InfoHub Logo

«Iapyr-aı, kórispegenimizge on eki jyl bolyp qalǵan ba? dep jazypty, 1963 jyldyń ıýlinde Júsiptiń Syr boıynda turatyn naǵashy aǵasy Nurtóleý. — Osy kezge sheıin sen ózgerip ketken shyǵarsyń. Bálkim, bir-birimizdi tanymaspyz da. Men saǵan urysqaly otyrǵan joqpyn, naǵashysy týǵan jıenine qalaı ókpe-naz aıtatyn bolsa men de solaı demekpin. Iapyrym-aý, osynsha jyldan beri bir hat jazsań netti?! Bizdi qoıshy, umytsań umyta ber, al biraq, týmasa da týǵandaı etip, «sińilimniń qalta túbi edi» — dep, týǵan anańa da bıletpeı, kúpisine orap, áldılep ósirgen anaý qart ájeńdi qalaı esten shyǵara alasyń. «Aǵaıyn ardaqty bolsa, alǵashqy habar ózinen nege bolmaıdy», — dep te burtıyp júrgen shyǵarsyń. Oǵan da turdyq. Seniń adresińdi keshe ǵana úıińnen baryp aldym. Odan burynyraq barýǵa qolǵa shylaý bolǵan qý sharýa aıaqqa da oralǵy bolyp, men beri tartsam, ol keri tartyp degendeı tusap tastady. Onyń ústine baryp kele qoıatyn el arasy jaqyn emes, jer shalǵaı. Meıli ǵoı, ne bolsa da bári de ótti, endi kelip, alshaq jatyp aǵaıyndy ekeýmizdiń aıǵaılasqanymyz jaraspas. Osy hatty alǵan soń, tez kel. Bilemisiń, baıaǵyda, aýylda oqyp júrgen kezińde, tóbesinde tulymshaǵy jelbirep, shańǵa aýnap júretin Aıza bar edi ǵoı, ol qazir boı jetip ketken. Ózi tym uıalshaq. Bıyl kelmeseń apam ekeýi saǵan ábden ókpeleıdi. Óıtkeni, óziń tórtinshi klasty bitirip ketkennen keıin bizge qaıtyp kelmeı qoıdyń ǵoı. Kel, sózsiz kel, biz bárimiz kútemiz.

Naǵashy aǵań NURTÓLEÝ
1963 jyl, 19 ıýl»

* * *

Osy hatty alǵan soń dál jeti kún degende toǵaı ishindegi jylandaı ıreleńdegen jińishke jolmen uzyndy-qysqaly eki adam kele jatty.

Biri — tapaltaq kelgen tórtbaq, ıegine ustara tımegenine qansha ýaqyt ótkeni belgisiz, jas óńine kárilik úıirip, qaýlaı ósken saqalyn údere qýǵan murty bar, jas shamasy qyryqty alqymdap, aqyl toqtatqan kisi men, ekinshisi — saqal-murty sáýir aıyndaǵy jańbyrdan soń boı kórsetken ajyryqtaı endi-endi tap bergen, ótkir janary men kórikti júzinde sabyrlylyqtyń nyshany baıqalsa da, albyrttyǵy astasqan jas stýdent edi. Bulardyń biri — naǵashysy, ekinshisi — árıne, jıeni. Olar kóp jyldan beri kórispegen saǵynyshpen, eń negizgisi — jýyq arada basyla qoımaıtyn saǵynyshpen, ándete kóterilip, betke tynymsyz soqtyǵysqan masalardy da elemeı, bolmashy nárseniń ózin de, úlken másele etip qyzý sóılesip kele jatty. Baýyrlastar osylaısha amalsyzdyqtan týǵan tózimdilikpen masaǵa jarym saǵattaı talanǵan soń, toǵaı shetindegi aǵash arasynan ózderine syǵalaı qarap turǵan aq túndikti úıge de jetti. Bul úıdiń toǵaı shetine jaqyn ornalasqany sonshalyqty, buryn toǵaı ekeýi bir jaralyp, bir orynǵa talasyp, aqyrynda baıǵus úıdi sansyz butaqtar shamasynyń kelgeninshe shetke ysyra salǵanda, yzalanǵan úı keýdesiniń keńdigine jazyp ary óte almaı, orman shetine baryp, ıterisken boıy qalyp qoıǵan tárizdi. Al, dál osy úıden bastalyp sozylǵan kókmaısaly jazyq dala tartqan symdaı kerilgen kóz ushyndaǵy kók jıekke baryp bir-aq tirelip tur. Júsip óziniń osynshama tabıǵaty tamasha jerge tap kelgenine, ári biraz kún bolatynyna alǵash kórgende-aq qýansa da, áıteýir bir kezde osylardyń bárimen qosh aıtysatyny esine túsip, sol mınýtta ishteı muńaıdy da. Arada bes mınýt ótkende jıen men naǵashylar shurqyraı tabysyp, árkim óz saǵynyshynyń salmaǵyna qaraı, bireýleri kózine jas aldy, bireýleriniń qolyndaǵy kesesi ushyp ketip tas-talqany shyqty, endi biri tabaqtyń erneýinen basyp qalyp, ishindegi sútin aqtardy.

Árıne, bul qımyldyń bárin de eshkim baıqaǵan joq, tipti uıalmastan, eki qolyn qaıda syıǵyzaryn bilmeı, bar adamnan oqshaýyraq turǵan Aıza da sezbedi. Aǵasyn alǵash kórgende eń birinshi ret ne dep aıtaryn, onymen qalaı amandasaryn, tipti osy qımyldardyń qandaı jolmen jasalý kerektiginiń eń kishkene jaqtaryna sheıin ol kúniburyn táýir-aq daıyndalǵan edi.

