InfoHub Logo

Moldalar bal ashtyrý kúná deıdi. Solaı da shyǵar... Jelikken jas qyzdar bolmasa, aqyl toqtatqan adam jetiskennen bal ashtyra ma? Ádette balgerge mańdaıyn tasqa soǵyp, taýy shaǵylyp júrgender men tuıyqtan shyǵar jol taba almaı pushaıman bolǵandar barady. Qyryqtyń qyrqasynan asqanda qumalaqshyǵa baramyn degen oı Qalıbektiń qaperine kirmegen. Endi mine, qumalaq ashtyrýǵa kelgenderdiń shubatylǵan kezeginde bul da tur.

Dardaı azamatty qumalaqshyǵa júginýge kóndirgen kórshi kabınette otyratyn Kúmisaı degen kelinshek edi. Birneshe kún burynǵy áńgime arasynda Qalıbek oǵan:

— Bir jańa jobany qolǵa alyp edim. Nátıjesi qalaı bolar eken dep alańdap júrmin, — degen. Sol-aq eken, qanshyrdaı qatqan qarasur kelinshek alaqanyn ysqylap, kirisip ketti.

— Eshteńe ýaıymdamańyz, — dedi ol senimmen, — Men biletin bir kóripkel qumalaqshy bar. Qalaı bolatynyn taıǵa tańba basqandaı aıtyp beredi. Siz soǵan baryp qaıtyńyz.

Kúmisaı kezikken saıyn osy qumalaqshy týraly aıtýmen boldy. Keshe túske qaraı Qalıbektiń kabınetine ádeıi bas suǵyp:

— Ne boldy,aǵa? Bardyńyz ba? — dep surady. Bir qyzyq aıtyp qalar ma eken dep eleńdep júrgeni anyq.

— Qaıda? Álgi qumalaqshyny aıtasyń ba?

— Sol...

— A-a! Oǵan qolym tımeı júr. Sony qoıa qoıshy.

— Nege, aǵa? Ol myqty deım. Barsańyz ózińiz de kóresiz ǵoı. Aldynda adamdar tizilip turady. Oǵan bar ǵoı, tipti dókeılerdiń ózi barady.

— Barǵandar bara bersinshi. Meniń ýaqytym joq, — dep Qalıbek jumys istep otyrǵan kompúterine qaıta shuqshıdy. Sózýar kelinshekten tezirek qutylǵysy kelgen. Biraq bir sózben kete salatyn Kúmisaı ma, qarsy aldyndaǵy oryndyqqa otyra qalyp, saırady deısiń... Men barǵanda bylaı degen... Anaý barǵanda olaı degen ... Sodan anaý boldy... mynaý boldy... Aıtqany aıdaı keledi. Ol aıtqanda kúnine deıin, saǵatyna deıin dál aıtady. Kóresiz... Bıznes bastap jatyrsyz ǵoı, jolyńyzdy ashady. Tezirek baryńyz. Ókinbeısiz!

Kúmisaıdan ońaı qutylmasyn bilgen Qalıbek:

— Jaraıdy, jaqsy! Erteń baraıyn, — dep áreń toqtatty, — Qaı jerde edi ózi?

— «Saıahat» avtovokzalynda. Ekinshi qabatqa kóterilseńiz sol jaǵyńyzda úlken áriptermen «Qumalaqshy» dep jazylyp turady. Aldynda adam kóp bolady. Adaspaısyz, — dep Kúmisaı ketýge yńǵaılandy. Ol esikke jaqyndap bardy da kilt toqtady. Bir mańyzdy nárseni umytqandaı oqys burylyp, Qalıbekke qaıta jaqyndady, — Siz oǵan ózińiz týraly eshteńe aıtpańyz, bárin ózi aıtady. Kóresiz ǵoı.

— Aıtpaqshy, oǵan qansha tóleý kerek? Tegin ashpaıtyn shyǵar?

— Ol eshteńe suramaıdy. Bergenińizdi alady, batasyn beredi, — dep Kúmisaı sart-surt sóılep, tars-turs shyǵyp ketti.

