InfoHub Logo

«Kóshpeli dáýir»dep tóńkeristen bergi, eńbekshi tap ákimshiligi ornaǵannan bergi dáýirdi aıtamyz. Eńbekshi tap proletar ákimshiligi máńgi turýdy maqsat kórip ornaǵan ákimshilik emes ekeni belgili. Eńbekshi tap ákimshiliginiń maqsaty adam balasynyń tap-tapqa jiktelýin joıyp, jer ústine tapsyz turmys jasaý isine basshylyq etip, jalpy adam balasyn sosıal (tegisshil) dáýirine jetkizý ekeni belgili. Sondyqtan eńbekshi tap ákimshiliginiń dáýirin kóshpeli dáýir deımiz.

Ákimshilikti eńbekshi tap talasyp-tartysyp qolyna alyp shyǵa kelgen kezde baılary buǵa qalǵandaı boldy. «Álde qaıter eken!..» degendeı jańa ákimshilikke qadala qalǵandaı boldy. Qazaqtyń kedeı, jarly tabynyń biren-saran sana-sezimderi oıanǵandary ákimshilikke talasqan, ákimshilikti qolǵa alǵan Reseı proletarynyń uranyna at salysty. Al qalyń, qarańǵy kópshiligi, ásirese mádenıet, óner-bilim dúken qurǵan jerlerden alys jatqandary bólshevıktik «Sovdeptiń» dúbirin esitip qulaqtaryn túrip, tigine tyńdap, qalaǵa qaraı qadala qaldy. Baılardyń kósemderi men sary ezý balapandarynyń jalpy elge jarlaǵan úgitteriniń Arqasynda: «Bólshevıkter el talaıdy» degen laqappen qatar kedeıler arasynda: «Bólshevıkter baılar men kedeılerdi teńdestiredi eken, baılardyń maldaryn kedeılerge bólip beredi eken...» — degen laqap taraǵan. Kedeılerdiń kópshiligi elegizip osynyń tórkinin baıqaı qalǵandaı boldy. Á degende, ár jerdegi, qyzyl men aqtyń áskerleriniń qaǵysqan-soǵysqan, júrgen jerlerindegi keıbir baılardyń attary ǵana minilgeni bolmasa, jalpy baıdyń maldary qozǵalynbady. Ákimshilikti jańa ǵana qolyna alǵan eńbekshi taptyń úkimeti á degende barlyq kúsh-qýatty árbir aımaqqa, árbir jerge úkimet qurýǵa shuǵyldandy. Ár jerdegi qashyp júrgen baılar áskeriniń qaldyqtaryn qurtý sharalaryn isteýge jumsady. Buzylǵan, qıraǵan, búlingen temir joldardy, fabrıka-zaýytttardy túzetý isterine jantalasyp kiristi. Jalpy kúızelgen sharýashylyqty kóterýge uran salyp belsene qımyldady. Onymen qatar barlyq eńbekshi tapty uıymdastyrýǵa kiristi.

Ol kezde eńbekshi taptyń jáne onyń týynyń astyndaǵy tóńkerisshilerdiń sany da az edi. Qyzmetkerleri az, jáne tájirıbesi az eńbekshi tap úkimeti, jańaǵy aıtqan: bir jaǵy búlingen, qıraǵan sharýashylyqty túzetýmen bolyp jáne árbir aımaqqa, árbir aýdanǵa úkimet qurýmen bolyp jáne sharýashylyq, joqshylyq, tapshylyqpen kúresýmen bolyp, ekinshi jaǵy aqtardyń ár túkpirde qashyp júrgen qaldyqtaryn qýalaýmen bolyp júrgende biraz ýaqyt ótti. Al, qazaqtyń buǵa qalǵan baılary sol kezde boıyn jıyp alyp, jańa zamanǵa jańa tásil izdedi. Jylmańdap neshe túrli laj qurýǵa kiristi. Baılardyń kósemderi men sary ezý balapandary, pysyqtary — qýlyqtaryn ózgerte qoıyp, syrttaryn boıap ury ıtshe jylmańdap, sovettiń keń qazanynyń mańyna timiskip kire bastady. Kooperatıvke kirdi. Mektepke bala oqytýǵa kirdi. Keıbireýleri ebin taýyp, partıaǵa kire bastady. Gazet mańdaryna tumsyqtaryn suǵa bastady. Baılardyń kósemi «alashorda» bastyqtary sol tásildi qoldandy...