Biraq, onyń qurǵan jospary oryndalar shaqqa jetkende ózine de sezilmeı, sypaıy túrde oısyrap qala berdi de, anaý shapyrlasyp jatqan jandarmen aralasyp ketkendeı boldy. Osy kezde baryp ol aǵasynyń:

— Aıza, saǵan ne bolǵan, aǵańmen nege amandaspaısyń? — degen daýysyn estidi. Nurtóleýdiń bul úninen, onyń qylyǵyna aıtarlyqtaı rızalyqtyń lebi esip turmasa da, qaryndasyn sonshalyqty erkeletetindiktiń, sonymen birge, kináni eki jaqqa da teń bólip tastaǵandyqtyń belgisin ańǵarýǵa bolatyn edi.

— Munym ádepsizdik bolsa keshir, aǵajan. Syrtqary tursam da ishimde salmaqty saǵynyshym bar shyǵar, ary ketkende sonymdy sońyna saqtaǵan bolarmyn, — dedi Aıza Nurtóleýge kúlimsireı qarap. Sonan soń, jyldam basyp kelip, on eki jyldan beri kórispegen aǵasymen qol alysyp amandasty da «amalym bar ma, saǵynyshymnyń jetken jeri osy boldy» — degendeı Júsiptiń júzine uıala bir qarap, er balalardaı Nurtóleýdiń janyna júgine baryp otyra ketti.

Endi biz, qushtarlyqpen qaýyshysqan baýyrlastardy sol kúıinde qaldyraıyq ta, áńgimemizge úsh kúnnen soń oralaıyq.

* * *

«Jurttyń bárinen buryn oıanǵan shyǵarmyn» dep ornynan saqtyqpen kóterilgen Júsip, kıine bergende, ózimen birge qart ájesinen basqa eshkimniń qalmaǵanyn kórdi. «Iapyr-aı, bulardyń uıqysy qaıda? Qus bop ketkennen saý ma? — dedi ol tańdanyp. — Sharshaý degendi tegi umytqan shyǵar ózderi». Dalany túgel jaryq jaılaǵanmen, qansha tyryssa da kún áli kókjıekten ıek arta qoımapty. Shyǵys jaq uıqysynan endi oıanyp, sulýlyqtan aldyna jan salmaıtyn kerbez aktrısadaı, altyn nurǵa bólengen taıaqtaı kirpikterin endi-endi kóterip keledi. Júsip ıyǵyna pıjamyn jamyla saldy da, tap-taza salqyn aýany meıirlene jutyp, toǵaı arasyna bettedi. Áli de qarakúńgirtteý aǵash arasynda jan sezimińdi keremetteı rahatqa bóleıtin múlgigen tynyshtyq. Qaıdan ekeni belgisiz, anda-sanda qyrǵaýyldardyń ásem tynyshtyqqa sán bere «qurr-qurr» etken únderi estiledi.

Júsip tize boıy uıysa ósken qalyń shópterdi qumarlana keship, birshama ýaqyt júrgen soń, «ýaı, tabıǵattyń bar sulýlyǵy, kel, quıylshy meniń keýdeme!» degendeı bir torańǵyldyń túbine kókiregin ashqan boıy kelip qulaı ketti. Ol osylaısha aǵash japyraqtarynyń arasynan kóringen kógildir aspannan kózin almaı uzaq jatty. Múmkin onyń jan dúnıesine quıqyljyǵan sezimderdiń quıylýy, bolashaq kompozıtordyń júrek túkpirinde sazdy bir án bolyp, dúnıege qaıta týý úshin áreket jasap, myń typyrshyp, júz aýnap jatqan shyǵar. Jas jigit óziniń qansha ýaqyt jatqanyn, tipti keri qaıtýdyń kerektigin de múlde umytyp ketken sıaqty.

Bir kezde ol bas jaǵynan sybdyrlaǵan adam aıaǵynyń dybysyn estidi de, sybdyr shyqqan jaqqa kóz tastady. Bul kele jatqan — jasyl jibek kóılegi kók shalǵynǵa oralyp, bir órim shashyn aldyna erkelete laqtyra salǵan, qolyna súlgi men sabyn ustaǵan Aıza eken. Ol aǵasyna, ormanǵa, tipti osynaý dúnıeniń bárine erkelegendeı kúle sóılep kele jatyr. Ómirde boı jetý bar da, boı jete bilý taǵy bar ǵoı. Munyń birinshisi — sen talpyn, talpynba, aqyldy bol, keshshe bol — báribir boı jetesiń, ósesiń. Ózińniń boı jetkenińdi túsinip, salıqaly bolýǵa tyrysasyń da, ómirde kórgen-bilgeni kóbirek kekse áıelderdiń aıtqanyn uıyp tyńdap, «osy qalaı bolar eken?» degendeı ár jigittiń tamyryn bir basyp jar tańdaısyń. Al ekinshisi — beıkúná boıjetý.

Ol tipti óziniń óskenin de baıqamaıdy: sábıdeı ańqaý, sábıdeı taza.