Qalıbek kádimgideı qysylyp tur. «Uıat-aı! Osy jasqa kelgende eńgezerdeı bolyp balgerdiń kezeginde turǵany... Tanystardan bireý-mireý kórip qalsa qaı betimen amandasady. Ne dep aıtady? Bal ashtyrǵaly keldim deı me? Dos bar, dushpan bar, áldebireýi ushyrasa ketse: «Mynanyń jetken jeri osy bolypty» demeı me? İshi astan-kesten. Soıaý tyrnaqty jalmaýyz oı janyn parshalap jep barady. Kezektegi bes-alty beıshara qatynnyń ortasynda mólıip turǵanyna namystanyp, ketip qalǵysy kelgen. Biraq erdeı ýaqyt bólip kelgen soń ne bolsa da aqyryna sheıin shydaýǵa bel býdy. Qarsy aldynda búkshıip turǵan myrjyq kempirge:

— Apa, men qazir kelemin. Sońymda adam bar dep aıtarsyz, — dedi de onyń jaýabyn da kútpeı, aıaǵyn jyldam basyp syrtqa shyqty. Avtobekettiń aldyndaǵy beton baspaldaqtarmen ashyq alańqaıǵa qaraı tústi. Shildeniń kúni tas tóbeden shyjǵyryp tur eken. Asfálttan soqqan ystyq aptap lap etip ókpesin qapty. Tunshyqqan adamdaı jeıdesiniń joǵarǵy túımesin jalma-jan aǵytyp, tós qaltasynan temeki alyp tutatty. Kók tútindi tereń-tereń qushyrlana tartyp, aýzy-murnynan býdaqtatyp jiberdi. Tanys bireý joq pa degendeı jan-jaǵyna alaqtap qarady. Álgi jalmaýyz oı alqymynan alyp, taǵy da ishin tyrnalaı bastady. Uıat-aı! Uıat-aı! «Kezekti alystan baqylaǵanym durys eken. Osynda tura turaıyn» dedi ishteı. Temekini óshi bardaı birinen soń birin tartty. Kenet tý syrtynan:

— Qaleke-aý, qaıdan júrsiń? — degen jýan daýys estilgende esinen tanyp qala jazdady. Tula boıy selk etip, dirildep ketti. Jalt qaraǵan. Kópten kórispegen burynǵy qyzmetkeri eken. Ózinen jeti-segiz jas úlkendigi bar Málik esimdi bul kisi Qalıbekti qatty qurmetteıtin. Birneshe jyl buryn ol otbasymen aýylǵa kóshkende Qalıbek qoldan kelgen jaqsylyǵyn aıamaǵan. Saǵynyp qalǵandaı ańqyldap, qushaǵyn asha berdi. Bul da ony qaýsyra qushaqtap:

— Máke, amansyz ba? Qalaısyzdar? — dedi sasqalaqtaǵan túrin baıqatqysy kelmeı.

— Amanbyz. Amanbyz. Oý, shańqaı túste, shyjyǵan kúnniń astynda bul ne turys, Qaleke? Eń bolmasa men sıaqty shlápi kıip almaısyń ba? Basyńnan kún ótedi ǵoı, — dedi Mákeń gújildeı kúlip.

— Men qazir ǵana keldim. Bir kisimen osy jerde kezdesemiz dep kelisken edik. Ózińiz jáı júrsiz be? Jol bolsyn?! — dep Qalıbek aıaq astynan sóz taýyp ketti. Óz tapqyrlyǵyna ózi ishteı súısinip qaldy.

— Myna zamanda adam jáı júrýshi me edi. Qalaǵa sharýalarymmen kelgem. Aýylda turǵan soń malsaq boldyq qoı. Biraz iri qaranyń basyn qurap edim, — dep toqtady da domalaq júzi kúnqaqty bolǵan Mákeń: — Temekińnen bershi, men de bireýin burqyratyp alaıyn, — dedi Qalıbekke qolyn sozyp. Temekisin tutatyp alǵan soń shlápisin sheship, jan qaltasynan sýyrǵan kóldeı betoramalymen tazdana bastaǵan basyn, moınyn, bet-aýyzyn súrtti de sózin jalǵady,- Sol. Osydan birneshe kún buryn úsh tanam ushty-kúıli joǵalyp ketti. Anda baram joq, mynda baram joq. Kórdim degen pende joq. Ýchastkovyıǵa da aryzdandym. Eshteńe shyqpady. Sodan osy avtovokzaldyń ishinde myqty bir qumalaqshy bar deıdi. Amalym quryǵan soń soǵan kele jatyrmyn.