Sóıtip qyzmetkerleri az, tájirıbesi az eńbekshiler úkimeti aýyr, iri istermen alysyp jatqańda, Qazaq baılarynyń kósemderi men olardyń sary úrpek balapandary sovettiń maıly qazanynyń shetine kirip aldy. Ásirese salynbaı jatqan salt-sana maıdanynyń bekinisterine kirisip aldy. Buqqan baıdyń kósemderi men sary ezý balapandary salt-sana maıdanynyń bekinisterine kirip-kirip alyp, eptep boıamalap ózderiniń maqsattaryn, ózderiniń armandaryn qalyń eńbekshi eldiń sanasyna kirgizýge alasuryp kiristi. Kórkem ádebıetti qoldaryna aldy. Ásirese, sol kórkem ádebıet arqyly qazaq eńbekshilerin sovettiń Komýnıs partıasynyń yqpalyna túsirmeýge zar qaǵyp áreket qyldy.

Eńbekshi tap úkimetiniń ózge tyǵyz isterden qoly bosaı almaı jatqanyn paıdalanyp, búrkenip, boıanyp sovettiń keń qoltyǵyna kirip alǵan baılardyń kósemderi men sary úrpek balapandarynyń kóbi ádebıetshi, gazet-jýrnaldarǵa sózder jazyp, jazýshy bolyp ketti. Baıaǵy «ańqaý elge aramza molda» degendeı bári «molda», bári «jazýshy» bola qaldy. Gazet-jýrnaldarǵa jazǵan sózderi arqyly — sovet úkimetiniń isterine, saıasatyna yqpaldaryn júrgizýge tyrysty. Sovet úkimetiniń Komýnıs partıasynyń bulardyń birsypyrasyna sengendiginiń arqasynda, ýezik, gýbernıalyq, aımaqtyq mekemelerge kirip-kirip alǵan, búrkengen baılar kósemi «alashordanyń» sary úrpek «bóbekteri» sovet úkimetiniń Komýnıs partıasynyń isterin áýeli aǵalarynyń keńesterine salyp alatyndy da shyǵardy. Sovet mekemelerine sol aǵalarynyń pikirlerin usynatyn ánge basty.

Sovet úkimeti ornaǵan kezdegi buǵyp qalǵan, qaladaǵy jáne qalaǵa taıaý jerlerdegi saýdagerler, qyrdaǵy baılar, baılardyń batagóıi molda-ıshandar, burynǵy bolys bıekeler boılaryn jazyp aldy. Eldegi kooperatıvterge, mekemelerge yqpaldaryn júrgizip otyrýǵa bet túzedi. Qaladaǵy kósemderi sary ezý balapandarymen ún qosyp, kedeılerdi keketetin boldy. «Burynǵy dáýirleri birte-birte qaıta aınalyp keledi...» degen úmitterin sezdiretin boldy. Sharýashylyq, tapshylyq retinde qıyndyq kórgen kedeılerge myrsyldap: «...e, balshaıbekter kedeıdi jarylqamaı ma?.» deıtin kúılerge basty. Otarba, fabrık-zaýyttar ońdalmaı, jalpy memleket sharýashylyǵy túzelmeı jatqan kezderdegi asyǵys shyqqan, sapasyz, nashar qoldy nárselerdi jurttyń aldynda keketetin boldy.

«...e, bul bólshevıktiń shyǵarǵan nársesi ǵoı, shirkin, burynǵy nekeńniń kezdemeleri qaıda?!!» dep daýsyn sozyp, aýzyn ashyp, kózin jumyp, basyn ızeıtin boldy. Beri kele túzelip shyǵa bastaǵan nárselerdi: «...e, bul nekendiki ǵoı!..» deıtin boldy. Qyrda, keı jerlerde ashyla bastaǵan komýnıstik jastar uıalaryn, jaqsylaryn da, jamandaryn da túgelimen jamandaýdy kúsheıtti. Bular «shaıkeler» deıtin boldy.