Biraq olardyń sol kirshiksiz taza júreginde eshqandaı kúsh tótep bere almaıtyn mahabbat sezimderi ózine de sezilmeı ósip kele jatady. Ondaı qyzdar, ataı kórmeńiz, eshqashan da jar tańdaıyn dep oılamaıdy, biraq, ǵashyq bolyp qalǵanyn da sezbeıdi. Bul birinshi mahabbat sátti bolsyn,sátsiz bolsyn, onyń esinde máńgi saqtalady. Ondaı tátti sezimderdi, ol ómiriniń sońǵy mınýtyna sheıin kezdestire almaıdy. Olar qulaı súıedi, armanyna jetpese apatqa ushyraıdy. Sondyqtan olardyń mahabbaty tek erkeletýdi ǵana súıedi.

Aıza boıjetýdiń dál osy ekinshi satysynda edi.

— Aǵataıym-aý, siz adasyp ketkennen saýsyz ba? — dedi Aıza oǵan jaqyndap.

— Seniń men es bilmeıtin sábıler tizimine qosqyń keledi-aý, qaryndasym. Qalaı adaspaqpyn!

— Op-ońaı. Aıtyńyzshy, adasyp ketý qaýpi sizdiń oıyńyzda boldy ǵoı, —dedi Aıza syqylyqtaı kúlip.

— Joq. Eshqashan da.

— Olaı bolsa, siz gazettiń qıyndysyn myna ár jerge nege tastap otyrdyńyz?

Aıza qolyna bir ýys qyp jınaǵan qaǵaz jyrtyndylaryn kórsetti.

Júsip uıalǵanynan qyzaryp ketti de, onysyn qaryndasyna sezdirip almaýǵa tyrysyp, tómen qarady. Shyndyǵynda, ol solaı etken edi.

— Siz, rasynda da sábıshe muńaıady ekensiz. Meniń aıtpaǵym bul emes edi. Siz nelikten toǵaı ishinde kóp júrýdi unatasyz? Keshe de dál osylaı ettińiz. Siz osy, aqyn emessiz be?

— Joq, — dedi Júsip oǵan qosymsha retinde basyn shaıqap, — biraq, endi biraz júrseń tabasyń.

Aıza biraz únsiz turdy da, Júsipke kenet jalt qarap:

— Toqtaı turyńyzshy! — dedi kózderinde qýanysh oty jarqyldap,— siz sonda ne sýretshi ne kompozıtorsyz ǵoı?!

— Sońǵysy shyndyqqa jaqynyraq shyǵar.

— Aǵataı! Sonda siz án de, kúı de, bári-bárin jazasyz, solaı ma?

Aızanyń jas balanyń qımylyndaı qımylyna Júsip amalsyzdan ezý tartty da, «solaı bolǵany ǵoı», — deı saldy. Onsyz Aızanyń alasurǵan úmitin abaısyzda úzip ketip, qýanyshyn sý sepkendeı basqan bolar edi.

— Endi siz, meniń týǵan jerim týraly án jazasyz ba? Solaı etińizshi, aǵataı, qudaı úshin! Oı, sonda men qandaı qýanǵan bolar edim deseńizshi!

Áste, men sıaqty qýanǵan adam sol kezde jer ústinde bolmas. Osy tilegim oryndala ma, aıtyńyzshy?!

— Oryndalady, qaryndasym, oǵan sheıin kóp ýaqyt ta qalǵan joq.

— Shynymen be? Joq, siz meni kelemej qylyp otyrsyz. Óıtpeńizshi aǵataı, ótinemin, — dedi ol jas balasha lezde muńaıa qalyp. Uıqysynan jańa oıanǵan sábıdeı, onyń sulý júzine, tipti muńaıýdyń ózi de kórik beretinin Júsip ańǵaryp qaldy.

— Naǵyz shynym, — dedi ol qaryndasynan kózin taıdyryp.

Aızanyń kózi burynǵysynan da jaınaı túsip, «Osynyńyz ras pa?» degendeı, oǵan qadala qarap, naǵyz baqytqa kenelgen adamsha ári sol qýanyshtyń tolqýymen, Júsipti qushaqtap alýǵa az-aq qalyp turdy. Júsip Aızanyń ón boıyndaǵy ózgeristerdiń bárin de sezip tur edi. Endi budan bylaıǵy mınýttarda qaryndasynyń sheksiz maqtaı jóneletinin, sol maqtaýdan týatyn tuńǵıyq qolaısyzdyqtan ózin tysqary alyp shyǵý úshin, ol áńgime tizginin kilt buryp jibergisi keldi de: Sender qandaı tamasha jerde turasyńdar, netken tabıǵat edi! — dedi jan-jaǵyna qarap.

— Aǵataı, — dedi buǵan jaýap ornyna Aıza jup-jumsaq jibek únmen.

— Aıta ber, qaryndasym.

— Sizdiń balaǵyńyz sonsha nege tar?

Júsiptiń denesi shymyr ete qaldy, qoınynan jylan shyqqandaı atyp turdy da, mynadaı tosyn suraqtyń jaýabynan tosylyp ne derin bilmegendikten qysylyp qalǵanyn sezdirmeýge tyrysyp, ári ol joldyń birden-bir durys joly — ashýlaný dep tapty. Biraq, betine adam kelmeı erke ósken qyzdyń oıyna ne kelse sony aıta salatynyn, sonymen birge, ol bul sózdi aǵasyn pálendeı tuıyqqa tireıin degen nıetpen syrtqa shyǵarylmaǵanyn, eń sońǵysy — óziniń qonaq ekenin eskerip, Júsip ashýlanaıyn degen oıynan taǵy da taıqyp shyqty.

Ol Aızaǵa jaqyndady da:

— Sabyn men súlgini maǵan ber de, óziń úıge qaıt, men qazir baramyn, -dedi.