Mákeńniń sońǵy sózin estigende Qalıbektiń ishi qylp ete qaldy. Mássaǵan, bezgeldek! Ne derin bilmeı sasty. Endi ne bolady? «Qoı, ne bolsa da syr bermeıin» dep sheshti de:

— Iá, men jańa ishke kirip shyqqanmyn. Kirgen bette sol jaqta «Qumalaqshy» degen jazý bar edi. Sol shyǵar? — dedi bilmegensip. Beti shıqandaı qyzaryp, dýyldap barady. Oıynda eshteńe joq Mákeń kózin syǵyraıtyp, temekiniń tútinin býdaqtatatyp tur.

— Sol bolsa, sol shyǵar? Jaqsy, endeshe! Men kirip shyǵaıyn, — dep Qalıbektiń qolyn qysyp qoshtasty. Qolyndaǵy temeki tuqylyn ýrnaǵa tastap, baspaldaqpen ishke qaraı kóterile berdi.

— Jaqsy, Máke! Aman júrińiz!

Qalıbek uıattan ólip bara jatyr. Sol turǵan ornynda melshıdi de qaldy. Rasynda da ne isterin bilmedi. Baǵanaǵy baǵanaǵy ma, ishtegi jeztyrnaq endi bunyń júregin julym-julym etip dar-dar jyrtyp jatqandaı boldy. Jany syzdap barady. Taǵy da temeki tutatty. «Qoı, keteıin. Endigim tipti uıat shyǵar?» dep joldyń jıegine qoıǵan mashınasyna qaraı júrdi. Kún janyp tur. Mashınaǵa jaqyndaı bergende artqy jaǵynan Mákeńniń gújildegen daýysy qaıta estildi:

— Qaleke! Qaleke! — dep aıǵaılaǵan ol baspaldaqpen túsip kele jatyr eken.

— Ne boldy, Máke?

— Bolmady, — dedi Mákeń qolyn sulyq siltep.

— Nege? — dep bul tańdana tústi. Ystyqtan eski pıdjagyn sheship, ıyǵyna ilip alǵan Mákeń asyqpaı basyp buǵan qaraı jaqyndap keledi.

— Qumalaqshyǵa kire almadym. Kezekte turǵandarǵa «Ýaqytym joq, senderden keıin eshkim kezek almasyn» depti.

— Ýaqyty joǵy qalaı? Qabyldamaı ma eken?

— Aldynda eki áıel tur. Solardy ǵana qabyldaıdy eken, — dedi Mákeń ókingendeı bolyp, — Al óziń she? Kútken adamyń kelmedi me?

— Joq. Men asyqpaımyn. Kútemin, — dedi Qalıbek ishi qypyldap, — Siz júre berińiz.

— Men aýylǵa qaıtamyn. «Saıranǵa» baryp, sol jerden kólikke otyramyn. Eki kúnnen keıin qalada jumysym bar. Tanalarym oǵan deıin tabylmasa, amal joq, myna kisige qaıtadan kelemin. Basqa ne isteımin? Bir shelek sýyń tógilse de ishiń ashıdy ǵoı. Osy qystan qunajyn bolyp shyǵatyn tanalar edi. Átteń!

Mákeń qatty ókinip tur. Ońaı ma endi? Al Qalıbektiń ishi alasapyran. Alaı-dúleı bolyp jatyr. Mákeń álden soń qoshtasyp ketip qaldy. Qalıbek jan-jaǵyna jaltaqtap, avtobekettiń ishine qaıta kirdi. Qumalaqshynyń esiginiń aldynda myrjyq kempir áli tur eken.

— Apa, qabyldap jatyr ma? — dep surady Qalıbek.

— Qabyldap jatyr, — dedi kempir súlesoq sóılep.

— Ruqsat bolsa, men bir nárse suraıynshy, — dep Qalıbek esikke jaqyndaı berdi.

— Suraı ber, balam.