Al, qaladaǵy kósemderi, «alashordalar» men sary ezý balapandary sovet úkimetine jarysa óz armandaryn iske asyrýdy kúsheıtýge áreket etip jatty. Tipti bulardyń ımenbeı júgensiz, qaǵýsyz basynyp ketkenderi ol kezde sondaı edi: «...Qazaqtyń aq nıetti jastary kommýnshyl jastar uıymyna kirmesin. «Qazaq jastarynyń» uıymdaryn ashsyn. Kommýnshyl jastar uıymyna kirse adasady, onda Jasheıke «shaıke» bolady»—dep sovettiń óz gazeti arqyly jar saldy. Bulaı degen Ǵabbas Toǵjanov ol pikirge, «Eńbekshi qazaq» basqarmasy da «qosylamyz»... dep eskertý jazdy. Tashkendegi sovet ókimetiniń atynan shyǵyp turǵan «Aq jol» gazetiniń shekesinde «alashordanyń» Mirjaqyby otyrdy. («Aq jol» degen bul gazettiń atynyń ózi de ekitalaı maǵynaly, astarly maǵynaly edi). Tashkendegi Sovet úkimeti qazaq eńbekshileri úshin ashqan oqý ınstıtýtynyń shókesinde birtalaı sybaılastary men «alashordanyń» bir «kállesi» Dosmuqambetovtar otyrdy. Bular Qazaqtyń eńbekshilerin óz «salttarynda» tárbıelep, ár túrli kitaptar, jýrnaldar jazyp, sovet aqshasyna bastyryp shyǵaryp jatty. Bular qazaq ádebıetine ózderinshe baǵa berip, ózderiniń belgili byqsyq aıý soqpaq joldaryn kórsetip jatty. Ombyńa, Qyzyljarda, Sovet úkimetiniń atynan shyqqan «Bostandyq týy» gazetiniń jelkesine «alashorda» jazýshysy Maǵjan Jumabaevtar mindi. Onyń qasynda bultyldap Toǵjanovtar júrdi. Semeıde Sovet úkimetiniń atynan shyqqan gazet-jýrnal da «alashorda» sheberleriniń qolynda boldy. Orynbordaǵy Sovet úkimetiniń atynan shyqqan qazaq gazetiniń tórinde de kóbinese «alashordanyń» álekelerinen bata alǵandar otyrdy. Máselen: Ysmaǵul Sadýaqasovtar. (Ol kezde Ysmaǵuldyń bultyldap laqtyratyn toby Toǵjanov edi de, shıyryp qoıatyn zyryldaýyq qońyraýy Baıdıldınder edi).

Sonymen, Sovet úkimeti temir jol, ot arba, fabrık, zaýytty biraz jóndep, úkimetti nyǵaıtyp, baılardyń shashyraǵan qarýly «shaıkelerin» qurtyp, tájirıbesin molyqtyryp, etek-jeńin jınap alǵansha jáne aýyldaǵy qalyń eńbekshilerdiń sharýashylyǵy ońalyp boıyn jınaǵansha, ózgeriske ábden túsingenshe, Qazaqtyń qyrdaǵy baıynyń, moldalarynyń, qaladaǵy saýdagerleriniń, olardyń oqyǵandary men kósemderiniń sary úrpek balapandarynyń áreketterine jóndi, jetkilikti qaǵý bolmady. Ol kezde qaǵý bolýǵa da múmkin emes edi.

Mine, sol kezdegi qazaqtyń kórkem ádebıetindegi ústem saryn Qazaqtyń sol baılaryniki edi. Al, jáne ol kezde eńbekshi tap týynyń astynda saıasat retinde shyndap maıdandasyp júrgen biren-saran ádebıetshilerdiń shyǵarmalarynan sol baılar salt-sanasynyń, eskiliktiń áserleri kóbirek shalynatyn edi. Bul týraly, Rýssıada Marks ǵylymynyń negizin salýshy Plehanov aıtqan: «Ár taptyń, árbir qoǵamnyń yqpaly, áseri sol tapqa, sol qoǵamǵa qarsy soǵysyp júrgen adamǵa da tıýi múmkin...» degen.

Jáne de keı kezde bir adamdar saıasat retinde tóńkerisshil-jańashyl taptyń shoqparyn aıanbaı soǵyp shyqsa da kórkem ádebıet, kórkem óner retinde eskishil taptyń salt-sanasynan shyǵa almaı júredi. Mundaı jaǵdaıdyń bolǵandyǵy da jalpy tarıhta belgili nárse. Saıasat retinde tóńkerisshil bolyp, kórkem ádebıet, kórkem óner retinde eskishil bolǵandar az emes.

Sondaı-aq, bizdiń qazaqtyń da talaıy, saıasat retinde eńbekshil tap týynyń astyna kirip, bólshevık bolyp iske kirisip júrip, Kórkem ádebıet retinde eskishil saryndy qýattap júrdi. Ondaılar qazirde, mine, Oktábr tóńkerisine on bir jyl bolǵanda da az deýge bolmaıdy. Sonymen Kórkem ádebıet retinde eńbekshi taptyń maqsatyna qarsy saryn ústem bolyp keldi. Baılardyń sheber kósemderiniń kóbi «jazýshy» bolyp aldy. Sary úrpek balapandary qorazdanyp, «dilmársip» aldy. Tipti buryn «nekeńniń» zamanynda qazaqtyń jalpy tilin jylmaǵaılanyp mensinbegen keıbir dúmbilez myrzalar da qazaqsha «ádebıet» sózder «jazatyn» boldy. Al Halel Dosmuqambetov tárizdi «alashorda» qý múıizi óziniń, neshe jyl oqyp tapqan dárigerligin tastap, ádebıetshi bolyp, kitaptar jazyp shyǵara bastady. Qazaqtyń burynǵy batyrlary týraly baılar qulqymen burynǵy aıtylǵan óleńderdi jınap, oǵan taǵy da eldegi óleńshilerge jańadan óleńder qostyryp kitaptar shyǵardy. Máselen: «Alaman», «Isataı — Mahambet», «Kenesary — Naýryzbaı», «Qyz Jibek», jáne taǵy da osyndaılar. «Alashordanyń» Álıhan Bókeıhanovy óziniń neshe jyl oqyp tapqan sharýashylyq, esepshilik kásibin tastap, ol da «ádebıetshi» bola bastady. Osylarsha tyrbanǵan, bulardyń odaq, qarashylary da az bolmady. Eńbekshi tap kósemderin — bólshevıkterdi «dońyzdar!.. Qońyzdar!..» dep laǵnattaǵan Maǵjan Jumabaev óleńderin bastyryp taratty. Taratqanda, jaı taratpady: «mine qazaq eńbekshi taby, ádebıet retinde mynadan úlgi alyńdar!..» dep taratty. Ebin taýyp komsomolǵa, ne Komýnıs partıasyna kirip alǵan keıbir tyshtyraıǵan (alashshyl) «shikireler» ádebıet keshterinde, saý yq oıyndarda ózderiniń jyrlaryna, ózderiniń ánderine basyp júrdi.