Júsip suramaǵan kúnde de, Aıza sol úshin arnaıy alyp shyqqan zattardy álde de bolsa kóńil jyqpas úshin kúlimsirep turǵan aǵasynyń qolyna ustatty da, shalǵyn ústine túsken jińishke soqpaqpen úıine qaraı júgire jóneldi.

«Áni, ol kóńiline eshnárse de alǵan joq, shattana júgirip bara jatyr, — dedi. Júsip onyń sońynan qarap turyp. — Qyz ataýlyǵa jarasatyn tek qana osyndaı tamasha erkelik emes pe?» Kelesi mınýttarda Aızanyń sulý tulǵasy aǵash arasyna jasyrynyp joq boldy da, Júsip ózen jaqqa bettedi.

* * *

Arada taǵy da birneshe kún ótti. Tabıǵaty tamyljyǵan qoıly aýyldyń qyzyq bolyp kóringen keıbir erekshelikteri kún ótken saıyn Júsipti ózine az eliktire bastady. Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, baýyrlastardyń bir-birine degen tez arada basyla qoımaıtyn saǵynyshtary da endi sabasyna túsip, «Júsipjan, sen kitabyńdy oqyp otyra ber», nemese «mal baqqannyń jaıy osylaı, amal qansha» dep, tirshilik emes pe, olar da aldy-aldyna kete bastady. Úıde kóbinese Júsiptiń qart ájesi men Aıza ǵana qalyp júrdi.

Ýaqyt ótken saıyn Aıza men Júsip sonshalyqty tatý bola tústi de, naǵyz qaryndas pen aǵanyń qarym-qatynasyna jaqyndap kele berdi. Biraq, Júsip ekeýiniń arasynda mundaı qatynastyń jymdasyp ketýine kúnnen kúnge eseıip kele jatqan bir kederginiń paıda bola bastaǵanyn sezdi. Ol kedergi — ekeýiniń eshqashan da qoldary jetpeıtin, jańa oıanǵan sezim edi. Júsip mundaı sezimniń berik te názik toryna óziniń tuńǵysh oralǵanyn sezýmen birge, dál osy sezim Aızanyń da júreginde bas kótere bastaǵanyn baıqady. Áıtse de, olar bul ózgeristi bir-birine qaıtken kúnde de sezdirip almaýǵa shamalarynyń jetkeninshe tyrysyp baqty. Ekeýine dál osy bir sezim ornaǵaly beri olar orman ishine ońasha barýǵa áldeneden qaımyqqandaı bop qaldy. Nemese aǵasy men qaryndasynyń ońasha sóılesýine kim kúdik keltirer edi. Júsip óziniń osydan onshaqty kún burynǵy erkindigin endi sonshalyqty ańsady. Óıtkeni ol, sol kezderde súıikti qaryndasymen qysylyp-qymtyrylmaı, emin-erkin áńgimelesip edi ǵoı. Endi sol batyldyqtar qaıda ketken!

Ia, ol qaryndasymen toǵaı ishinde ońasha qalýdy shynymen-aq tilep edi. Ońasha bolǵanda, oǵan álgi bir bulqynǵan sezimniń tyǵynyn aǵytyp, «qaıt deısiń, amalym bar ma, osylaı boldy», dep armanyn aqtaryp salý úshin emes, tek, Aızanyń qasynda uzaqty kúnge til qatpaı otyra berý úshin. Ol Aızanyń ózimen birge ekenin bilse boldy, onyń es tandyrardaı sulý júzine qaramaı-aq qanaǵat qylyp otyra berer edi.

Al, Aıza da dál osyndaı oıdan qur emes bolatyn.

...Kún eńkeıip, amanshylyq bolsa endi jetken shyǵarmyn degendeı, uıasyna entelep bara jatqan kez edi. Maldardyń da óristen aýylǵa qulaıtyn ýaǵy taıandy. Manaly beri Júsipten jańa bir ándi úırenip otyrǵan Aıza, ornynan tez kóterildi de:

— Áje, men aǵama qaýyn ákep bereıinshi, ol shóldedi ǵoı, — dep tigýli úıdiń kıiz esigin jelp etkizdi de, syrtqa júgire jóneldi. «Oıbaı-aý, mynaý ne deıdi, eki keshtiń arasynda qaıda barmaqshy?»-degen ájesiniń sózin ol estigen de joq. Aıǵanym ushymen otty kóseı-kóseı qara quıryq bolǵan urshyǵyn ýyqqa qystyryp, asyqpaı saýsaǵynan shúıkesin alyp, dalaǵa shyqqanda, Aızanyń izi sýyp úlgirgen. Ol ishke kirdi de, jerge qaıta domalap túsken shúıkesimen eki qulaǵyn edireıtip, ynta-shyntasymen berile oınap jatqan kishkene mysyqty alaqanymen qaǵyp jiberdi de, Júsipke qarap:

— Júsipjan-aý, qaryndasyń mine, osy. Uıalý, qysylý degendi bilmeıdi. Kisiniń kóńiline de qaramaıdy. Qansha ashýlanyp ursaıyn deseń de, saıtany bar ma, árnárseni bir aıtyp, lezde kúldirip jiberedi. Júsip biraz tyńdap otyrdy da, ájesiniń sózin bólip:

— Áje, sizder oǵan eshqashan uryspańyzdarshy. Ol erke. Sonymen birge erkeleı biledi, oǵan kúlki ǵana jarasatyn sıaqty. Ol tek anasy sizge, aǵasy— maǵan, ne Nurtóleýge ǵana emes búkil dúnıege erkelep júredi. Sóıtse de onyń aqyly bar,—dedi qyza sóılese de sabyrly keıpin saqtaýǵa tyrysyp. Biraq ózi ájeme osy sózderimmen birdeńeniń ushyn sezdirip alǵan joqpa ekenmin degendeı qaýiptenip otyrdy da. «Joq, olar bizdiń aramyzda ondaı nárse týady dep eshqashan da oılamas»—degen senimge súıenip, sot zalynda qorǵamaq bolǵan aıypkerin abyroımen aqtap shyqqan advokattaı jaıbaraqat otyra berdi.