Aq plasıkten jasalǵan juqa esikti jaı ǵana tyqyldatty. İshten áıeldiń «Iá!» degen senimdi daýysy estildi. Jartylaı ashylǵan esikten basyn suǵyp:

— Sálemetsiz be? — dedi bul. Jasy alpysqa taıaǵan etjeńdi áıel «kedergi jasadyń» degendeı buǵan ajyraıa qarady. Qumalaqshy osy kisi sıaqty. Túr-turpaty erkekke keledi eken. Óziniń óń-álpetine mán bermeıtinge uqsaıdy. Mańdaıyn aq sısa oramalmen shart baılap alǵan. Buıralanǵan tóbe shashy qobyrap tur. Kóp kıip, kónetoz bolǵan juqaltań sary jempirdiń jeńin bilegine deıin túrip, aldyn alqa-salqa aǵytyp tastapty. Tirliktiń táshpishin kóp kórgen, joq-jitik adamnyń beınesi. Dúnıeni umytyp, óziniń isine berilip ketkendeı.

— Aıta berińiz. Qulaǵym sizde, — dedi áıel aldyndaǵy shashylyp jatqan qumalaqtyń betin qos alaqanymen jaýyp. Qalıbek qysylǵan joq. Kerisinshe ózimsingendeı erkin sóıledi:

— Baǵanadan beri turmyz. Bizdi qabyldaısyz ba?

— Neshe adam qaldy? Meniń jarty saǵat qana ýaqytym bar.

— Ekeýmiz.

Tolyq deneli qumalaqshy ornynan qınala túregelip, jaı basyp esiktiń janyna keldi. Esikten basyn shyǵaryp qarady da, myrjyq kempirdi kórip:

— A-a, myna kisi eken ǵoı. Jaraıdy, bul kisiniń jarasy jeńil. Tez jiberemin. Siz kúte turyńyz, — dedi Qalıbekke. Sóıtti de esikti ishinen tars japty. Murnynyń aldynan esik tars jabylǵanda Qalıbektiń qaq mańdaıynan bireý qos qoldap qoıyp qalǵandaı boldy. Eriksiz sheginip ketti. «Myna kisi qaıtedi-eı!» degisi keldi de qasynda turǵan kempirge qarap basyla qoıdy.

Taǵy bir on mınýttan soń Qalıbek qumalaqshynyń aldynda otyrdy. Onyń aty Álıma eken. Ekeýi tez til tabysty. Álıma bir qaraǵandaǵydaı emes, óte qarapaıym, kóńili ashyq adam bolyp shyqty. Qalıbektiń de minezi ashyq, shynaıylyqty unatady. Onyń dúnıede jek kóretini adamdardyń boıyndaǵy ártistik minez ben jasandylyq. Álımada onyń biri joq. Kókiregi dombyranyń shanaǵyndaı dańǵyrlap tur. Aýzyn ashsa júregi kóringendeı. Qalıbektiń aty-jónin bilgen soń:

— Al aıta berińiz. Ne jaǵdaı? — dep surady. Qalıbek ilki sát kidirip qaldy. Kúmisaıdyń «Siz oǵan ózińiz týraly eshteńe aıtpańyz, bárin ózi aıtady» degeni sol mezette oıyna sap etti de, óz jaıynan kóp maǵlumat bermeýge tyrysty.

— Jaǵdaı bolǵanda... Neden bastasam eken? — dedi Qalıbek jas baladaı qıpaqtap, — Sizge Kúmisaı jiberip edi. Qumalaq ashady dep...

Álıma kúlip jiberdi:

— Qumalaqshy qumalaq ashpaǵanda ne isteıdi endi? Ashamyz. Qandaı problema bolyp tur?

— Ne ǵoı... Men bir jańa jobany qolǵa alyp edim. Sonyń qalaı bolatynyn?..

— Jaqsy! — dedi Álıma baısaldy túrge enip, — Sizge aıtaıyn. Sóıleıtin qumalaq, aıtýshy árýaq! Ákeńizdiń, atańyzdyń esimderin aıtyńyz.

— Ákem — Álibek, atam — Sapar. Meniń famılıam Saparov.

