ketti. Áıteýir mingen bıem aqyldy, sezimtal, ári sabyrly bolyp shyqty. Kóringen qaraqshydan úrikpeıdi. Urǵashy mal tabandy keledi ǵoı.

Tań aldynda uıqy basa berdi. Talaı jyldan beri úzengi tımegen aıaqtarym da uıyp, aýyrlaǵan ústine aýyrlap barady. Baltyrym taldy, butyma er batty. Bıem, kerisinshe, jigerlenip ketti. Ara-tura jortaqqa da basady. Álde Germanıadan qaıtyp kelemiz deıtin shyǵar? Men uıqymen arpalystym. Birese ol, birese men jeńemin. Aıdyń jaryǵy seıile bastady, ony jańa shyǵa bastaǵan kún shapaǵy qýyp keledi. Aıdyń jaryǵy óz orynyn tegin bosatpaıdy. Tartysyp jatyr. Eki jaryq birin-biri jutýǵa kiristi. Qaıtadan alakeýim tústi...

Artqa jalt burylǵan atym kilt toqtaı qaldy. Men omaqasa qulaı jazdadym. Qarsy aldymda dóńgelek kún tur. Sirá, soǵan soǵylǵanbyz-aý. Kún ári dóńgelep ketti. Joldan bir-eki qadam jerdegi júgeri ishinde moıyny qylqıǵan soldattyń sap-sary shashy úrpıip tur. Dereý alty atarymdy sýyryp alyp, borsha-borsha ter aıǵyzdaǵan mańdaıǵa kezedim. Sol sát mańdaı astyndaǵy eki kók kózdi kórdim. Bul kózderden tipti úreı de qashqan. Tek jalynysh qatyp qalǵan. Mine, ol qazir tutqynǵa túsken nemis soldaty aıtatyn: "Stalın horosh, Gıtler kapýt!" degen tórt sózdi qaıtalap, bálkim, solaı der. Eger solaı dese, ollahı, shúrippeni basamyn. Jan saqtaý úshin aıtylǵan jalǵan táýbe udaıy jerkenish týǵyzady, osh órshitedi.

Bul áli úndemeıdi. Úkim kútedi. Ol-basqynshy, Men-el ıesimin. Qandaı úkim shyǵarýǵa qaqym bar. Ári ádil de bolady. Úkim meniń altyatarymnyń uńǵysynda.

— Men on segizdemin... — dedi ol Dereý býyny qaltyrap, teńselip ketti, biraq qulamady.

... Kenet esime bir oqıǵa sap ete tústi. Budan eki jyl buryn ol on segiz jasar júrgizýshi-mehanıkti qashqyn dep aıyptap, búkil brıgada aldynda atqan edi. Qashqyndyǵy mynaý: rezervte turǵanda túnde tankige minip, on kılometr jerdegi aýylǵa sheshesin kórýge barǵan. Sol úshin ólim jazasyna tartyldy. Sol kúni on segiz jasar jigitke kezelgen avtomattar bizdiń ár birimizdiń ishimizde jatqan beıqamdyqty, ańǵaldyqty, jaýapsyzdyqty qosa atyp óltirdi. Óz adamymyzǵa degen qatal úkimdi men osylaı túsindim. Aqtamadym, túsindim. Shynynda, júrgizýshi-mehanık túk zıan keltirmedi. Tek sheshesin kórip keldi. Qaıtýdan atyldy.

Qarsy aldymda fashıs áskeriniń kıimin kıgen, keshe ǵana meniń otandastarymdy kózdep atqan dushpan, meniń qas dushpanym tur. Smolensk óńiriniń aýyldaryn jappaı órtep, Donbass shahtalarynda myńdaǵan kisini tirileı kómgen, kezdiń jasyn qol qylyp, Ýkraına qyzdaryn Germanıaǵa kúńdikke aıdaǵan, analardyń aq shashtaryn qorlaǵan, sábılerdi jalynǵa atqan osy jigittiń ákeleri, aǵalary ǵoı. Bulardyń kegin kimnen alý kerek? Kók kóz sary shaıtan, estısiń be? Kimnen kek alý kerek?

Meniń oılarymdy ol esitpeıdi. Áıtpese, kózinen úmit qashar edi. Sol kózderdegi úmit meniń ashýymdy basty. Júgeri japyraqtarynan móltildegen jas tamshysy tamady. Jer beti jym-jyrt, ashyq, qaıǵysyz. Tap etkeni joq, tek keleshegi ǵana bar. Men tolqyp kettim. Dúnıe birtúrli ǵajap jymyń qaqqandaı boldy.

Altyatarymdy dereý qabyna saldym.

— Qane, bylaı shyq! — dep joldy ymdadym. Ol aqsańdap alǵa shyqty. Men oǵan basqa soz aıtpadym, betine de qaramadym.

Dańǵyl jolǵa shyqqansha biz osylaı keldik. Kún endi edáýir kóterildi. Jolda kezdeskender bizge tańyrqaı qarap qoıady. "Myqtylardyń biri bolsa kerek. Bir ózin bir kúzetshi alyp keledi..." deıtin shyǵar, bálkim. Bir kópirdiń qasynda tutqyndar dúrmegine kezdestik. Ajan bastyǵy serjantqa tutqyndy tapsyrdym. Tapsyrarda: "Aqsaq dep jolda birdeńe jasap júrmeńder" dedim.

Nege bulaı degenimdi bilmeımin. Qutyla qalsa, eline qaıtyp jetsin desem kerek, bálkim. Bálkim... Joq, ońaı aıtyp jetkizetin nárse emes bul.

---