Olar kóp kútti. Biraq Aıza kelmedi. Batys jaq órt shalǵandaı qyzyl alaýǵa bólendi. Bizge de erkindik tıer zaman bolady eken ǵoı degendeı buta-butanyń túbinde buǵyp jatqan masalar, yńyldaǵan jylaýyq ánge basyp, aspanǵa biri qalmaı kóterilisti. «Júsip-jan, erinbeseń ana qyzdyń sońynan baryp kelshi, qarańǵy túsip, bir bálege urynyp júrer»,— degen qart ájesiniń sózinen keıin, osyny kútip otyrǵan ol, qaýyndyq jaqqa bet alyp, toǵaı arasyndaǵy jalǵyzaıaq syzdaq jolmen júgire jóneldi. Qatty júgirgen saıyn qatqyldana túsken salqyn jel, qulaqtaǵy gýildi údete túskendeı. Qaptaǵan qoıý masalar tynymsyz betke urǵylaıdy. Bir kezde ol shańy burqyraǵan úlken jolǵa jetti de, azdap sharshaǵanyn sezgen soń, jaı aıańǵa basty. Bir burylystan qaıryla bergende eki qolyna eki darbyz ustaǵan Aızaǵa qarsy jolyǵa ketti. Shoshyp qalǵan qyzdyń qolyndaǵy darbyz jerge ushyp ketti de, byrs-byrs etip jarylyp qaldy.

— Aǵataıym-aı, bul siz ekensiz ǵoı. Men sondaı qorqyp kettim, — dedi ol ezý tartyp, jarylǵan darbyzdarǵa kóńil de bólmeı. — Meni izdep shyǵyp pa edińiz?

— Ia.

— Qorqady dep oıladyńyz ǵoı?

— Árıne, qorqatyn ba ediń?

— Oı, sumdyq?

— Olaı bolsa, keshke jaqyn nege jalǵyz shyqtyń?

Aıza oń qolynyń suq saýsaǵyn ernine aparyp, áldeneden qysylǵandaı biraz únsiz turdy da, kenetten:

— Myna qarańyzshy aǵaı, úlken darbyz týra ekige bólinipti. Kelińiz,otyryp jep alaıyq.

Jarylǵan darbyzdyń shyryny aǵyp, shańǵa sińip jatyr eken.

— Pyshaǵyńyz bar ma aǵaı?

Júsip joq ekenin bile tura qaltasyn bir soqty da, únsiz basyn shaıqady.

— Endi qaıtemiz?

— Bilmeımin.

— Meıli, qolmen-aq jeı salamyz.

— Qalaısha, jýmaı-aq pa? — dedi Júsip tańdanǵandaı.

— Bizge ózen jaqyn ǵoı.

Olar qol jýyp kelip, jarty darbyzdy ortaǵa qoıdy da, únsiz jeı bastady.

— Qandaı tátti shyryn! — dedi Aıza rahattana tamsanyp.

— Óte!

Taǵy únsizdik. Anda-sanda bastary ǵana túıisip, tez tartyp ala qoıady.

Dál qazir olar darbyzǵa yqlas bólgen bolyp otyrǵanmen, árqaısysy ózinshe sezim arpalysyna túsip otyr edi. Bir kezde Júsip Aızanyń appaq qoldaryna abaısyzda tıip ketti de, endi saýsaǵyn darbyzdyń basqa jaǵynan sala bastady. Biraq eriksiz bir dúleı sezim onyń qolyn Aızanyń qolyna jaqyndata tústi.

Júsip kenetten Aızanyń súırikteı saýsaqtaryn alaqanymen basa qoıdy da, jaza kútken qylmystydaı onyń júzine qadala qaldy. Jigit qımylyna qyz árqashanda qarsylyq kórsetedi. Sol sıaqty Aıza da Júsiptiń júzine tańdanǵandaı birneshe sekýnd boıy qımylsyz qarap otyrdy. Al, shyndyǵynda, ol tańdanǵan joq edi. Kerisinshe... oı, qudaı-aı, ol osyny birneshe kún boıy ishteı kútken joq pa!

— Darbyz tátti ǵoı, aǵaı,á? — dedi ol. Onyń úni sybyrlaǵandaı áreń ǵana estildi.

Júsip Aızanyń qolyn bosatty da:

— Óte tátti, — dedi daýsy dirildeı shyǵyp.

Olar oryndarynan turdy da, ózenge baryp qoldaryn jýdy. Álgi bir ekeýine de darbyzdan myń ese tátti bop kóringen qımyl sóz tetigin bitep tastaǵandaı boldy.

— Biz endi ne isteımiz? — dedi Aıza uzaq únsizdikten soń Júsipke qarap.

— Ne istegeni qalaı?

— Darbyzdy.

— Qaıtyp baryp alaıyq. Jaqyn ba?

— Jaqyn.