Álıma aldyndaǵy ústelge jaıylǵan appaq tegis jaımanyń betine qos alaqanyn qoıyp «Fatıha» súresin oqydy da kózin jumyp otyryp, erinderin jybyrlatyp, uzaq duǵany ishteı kúbirledi. Sóıtti de tústeri men pishinderi birkelki, monshaqtaı syńǵyrlaǵan ádemi tastardy aq jaımanyń ústine bappen shashty. Qyryq bir tasty aldymen úsh-úshten, sosyn úshten bir bólikti tórt-tórtten bólip, qalǵan tastardy jaımanyń betine qoıdy. Sodan keıin úsh qatarǵa úsh retten qaldyq tasty ornalastyrdy. Bul «qumalaq tizbesi» dep atalady dedi. Salǵannan qalǵan tastardy taǵy da úshten bólip sanady, sońǵy qaldyq pen shashylǵan tastardyń ornalasýyna qarap biraz únsiz otyrdy. Qalıbek qumalaqshynyń ár qımylyn jiti baqylaýda. Qumalaqshylyq qasıet atadan balaǵa tuqym qýalap beriledi degendi estýshi edi. Bul da bir tylsym dúnıe ǵoı. Qumalaq ashý qazaqta erteden kele jatqan óner. Babalarymyzdyń jaratylys zańdaryn tereń bilgendigi, aspan álemi men jer betindegi tabıǵat qubylystarynyń qupıa syrlaryn jazbaı tanyǵany osy ónerden aıqyn kórinedi. Qumalaq ashýdyń ádisi men erejesin kez kelgen adam úırene alady. Al endi qumalaqtyń qalaı sóıleıtini, aıtqan boljamdarynyń qanshalyqty dál keletini qumalaqshynyń dara qasıetine baılanysty. Ekiniń biri dál boljam aıta almaıdy. Ol úshin ata-babadan jalǵasyp kele jatqan erekshe qasıet kerek.

Qumalaqshy Álıma Álmerek áýlıeniń urpaǵy eken. «Aınalaıyn, Álmerek babamnyń árýaǵy, oń qabaǵyńmen qarap, túzý sóılete gór!» dep rýhqa taǵzym etti de sóılep ketti.

— Atańyz da, ákeńiz de ómirden jas ketken. Ekeýi de óner qonǵan adamdar eken. Atańyz maıdanda ketipti, ákeńiz júrek aýrýynan qaıtys bolǵan. Biraq artynda qalǵan urpaqtary ósip-ónip úlken áýletke aınalypty. Allaǵa shúkir! — dedi Álıma shashylǵan tastarǵa qarap. Aıtqanynyń bári ras. Qalıbektiń quıqasy shymyrlaı bastady, — Sizdiń ózińizde de úlken óner bar ǵoı. Atalaryńyzdan kelgen qasıet. Sol ónerge talmaı qyzmet etýińiz kerek. Sizdi bıikke shyǵarady. Siz ýaıymdaıtyn eshteńe joq. Mine, qumalaqtyń mańdaıy ashyq. Oń qabaǵy jarylyp tur. Oń búıiri toq tústi. Júregi súıinishti. Oń bosaǵasy berik. Peshenesi besten túsip tur. Jetiskenniń jeteýi de osynda. Ózegi ashyq. Toǵysýy qýanyshty. Sondyqtan ýaıymdamaı, jumys isteı berińiz.

Qalıbek emosıanyń adamy. Qyzba qandy jigit. Ózi adamǵa sengish. Kóńilshektigi de bar. Álıma aıtqan saıyn bul súısinip barady. Júregin qýanysh bıledi. Iyǵynan aýyr júk túskendeı bolyp, jeńileıip qaldy. Álıma onyń kózine qarap:

— Sizdiń bıznesińiz kitappen baılanysty, — degende Qalıbektiń tańdanbasqa amaly qalmady. Bul jańa baspa ashyp jatqan. «Myna kisiden eshteńe jasyra almaıtyn shyǵarsyń» dep oılady.

— Iá, durys! Solaı! — dedi tańdanysyn jasyra almaı.

— Siz qazir qatty qınalyp júrsiz. Ózińiz ýaıymshyl adam ekensiz. Onyń bári ýaqytsha qıyndyqtar. Bopyraǵan qaǵaz túsip tur. Kóp qaǵaz. Kóp kitap. Erteń-aq bári retteledi. Sondyqtan ýaıymdamańyz.

— Bári durys bolsa sizge kelmes edim. Jumysym qalaı bolady? Shynymdy aıtsam, qatty ýaıymdaımyn, — dep Qalıbek ashyla tústi. Ár sát saıyn Álımaǵa senimi de artyp barady.