Sonymen is júrip jatty... Sovet úkimeti kún sanap nyǵaıyp bekine berdi. Temir joldardy ondap, birtindep tártiptep júrgizdi. Asharshylyqty ótkizdi. Fabrık-zaýyttardy túzep birtindep júrgize bastady. Jańa sharýashylyq,saıasaty júre bastady. Fabrık-zaýyttar birtindep júre bastaǵan soń, jalpy eńbekshi Halyqtyń dilgir bolyp otyrǵan kerek-jaraq nárseleri birtindep damyp shyǵa bastady. Aýyldaǵy qalyń eńbekshi halyqtyń da sharýasy birtindep kóterile bastady. Sovet úkimetine qarsy ár jerde tústerin birese aqqa, birese jasylǵa boıap áreket qylyp júrgen baıshyl jaýlar birtindep myltyqtaryn tastaı bastady. Sovet úkimeti birtindep nyǵaıyp, tájirıbesi artyp, etek-jeńin jıyp aldy. Endi salt-sana maıdanyna da nazardy burynǵydan kóri salyńqyraı bastady. Gazet-jýrnaldarǵa burynǵydan kóri jete qaraı bastady. Onymen qatar eńbekshi taptyń birli-jarymdy jazýshylary sanama bolsa da, az bolsa da, jáne saıasat, ákimshilik, sharýashylyq isteriniń aýyr júkteriniń astynda júrse de birtindep jazý retinde tájirıbelep, salt-sana maıdanyna shyǵyńqyrady; kórkem ádebıet retinde ún shyǵara bastady.

Gazet-jýrnaldardyń bastarynan «alashordanyń» Maǵjan Jumabaev, Mirjaqyp Dýlatov syqyldy belgili iri jazýshylary kete bastady. Jáne de ishke kirip alyp, Sovet úkimetiniń ishinen shalmaq bolyp júrgen, «sansyz qyrly, sansyz syrly» bolmaq bolyp, kez kelgen iske «qyraǵylyq» qylmaq bolyp ózderinshe zar qaǵyp zań aıdap júrgen Ysmaǵul Sadýaqasov, Ǵabbas Toǵjanov qoldarynan gazet-jýrnaldar basqa qoldarǵa alyndy. Jáne de ishine kirip alyp, Sovet úkimetiniń ishinen shalmaq bolyp júrgen «alashordanyń» ekinshi kelki jazýshylarynan Júsipbek Aımaýytuldary Sovet úkimetiniń joǵarǵy mekemelerinen ysyryldy. Biraq, «alashorda» jazýshylary sovet mekemelerinen ysyrylǵan soń, mekeme isterinen qoldary bosap, qazaqtyń búrkengen baılarynyń, saýdagerleriniń jańa ádisterimen, Kórkem ádebıetke burynǵylarynan da myqty sybana tutyndy. Búrkengen, jańa ádis qoldanǵan alaıaqtar «alashordanyń» armanyn kórkem ádebıet arqyly neshe túrli sabaqpen boıamalap, búrkep, perdelep kútetin boldy. Óıtkenmen, olardy taqymdap eńbekshi tap týynyń astyna, jaqsy-jaman bolsyn birtindep jańa jazýshylar qosyla bastady. Árıne, ár nárse degende múltiksiz tolyq bolyp shyqpaıdy. «Er qosy júre túzeledi»... Eńbekshi tap týynyń astyna qosyla bastaǵan árádik jazýshylarynyń qalamdary Kórkem ádebıet maıdanynda kópke sheıin táltirektep keldi. Sandary az, oqýlary az, tájirıbeleri az bolǵandyqtan jáne qazaq eńbekshileriniń jalpy sezimderi, salt-sanalary ekshelip aıqyndalmaǵandyqtan, eńbekshi tap týynyń astyna árediktep qosyla bastaǵan jazýshylar qazaqtyń ár túrli kezde shyqqan ár túrli tásildi baıshyl jazýshylarymen birazǵa sheıin beldesip tirese almady. Taǵy da oǵan qosymsha: qazaqtyń baıshyl jazýshylarynyń boıanǵan ádebıetin qazaqtyń sany kóp baıshyl oqyǵandary qýattap kótermeledi. Ár jerdegi Sovettiń mektepterine kirip alǵan, eski salt-sanany qýattaǵan, bilip isteıtini bar, bilmeı isteıtini bar oqytýshylar da kótermeledi. Olar bylaı tursyn, tipti ebin taýyp komsomolǵa, Komýnıs partıasyna, Sovet mekemesine kirip alǵan qazaq oqyǵandarynyń talaıy baılardyń sanasyn saryndaǵan kórkem ádebıetti súıgishtedi. Eptep, súıgen sýsyndary, syra iship alsa, súıgen oıyndary, ne karta oınap otyrsa, qulaqty salpıtyp jiberip Mirjaqyptyń óleńin yńyrsyp qoıyp júrdi. Sóıtip júrip eńbekshi tap týraly jazylǵan shyǵarmalardy andyp, solardyń minderin izdep, olardan túımedeı min tapsa, túıedeı qylyp kóterip jurtqa jar salyp júrdi.