Olar solaı qaraı júgire jóneldi.

Aıza qalyp qoıa bergen soń, Júsip oǵan qolyn sozdy. Aıza alǵashqy kezde tartynshaqtap Júsipke saýsaǵynyń ushynan ǵana ustatty. Biraq, biraz júgirgen soń, qyzdyń kishkene alaqany, qysa ustaǵan jigit qolynan kórinbeı ketti.

Bir kezde Júsip kilt tura qaldy da:

— Tyńdashy! — dedi Aızaǵa úreılene qarap.

— Neni?

— Aldymyzda ysqyrǵan Nurtóleý emes pe?

Aıza biraz tyńlap turdy da:

— Ia, sol, qoı aıdap kele jatyr, — dedi betine qorqynysh úıirilip.

— Keri qaıtamyz ba?

— Súıtsek, súıteıik.

Olar keıin qaraı júrdi. Birneshe mınýttan soń Júsip taǵy da tura qalyp:

—Aıza,— dedi,— biz nege shoshynamyz, ne istep edik sonshalyqty?

Aıza oılanǵandaı sál turdy da Júsipke qarap:

— Shynynda, biz ne istep edik, neden qorqamyz! —dedi onyń sózin qaıtalap. — Júr, keıin kettik!..

Olar eki-ekiden darbyz alyp úıge jetkende, qarańǵy edáýir úıirilip qalǵan edi. Bulardyń ózderi sonshalyqty shoshynǵandaryndaı, jolda jolyqqan Nurtóleý de, qarakúńgirt úıdiń ishinde shydamsyzdana kútip alǵan Aıǵanym ájeı de eshqandaı kúdiksiz qarsy aldy. Kerisinshe, kúnde keshke qaýyndyqqa birge barýǵa ekeýi de erkindik aldy.

Árıne olardyń onsyz da bir júrýine tolyq qaqylary bar edi, alaıda, árqaısysynyń júrek túbinde buǵyp jatqan týysqandyq qatynastan basqa bir názik sezim, ekeýin qatynastyń qandaı túrinen bolsa da alshaqtatyp turdy. Sol bir sezim olardy súıispenshilik pen týysqandyqtyń ortasynda qaldyryp qoıdy da, eki qasıettiń biriniń eń shyńyna deıin ósip-jetilýine dál sonyń ózi kedergi keltirdi. Áıtse de týysqandyq perdesin jamylǵan ol sezim bara-bara býyrqana ósip, erte me, kesh pe, ol perdeniń tas-talqanyn shyǵaratyny, artynsha aıyqpas apatqa ushyraıtyny aıdan anyq edi. Dál osy apatqa ekeýiniń de aqyry bir ushyraıtynyn bile tura, olar beıne bir soqyr adamsha alǵa umtyla berdi.

Osy bir ýaqıǵadan keıin Júsipti aýyr oı bılep aldy. Ol uzaq kúnderdi toǵaı ishinde sendelýmen ótkizdi. Keı kúnderi qolyna myltyq alyp, qyrǵaýyl atýǵa shyqqan boldy. Biraq, kóńil aýdaramyn ba dep jasalǵan bul aılanyń bári de amal bolyp jarytpady. Kerisinshe, osy bir qysqa ǵana kózden tasa bolýdyń ózi onyń Aızaǵa degen saǵynyshyn arttyra tústi.

— Qaryndasym, — dedi ol osyndaı keshterdiń birinde, — saǵan bergen ýádemdi oryndadym-aý deımin, tyńlap kórseń qaıtedi.

— Siz án shyǵaryp qoıdyńyz ba? — dedi Aıza ornynan atyp turyp.

Qýanyshtan ol daýysynyń shyǵyp ketkenin de baıqamady.

— Solaı bolǵan sıaqty.

— Qane, oryndap kórińizshi.

Júsip qolyna baıandy aldy da, baıaý únmen muńly ándi bastap ketti. Onyń júregi beıne bir ustaz aldynda synaqqa túsip otyrǵan mektep oqýshysyndaı tynymsyz dúrsildep tur edi. Júsip óz shyǵarmasynyń qarsy aldynda turǵan tuńǵysh súıikti tyńdaýshysyna qalaı áser etip kele jatqanyn baıqaý úshin qaryndasynan kóz almady.

Aıza áldene esine túsip ketkendeı, keı jerlerinde bolmashy ǵana ezý tartty, keı jerlerde alysqa qadaǵan qaraqat kózderin Júsipke bir tastap, aqyryn ǵana kúrsindi. Júsip onyń saýsaqtarynyń bolar-bolmas dirildep turǵanyn sezdi. Áste, bul án dál ózine arnalyp shyqqanyn ol baıqasa kerek.

Án bitken kezde Aıza eshteńe dep til qatqan joq. Tek, birneshe mınýttardan soń:

— Aǵaı, siz bul ándi maǵan úıretip ketesiz ǵoı, á? —dedi baıaǵy jaıdary únine salýǵa tyrysyp.

— Sóz joq úıretemin.

Dál osy kezde Aızanyń alǵash ret Júsipke: «Siz án shyǵarsańyz, dúnıede menen artyq qýanyshqa bólengen adam bolmas sirá», — degen sózi ekeýiniń de esine túsip ketti de, bir-birine áldeneden aqtala qarasty.