— Siz bir kredıttiń sońynda júgirip júrsiz. Biraq ol bolmaıdy. Bir áıel adam aralasyp tur. Ol kómektese almaıdy. Siz qansha júgirseńiz de bankten kredıt ala almaısyz, — dedi Álıma senimdi daýyspen sabyrly sóılep.

— Sonda qalaı? Eshteńe shyqpaı ma? Onda kitapty qalaı shyǵaramyn? — dep Qalıbek kúıgelektendi. Buǵan kóp aqsha kerek. Alǵashqy jobasy óte qymbatqa túsip tur. Bankten nesıe ala almaı sandalǵanyna biraz bolǵan. Gúlzıra degen tanys áıel nesıe alyp beremin dep ótken aptada ǵana bar qujatyn daıyndatyp, alyp ketken. Soǵan úmit artyp otyr edi. Álımanyń aıtyp otyrǵany osy jaı ekenin birden túısindi.

— Myna jobaǵa biraz aqsha salyp qoıypsyz ǵoı. Árkimnen alyp qurastyrypsyz. Osy aqshańyz kóp bolyp qaıtady, — dedi Álıma jaımadaǵy tastaryna qarap. Qalıbek odan saıyn tańdana tústi.

Bankten nesıe ala almaǵan soń jumysty toqtatpaıyn dep biraz qaryzǵa kirgeni ras edi. Biraz bolǵanda da birtalaı aqsha. Bári ústeme paıyzben. Jobany saqtap qalý úshin jantalasyp júr. Qaryz bolsa qysyp barady. Adamdar ártúrli ǵoı. Bireý jaǵdaıyńdy túsinedi, bireý túsinbeıdi. Qaryz bergenderdiń bir-ekeýimen qyzbalyqqa salyp, shekisip te úlgerdi. «Alǵashqy ónimderimdi satqanda qaryzdan qutylamyn» degen. Oǵan ýaqyt kerek. Ýaqyttan buryn taǵy da aqsha salý kerek. Eshqandaı ýájge kónbeı, úıine kelip otyryp alatyndardy qaıtersiń. «Qaryz kúlip kelip, jylap qaıtady» degen osy eken. «Bóri syryn aldyrmas, syrtqa júnin qompaıtar» dep bul eńsesin tik ustaýǵa tyrysady. Biraq ol syrty ǵana. Syrty bútin, ishi tútin. Keıde eki qolyn tas tóbesine qoıyp, kóz kórmes jaqqa bezip ketkisi keledi. Buny aman alyp kele jatqan qaıtpas qaısarlyǵy ǵana. Qandaı isti bastasa da údesinen shyqpaı qoımaıtyn ádeti. Sol ádetimen keýdesin qınala súıretip júr.

— Sizde aqsha kóp bolady. Balyqty keptirgende qattap jınaıdy emes pe, bylaı, — dep Álıma alaqandaryn bir birine shapaqtady, — Páshki-páshki aqshany osylaı qattap jınaıtyn bolasyz. Tamyz aıynyń alǵashqy aptasynda sizge buryn sońdy kórmegendeı kóp aqsha keledi. Elden alǵan qaryzdaryńyzdy túgel qaıtaryp, taza paıdaǵa shyǵasyz.

— Bir aıda kele me? — dedi Qalıbek shydamsyzdana.

— Qumalaq aıtyp otyr ǵoı, keledi, — dedi Álıma senimmen. Qalıbektiń de sengisi keldi. Ondaı bolsa qane! Bir aı shydasa tuıyqtan shyǵaıyn dep tur eken. «Ia, Jaratqan! Óziń jar bola kór! Osy kisiniń aıtqany kelsin» dedi ishteı súısinip. Álıma taǵy sóıledi:

— Myna bir dosyńyzben ketiseıin dep tursyz, — dedi ol qumalaqtyń quıysqanynan bólektenip turǵan bir tasty suq saýsaǵymen kórsetip, — Ol sizge kómektesken eken. Endi qatty qınaıtyn da sol bolady. Ketisesiz.

— Ol qandaı dos? Ketispeýge bolmaı ma?