Bulardyń jazǵandaryn jamandap, shyǵartpaýǵa lajdar jasady. Gazet-jýrnal bastarynan, Sovet mekemelerinen ysylyńqyraǵan «alashorda» jazýshylaryna, gazetshilerine qamqorlyq qylyp, olardy eńbekshi taptyń aqshasymen joǵarǵy oqýlarǵa jiberdi, jazýshylyq sheberligin, bilim kóbeıtetin zor ınstıtýtqa, ýnıversıtetke jiberdi. Tashkendegi «Aq jol» gazetinde bolǵan Seıitázim Birimjanuly degen «alashordanyń» bir «balýanyn» tipti Germanıaǵa oqýǵa jiberdi, taǵy da bulardan basqa «talapkerlerin» eńbekshi tap aqshasymen oqýǵa ornalastyrdy. Qazynanyń túrli tapshylyqqa shydap, san qıyndyqpen jınaǵan aqshalaryn aıamaı, myń-myńnan laqtyryp, «alashordanyń» jazýshylary: Jumabaıuly, Aımaýytuly, Kemeńgeruly jáne basqalarynyń jazǵandaryn ádemilep bastyrtyp jatty.

Óıtkenmenen eńbekshi tap týynyń astyna toptana bastaǵan jazýshylar kórine bastady. Máselen, Sábıt shyqty. Beıimbet kelip qosyldy. Samat pen Sholpan shyqty. Birazdan soń Ótebaı shyqty. Eljas pen Ǵabıt shyqty. Májıt kelip qosyldy. Sońǵy kezderde Qalmaqan, Asqar shyqty. Taǵy basqalar shyǵa bastady.

Árıne, bulardyń kóbiniń jazǵandarynyń bári birdeı túp-túgel mán jaǵynan bolsyn, syrtqy túr jaǵynan bolsyn, kemshiliksiz dep men aıtpaımyn. Qaı jaǵynan bolsa da kemshilik bar. Joq bolýǵa múmkin de emes. Gazet-jýrnaldyń bastarynan jáne Sovet mekemelerinen ysyrylǵan soń, «alashorda» jazýshylarynyń jazǵandary qazaq gazet-jýrnaldarynan bir-eki jyldaı tolyq oryn ala almaı júrdi. Tek, Túrkistan Sovet respýblıkasynyń Tashkende shyǵaryp jatqan qazaq gazet-jýrnaldary ǵana «alashorda» jazýshylarynyń jazǵandaryn irikpeı basyp jatty. Qazaqstandaǵy Sovet úkimetinen jylysqan «alashordanyń» balýandaryna Tashkent qonaq úı tárizdi bolyp turdy. «Kóp turmassyń-aý!» dep, qulaýyn kútip júrgen Sovet úkimeti ol eki arada, kúnbe-kún, jylma-jyl nyǵaıa bergen soń jáne ózderiniń birazy Qazaqstanda qyzmetten qýylǵan soń, boıamalap jazǵandaryna gazet-jýrnaldardyń betterinen ońaılyqpen oryn berile qoımaı júrgen soń azyraq mańdaılaryna tas tıińkirep, «shómishten» qysylyńqyrap júrgen birsypyra «alashorda» balýandarynyń birazy endi taǵy da tásilderin ózgertti.