Júsip Aızanyń ne sebepti sheksiz qýanyshqa bólene almaı otyrǵanynyń sebebin, árıne jaqsy túsindi. Sondyqtan, ánniń qalaı shyqqandyǵy týraly surap, qaryndasynyń dál qazir janyn azapqa salǵysy kelmedi de, salqyn aýa jutý úshin tysqa shyǵyp ketti. Ol dalada biraz ýaqyt qydyryp júrgennen keıin úıge qaıtyp kirgende, Aızanyń sto janynda dirildep turǵanyn jáne qolynda ýmajdalǵan qaǵazdyń bar ekenin kórdi. Aıza óziniń sol bir názik seziminiń nátıjesinde kózine monshaqtaǵan jas alǵanyn shyndyǵynda, endi jasyryn ustaı almady. Budan ári soza berýge, onyń názik jany tóze almaǵan edi.

Ol stol ústine qaǵazdy laqtyra saldy da, uıalǵannan ot bop janǵan betin alaqanymen basqan boıy dalaǵa júgire jóneldi. Júsip beıne bir sýǵa súńgıtin adamsha, demin ishine tartyp aldy da, dirildegen saýsaqtarymen stol ústindegi qaǵazdy alyp, dál bir qolyna mına ustaǵandaı, aqyryn ǵana asha bastady. Qaǵazda bylaı dep jazylypty:

«Aǵataıym meniń! Siz bul jerden ketińizshi, múmkindiginshe tezirek. Munan árige tóze almaımyn, aıańyzshy meni!».

Júsip jýyq arada saýyǵa qoımaıtyn rom ishken teńizshideı teńselip ketti. Ol qaǵazdy ýmajdaǵan boıy qaltasyna saldy da, stolǵa súıenip uzaq turdy.

Qansha ýaqyt turǵanyn kim bilsin, «Júsipjan, tamaǵyńdy ish» — dep shaqyrǵan ájesiniń daýysynan ol selk etip oıanyp, dalaǵa shyqqanda, Aıza basyna kórpeni tars búrkenip, ne uıyqtaǵany, ne oıaý ekeni belgisiz, qımylsyz jatyr eken. Aızany Aıǵanym ájeı qansha oıatsa da, ol jansyz adamdaı, baıaǵysynsha selt etpesten jata berdi.

— Oǵan ne bolǵan, aýyryp qalǵan joq pa? — degen aǵasy men jeńgesiniń suraǵyna Júsip pen Aıǵanym árıne, «qaıdam» dep jaýap beristi. As ústinde Nurtóleý Júsipke «Saǵan bul jer unamady ma, nege kóńilsizsiń?», «Oqýdy bitirgen soń qaıda ornalasatyn oıyń bar?», «Bizge endi qashan kelesiń?» degen sıaqty suraýlardy asty-ústin berip, onyń jaýabyn da kútpesten árnárse týraly sampyldap sóıleýmen boldy. Júsip onyń suraqtaryna qysqa-qysqa jaýap berip keldi de, «aǵaı, men erteń júretin edim», — degendi aıtyp saldy.

Árıne, mundaı kútpegen sózden bári de dúr silkinip, bir aýyzdan «Nege?» dep shoshyp ketisti. Bul suraqqa Júsiptiń ári ońaı, ári eshqashan qarsylyq kórsetip, shara qoldandyrmaıtyn jaýaby ázir edi. Ol — demalys merziminiń bitip qalǵandyǵy dep syltaý aıtý.

Olar Júsiptiń sózine amalsyz kóndi de, jıenderiniń sonshalyqty tez, ári kútpegen jerden ketemin degenine ókine-ókine túngi uıqyǵa attanysty. Júsip kóz ile almaı, shoq bulttardan súńgip ótip, batysqa qaraı bezektep bara jatqan aıǵa qadalǵan boıy uzaq jatty. Ózgelerdiń bári de óli uıqyda. Anasynyń qasynda jatqan tórt jasar bala ǵana anda-sanda sýda oınaǵan shortandaı aýnap túsip, qaıtadan tátti uıqyǵa ketedi.

Júsip osynda kelgenine barynsha ókindi. Dál qazirgi onyń oıyndaǵy nárse — Aızamen qaıtken kúnde birge bolýdyń retin izdestirý emes, kerisinshe, ony qaıtken kúnde umytýdyń amaly edi. Lenıngradqa qaıtyp barǵan soń múmkin, umytarmyn dep oılady ol ishteı ah uryp. Barlyq ýaqıǵanyń tóreshisi — ýaqyt qoı. Tizgindi soǵan tapsyrýdan basqa amal qalǵan joq. Ol aqyryn Aıza jaqqa betin burdy. Aıza baıaǵy qalpynsha áli jatyr.

Osydan soń Júsip biraz jatty da, tynysh bir uıqyǵa ketti. Kózi jumylǵan soń-aq ol Aıza týraly tús kórdi. Túsinde olar dál baıaǵy kókmaısanyń ústinde otyr eken. Júsip oǵan qarap eshqandaı til qata almaı, tek Aızanyń qap-qara shashtaryn alaqanymen sıpalaı beredi. «Keshir meni, Aıza, — deıdi ol — basqa ne isteýim kerek, sen aqyl qosshy». «Men de bilmeımin aǵajan, — deıdi ol da. — Sizdiń kelmeı-aq qoıýyńyz kerek edi».