«...Biz adasqan ekenbiz. Sovet úkimeti durys eken. Komýnıserdiki jón eken. Biz endi túzý qyzmet qylýǵa bel baıladyq!..» — dep bular taǵy da iske kirmek boldy. Eptep keıbireýleri kire de bastady. Ol kezde aýyldaǵy qazaqtyń pysyq baılary, qaladaǵy jáne qalaǵa jaqyn saýdagersymaq qýlary da tásilderin ózgertip, Sovet úkimetine jaǵynyp, talaı jerlerde jergilikti mekemelerdi dóńgeletip alǵan edi. Gazet-jýrnaldarda: Aımaýytuly, Kemeńgeruly. Olardyń sybaılastary Sovet úkimetine joldan qosylǵan joldas «Jolbıke..» degen sózder shyǵa bastady. Taǵy da «alashordanyń» búrkengen dilmarlary qazaqtyń kórkem ádebıetine «syn» jaza bastady. Aımaýytov, Kemeńgerovsyz qazaqtyń Kórkem ádebıeti bolmaıdy... degendeı kúıiske salyndy. Endi, Maǵjannan úırenbegen adam jazýshy emes degendeı sumdyqty eppen aıdaı bastady. Qazaqtyń kórkem ádebıetine «syn» jazǵan bolyp, bular saıasatqa «ǵylym» qaǵıdalarymen, «ǵylym dálelderimen» búrkep, astarlap, jón aıta bastady.

Eńbekshiler tabynyń tapshyl jolymen jazylǵan nemese eńbekshi tap maqsatyn, tilegin aıtpaq nıetpen jazylǵan kórkem ádebıet jýrnaldaryna kórine kedergiler istele bastady. Enbekshi tap maqsatyn aıtpaq bolyp jazylǵan shyǵarmalarǵa minshiler, pysyqsynǵan «synshylar» kóbeıe bastady. Oktábr tóńkerisiniń jemisterin qorǵamaq baǵytty shyǵarmalardyń kemshilikterin, jetimsizdikterin, túımedeıin túıedeı qylyp kóptirip minep, maıdannan qýalaýǵa tyrysýshylar kóbeıdi.

Kórkem ádebıette eńbekshi tap ústemdigin, eńbekshi tap salt-sanasynyń ústemdigin, sonyń basshylyǵyn jazýshylardy qýattamaıtyn boldy. Ondaılardyń jazǵandaryn kúıeli keseýmen túrtpekteıtin boldy. «Bulardyń shyǵarmalary kórkem emes, sýret jaǵynan on ekide bir nusqasy joq».. degen. «Bulardiki kúshenip jazylǵan... Qazaqqa túsiniksiz... kórkem ádebıetke jatpaıdy»... dep aıqyn eńbekshi tap maqsatyn jyrlaǵandaryn jamandaıtyn boldy. Al, ne der eken degendeı, syrty kórkem jazylǵan shyǵarmalaryn «bul eńbekshi tap jolyna kelmeıdi... bul jazýshynyń, ásheıin, óziniń qıaly... ondaılardy jazýǵa bolmaıdy... Mundaılarmen kúresý kerek»... dep soǵatyn boldy. Búrkengen baılardyń, «alashordalardyń» armandaryn jyrlamaǵan azyn-aýlaq jazýshylardyń qıa basqandaryn andyp, tympıǵan ókin shik «synshy» bolmystardyń qaraǵa malynǵan kir qalamdary súıreńdep aldy, búrkengen baılardyń kóksegen jazýshylardyń shyǵarmalaryn «synaǵan» bolyp jáne biriniń «synyna» biri «yrza» bolyp, biriniń «synyna» qarsy taǵy da «syn» jazǵan bolyp, «alashorda» tásilderimen búrkengen baı armanyn kóksegen jazýshylardyń jasyrýǵa múmkin bolmaǵan aıyptaryn aıtqan bolyp, ekshep kelgende názik eptermen maqtap, dáriptep, qalyń jurtqa jaıatyn boldy. Ondaı búrkengen tásildi, ondaı qýlyqty amaldardy á degende tezinen baıqaı qoıý qıyn... Jáne saıasatty basqaryp otyratyn mekemeler kúnbe-kún kórkem ádebıetti tekserip oqyp, baqylap otyrmaıtyndyqtan «alashordanyń» ár túrli tásil qoldanǵan palýandary salt-sana maıdanynda, kórkem ádebıet maıdanynda, qara qussha qanatyn taǵy da jaıyp aldy. Búrkengen baı-muradan kóksegen kórkem ádebıetshiler jáne synshysymaqtar áýeli bir qosynda bolsa da Sovet úkimeti olardyń tileginshe bolmaı, ornyǵa bastaǵannan keıin aıqyndalǵan úsh túrli ádis qoldanyp, úsh túrli qosynǵa jikteldi. Maıdan kúıi, maıdandaǵy kúres sharttary bulardyń qosynyń úshke bólinbeý erkine qoımady. Árıne, neshe túrli quraldary, neshe túrli tásildi áskerdi qosyn-qosynǵa bólý — soǵystaǵy ásker qurylysynyń dúnıege jarıa ádis ekeni belgili nárse...