Bir kezde Júsip bar batyldyǵyn jınap, Aızanyń kóıleksheń denesinen qushyrlana qushaqtady. Aıza bulqynady, biraq, Júsipti ózi de bosatqysy kelmeıdi. «Biz ne istedik aǵataı, ólim ǵoı bul, olardyń betin qaıtyp kóremiz?», — deıdi ol Júsiptiń júzine úreılene qarap. «Bilmeımin», — dep jaýap beredi Júsip. Sóıtedi de, ony ústin-ústin súıe beredi. «Siz bul jaqqa nege ǵana kelip edińiz, aǵataıym?, —deıdi ol Júsiptiń qushaǵynan bosaǵan kezde. — Sizben aıyrylysý maǵan qandaı aýyr tıedi deseńizshi endi. O, qudaı-aı, bizdiń týysqandyǵymyzdy ózge de emes, óz júregimiz nege uǵynbaıdy eken. Nege ǵana oryndalmas armanǵa alaqan jaıady eken!» Osyny aıtyp ol ózine-ózi syımaǵandaı býlyǵyp jylap jiberedi. «Jylamashy Aızajan, meıli, bizdi aldymyzda áıteýir bir taǵdyr kútip turǵan shyǵar. Sonan soń biz apat bolarmyz. Biraq, sen týraly men aqtyq demim qalǵansha oılap ótermin» — dep Júsip ony taǵy súıedi.

«Qoıa bershi aǵajan, — deıdi Aıza álsiz qarsylyq kórsetip. — Áni, Nurtóleý aǵaıym kele jatyr. Aǵataıym-aý, sorladyq qoı biz. Onyń betine ne dep qaraımyz masqara boldyq qoı, — dep Aıza taǵy da egilip jiberedi.

Júsip shoshynǵannan ornynan atyp turady...

Osy kezde onyń ózi de jastyqtan basyn kóterip aldy. Júregi keýdesin jaryp shyǵardaı tarsyldap jatyr eken. Alqynǵannan qara sý bolyp terlep ketipti.

Ol sol sátte-aq Aıza jaqqa qarady. Ol kórpesin alqymyna deıin ysyryp tastap, aıǵa betin burǵan qalpy uıyqtap jatyr eken. Onyń appaq betterinde aı nury asyr salyp, burynǵysynan dakóriktendirip jiberipti.

Júsip betin basyp biraz jatty da, saıabyrsyǵan júregi nege ekeni belgisiz qaıta týlap, ón boıynyń birde ysyp, birde muzdap bara jatqanyn sezdi. Aıza ózinen qol sozym ǵana jerde beıkúná sábıdeı uıqyda jatyr.

Kórpeniń bir shetine jaımen ysyrylyp, Júsip oǵan jaqyndady da, týlaǵan júregin ustap alǵysy kelgendeı, qolymen keýdesin basyp biraz jatty. «Joq, bul meniń qaryndasym ǵoı, men qandaı qylmysqa daıyndalyp jatyrmyn?—dedi ol ózine-ózi. —Munyń arty ne bolmaqshy!!!

— Netken azap, netken jan azaby bul! — dedi ol, daýsynyń shyǵyp ketkenin de baıqamaı. Biraq, eshkim oıana qoıǵan joq. «Erteń bul jerden ketemin, Aızany máńgi-baqı kórmeımin, — dedi taǵy da ol ishteı. — Sondyqtan ony... joq... Ia, bir-aq ret súıeıinshi. Bul — onymen aqtyq ret qoshtasýym bolsyn!»

Áldekim qımyldamaı ma eken degendeı, ol jan-jaǵyna bir qarady da, bári uıqyda jatqanyn kórip, Aıza jaqqa aqyryn qolyn soza túsip, dirildegen saýsaqtarymen onyń maqtadaı úlbiregen jyp-jyly betin sıpalady. Sonan soń onyń ottaı ystyq erinderinen qushyrlana súıdi.

Aıza biraz býlyǵyp, kózin ashyp qaldy da, názik saýsaqtarymen Júsiptiń shashyn bir-aq ret tarap qarsylyqsyz jata berdi.

Múmkin, bul — súıikti jıen aǵasymen eń birinshi, eń sońǵy ret eshqandaı kúnásiz ystyq súıisý ekenin, ony endi máńgi kórmeıtinin Júsip sıaqty ol da bilgen shyǵar.

Júsip basyn kóterip aldy da, sozylǵan keýdesin tósegine qaıta jınap aldy. Osy tún — ózine búkil ómiriniń ishindegi eń baqytty túni bolatynyn ol jan-tánimen sezinip, ystyq súıistiń lázzatynan mas bolǵandaı qımylsyz jatty.

Aıza sol baıaǵysynsha qımylsyz.

...Tań atqan soń Júsip júrý qamyna kiristi. Jáne de bul úshin kóp daıyndalmaı-aq attanyp ta ketti.

Júrer aldynda Aıza ájesine kelip:

— Áje, aǵam qandaı jaqsy adam edi. Qarańyzshy, endi bizdi tastap ketip bara jatyr. Óte tez qaıtty ǵoı, — dep kózine tóńirektegen jasty kórsetpeý úshin, ájesiniń moınyna dál baıaǵy alty jasar kezindegideı asyla ketti. Onsyz da jylaǵaly turǵan Aıǵanym, kemseńdep qoıa berdi.

Aızanyń joǵarydaǵydaı sózinde qandaı mán jatqanyn Júsipten basqa eshkim ańǵarmady.Sóıtip olar qosh aıtysty. Qoshtasqanda bir-birin súıetindikterine kózderi jetken soń ǵana qoshtasty.Áńgime osymen bitti. Olar budan keıin kezdese me, kezdespeı me, ony ýaqyt kórseter. Al biraq, dál keshegi aıly tún — olardyń eń baqytty túnindeı, esterinde eskirmesten máńgi saqtalatyn bolady.

---