1-shi qosynǵa bólingender — Sovet úkimetine qarsy áreketterin aıqyndap júrgizýshiler. Bular ózderine tym qaýipti kezderde ǵana búrkenip, egerde azyraq boılaryn jazatyndaı kúıge ilikse búrkenbeı-aq aqyryp uran salyp áreket etýshiler, Kórkem ádebıet retinde bulardyń jyrshysy Maǵjan Jumabaevtar edi.

2-shi qosynǵa bólingender — Sovet úkimetine qarsy áreketterin búrkep, perdelep júrgizýshiler. Búrkenýdi ándep, kúres tásilderin molaıtýǵa Sovettiń kúshin paıdalanyp, ebin taýyp sovet mektepterinen oqytyp, «Qazaqstanda — sosıaldyq turmysyn jasaýǵa bolmaıdy...» degen ishki pikirlerine «ǵylym» qaǵıdalarynan «dálelder» izdep tabýǵa tyrysýshylar. «Bul kúıinde qazaqtan kommýnshyl bola almaıdy. Bolǵandar, boldyq dep júrgender kommýnshyl emes» degen «qaǵıdalaryna» «turmystan» «dálel» keltirgen bolyp, Kórkem ádebıet baǵyty «buqarashyl» bolý kerek deıtinder kórkem ádebıetke ózderiniń salt-sanalaryn, ózderiniń sýretterin ústem qylýǵa tyrysýshylar. Bul ekinshi qosynnyń Kórkem ádebıettegi kórnekti jazýshylary: Júsipbek Aımaýytov, Qoshke Kemeńgeruldary jáne basqalary.

3-shi qosynǵa bólingender — jańaǵy ekinshi qosynǵa bólingenderden de anaǵurlym ıkemshiler, eptiler. Sovet úkimetiniń ishine tola kirýdi qoldanǵandar. Bular tásilderin, ádisterin tipti ádemilep óńdep boıaı bilgender. Bulardyń jazǵandaryna kózdi qadaı qaramasań, jete abaılap, aýdaryp, aqtaryp, taldap teksermeseń, syrtqy boıaýlarynyń ishindegi dánderiniń qandaı ekenin ońaı ǵana seze almaısyń. Bulardyń jazǵan sózderiniń syrttary jyp-jylmaǵaı, áp-ádemi, táp-tátti bolyp keledi. Bular pikirlerine dáleldi kóbinese marksshyl jazýshylardan izdep, qurastyryp «tabýǵa» tyrysady. Bular: «Qazaqstannyń qazirgi turmysynda proletar ádebıeti joq... túbinde Qazaqstanda fabrık, zaýyttar gýlep qaýlap kóbeıse, sonymen jumyskerler qaptap kóbeıse, sonda proletar ádebıeti bolady... Qazir eshkim proletar jazýshysy emes... Bolýǵa da múmkin emes. Proletar jazýshylary áli qazaq dúnıesine kelgen joq...» dep qana qoıady. Qazaqstanda proletarıat ústemdigin júrgizý «zorlyq» ekenin óz-ózinen shyǵaryp qoıady. Bular, ana birinshi, ekinshi qosyndaryndaǵy jazýshylarynyń jurttan jasyrýǵa múmkin bolmaı qalǵan aıyptaryn qunjyńdap minegen bolady. Olardyń ishki dánderin búrkeýge múmkindigi bar shyǵarmalaryn eppen dáripteıdi. İshki dánderin búrkeýge múmkindigi bar jazýshylaryn Kórkem ádebıet retinde «Sovet úkimetiniń joldastary, joldan qosylǵan «jolbıkeleri» dep ne degenmen qazir, bulardan artyq jazýshylarymyz joq...» dep, ezýlerinen kóbik shashyratady. Bular qazaq aýylyndaǵy qý, atqaminersymaqtar tárizdi. Qazaq aýylynda bireýden bir shet kisi aqy daýlap kelip, aqysy bar kisimen daýlassa, aýyldyń qý atqaminersymaǵy araǵa túsedi. Sol qý atqaminersymaqtyń ózin arqa tutyp, kisiniń aqysyn bere qoımaı otyrǵan aýyldasyn qunjyńdap álgi qý sókken bolady. Tipti, keıde: «ana bireý tıe beredi» dep jylaǵan balanyń kóńilin aýlaǵandaı, — «qoıa bershi, osy qolymdy!..» — dep ana kisige aqysyn bermeı otyrǵan ámpeı aýyldasyna umtylǵan bolady... Ony kórip, aqy surap otyrǵan ańqaýdyń kóńili yrza bolyp, álgi qýdyń aıtqan bitimine yrza bolyp ketedi. Biraq, aqysyn ala almaı ketedi. Jáne, bul búrkengen baıdyń kórkem ádebıettegi úshinshi qosyny — bazardaǵy jaldaptar tárizdi. Keıde, alypsatarlar jaldaptyń nıettesteri bazarǵa mal alyp shyǵady. Mal kerek qylǵandar bazarda, álginiń malyna, árıne mólsherli narqymen baǵa bere bastaıdy. Malyn kórip qamalap, kemshilikterin kórsetip aınaldyra bastaǵan kezde mal ıesine alypsatarǵa nıettes jaldap kelip kıligedi. Kele-aq malǵa baǵa berýshiler jaǵyna shyǵady. Tymyraıyp, omyraýlap jurttyń aldyna shyǵady. Baǵa berýshilerdiń maldan taýyp turǵan anyq kemshilikterin o da táshtıtip turyp kórsete bastaıdy. Maldy kórip, saýdalap turǵan ańqaý sharýalar bolsa, aýzyn ashyp, jaldapqa jol berip anyraıyp turady. Ańqaý sharýalardy aýzyna qaratyp alǵan soń jaldap taıtańdap, bilgishsip, maldyń ańqaýlar baıqamaıtyn sypattaryn eptep maqtaıdy...

«...Ana arasy jaman... myna arasy jaman... Biraq ne kerek bazary kurǵyrda qazir osydan artyq mal joq...» dep shytynady. Aqyry maldy kóńildegi baǵalaryna ótkizedi. Al; jaldaptarmen nıettes emes bir el sharýasy bazarǵa mal ákelip salsa da, jaldaptar baryp kıligedi. Jaldap bet nıettes, alypsatarlar maldy qamalap, maldy saýdalap turǵanda, olar men mal ıesiniń arasyna jaldap qý kelip túse qalady. Endi, bul mal ıesi jaǵyna shyqqan bolyp soǵady. Maldyń tizginin mal ıesiniń qolynan julyp alyp, maldy kemine saýdalap turǵan alypsatarlardyń maldy «jónsiz kemitýine» qarsy sóılegen bolyp shyǵady. «...Momyn malyn búıtip jónsiz kemitýleriń orynsyz...» degen bolyp tysyraıdy. Mal ıesi ańqaý sharýa, ańyraıyp, jaldapqa jol berip, aýzyn ashyp turady... İshinen «apyr-aı, mynaý bir ózgelerden keri jón sóıleıtin «ádil» adam eken?!» dep te qoıady. Mal ıesiniń oǵan sene bastaǵanyn sezip, jaldap endi, ádil adamsyp, bilgishsinip sekıip, urtyn tompıtyp alady... Bul mal — jaman mal emes... Biraq ana arasy, myna bir arasy kemdeý ekeni ras. Myna bir arasyn qazirgi bazar kótermeıtini de ras... Myna bir jeriniń aqaýy bar ekeni ras... Myna arasy ketik, myna arasy setik... myna arasy kemtik... myna arasy moltaq... myna arasy soltaq... myna arasy olpy... mynasy solpy ekeni de ótirik emes... Biraq maldy onsha jamandaýǵa bolmaıdy. Qaıtesiń, qazirgi bazary qurǵyrdyń bári osy! — dep tynady. Mal ıesi ańqaý momyn esinen adasady. Malyn, aqyry jaldap qýdyń aıtqan baǵasymen satady. Mine, búrkengen baıdyń úshinshi qosyndaǵy kórkem ádebıetshiler men «synshymyz» dep júrgender jańaǵy aıtylǵan ayyldaǵy atqaminersymaq qý men bazardaǵy jaldap qýlar tárizdi... Biraq eńbekshi tap, qazir, ańqaýlyqtan kete bastady. Kórkem ádebıettegi búrkengen baı qýlarynyń da qýlyqtary seziletin boldy. Bul búrkengen baıdyń kórkem ádebıettegi úshinshi qosynyndaǵy qýlary dilmarsyp eki aıtyp, «qazaq jurtshylyǵy» dep soǵady. Bular eńbekshi tap úkimetin ózderiniki qylmaqqa tyrysady.

Árıne, búrkengen baıdyń kórkem ádebıettegi osy úsh qosynynyń úsheýi de eńbekshi tap maqsatyn, eńbekshi tap basshylyǵynyń ekpinin aıqynyraq sýrettegen jazbalardyń baspa júzinde kórinbeýine jandaryn sala qınalmaıdy. Al, ondaılar baspa júzinde kórinetin bolsa, qap teser tyshqandar «tese qarap», sonyń «minderin» tapqan bolyp, túımedeı kemshiligi bolsa, túıedeı qylyp dabyraıtyp, «qazaq jurtshylyǵyna» jar salýǵa asyq bolady...

1929 jyl

---