— Onyń kim ekenin men bilmeımin, biraq kópten dossyzdar. Ketip tur ǵoı, minekeı. Ketisesizder.

Qalıbek kómek kórsetken dostarynyń birsypyrasyn oısha túgendep kórdi. Sonyń ishinde sońǵy kezde bolar bolmasqa ókpelep, qyńqyldaı bastaǵan bir dosyna toqtady da:

— Úsen be? — dedi qumalaqshyǵa suraýly júzben qarap. Álıma jaımadaǵy tastardy aralastyryp, qaıta tartty.

— Iá, osy jigit.

Qalıbek oń barmaǵynyń tyrnaǵyn tistep, oılanyp qaldy. Álıma taǵy sóıledi:

— Qasyńyzda bir inińiz bar eken. Ózińizben birge júrgen. Ol aýylǵa qaıtady. Sizge renjip ketedi. Biraq sizdiń kináńizden emes, óziniń túsinbestiginen bolady.

— Múmkin emes! Ádil me? Ony semásymen aýyldan kóshirip ákelgenmin. Jumys tappaı qatty qınalyp júrgen. Almatydan úı alyp berdim. İshin jıhazǵa toltyrdym. Astyna ınomarka mashına áperdim. Balalaryn mektepke ornalastyrdym. Tapqanymmen teńdeı bólisip jatyrmyn. Aılyǵyn da, shaılyǵyn da beremin. Onyń ketýi múmkin emes! — dep Qalıbek kúıip-piskendeı boldy.

— Ol kelesi kóktemde ketedi, — dedi Álıma asyqpaı, — Qustar kelip bolǵan soń. Odan da siz óz densaýlyǵyńyzdy oılańyz. Sizdiń aǵzańyzdaǵy zat almasý prosesi buzylǵan. Qan qysymy turaqsyz. Qatty ashýlansańyz birden kóterilip ketedi. Júregińiz de álsiz. Stenokardıa bar. Baýyryńyzdy maı basqan. «Jırovoı gepatoz» deıdi. Sondyqtan sizge jumystan buryn densaýlyqqa qaraý kerek. Siz áli jassyz. Siz sıaqty adamdar qazaqqa kerek. Aýrýhanaǵa jatyp, ózińizge ózińiz kelip alyńyz.

Óz boıynda bar syrqattyń túrlerin qolmen ustaǵandaı tizip bergende Qalıbektiń aıtar sózi qalmady. Ol ań-tań bolyp jymıyp, basyn shaıqaı berdi.

— Osy jyldyń sońynda sizdiń ómirińizge tónip turǵan úlken qaýip-qater bar, — dedi qumalaqshy. Qalıbek uıqydan oıanǵan adamdaı selk etti.

— Qandaı qaýip? — dedi julyp alǵandaı.

— Jeltoqsan aıynyń on jetisi jáne on segizi kúnderi «Kıiktiń burqaǵy» bastalady. Sol kúnderi alys jolǵa shyǵýshy bolmańyz. Sizdi úlken avtokatostrofa kútip tur. Jolǵa shyqpasańyz eshteńe de bolmaıdy. Alda-jalda jolǵa shyqsańyz Táńirige jalbarynyp, duǵańyzdy aýzyńyzdan tastamańyz. Ata-babalaryńyzdyń árýaǵyna baǵyshtap quran oqı berińiz. Sol árýaqtar sizdi aman alyp qalýy múmkin.

Muny estigende Qalıbektiń jon arqasynan bireý muzdaı sý quıyp jebergendeı boldy. Arqasyn qaryp, omyrtqasyn boılap saý ete túsken sýyq úreıden júregi toqtap qala jazdady. «On jetinshi... On segizinshi jeltoqsan. On jetisi...On segizi... «Kıiktiń burqaǵy»... Jolǵa shyǵýǵa bolmaıdy» dep kúbirlep qaıtalady. Baqyraıǵan kóziniń sharasy keńeıip barady. Bir sát boıyn jınap:

— Jolǵa shyqpaýǵa tyrysamyn, — dedi jáı ǵana, — Jańa bári jaqsy bolady dep edińiz... Qorqaıyn dedim ǵoı. Ne bop ketti ózi?

— Ómir bolǵan soń bári bolady. Qaıǵy men qýanysh qatar júredi. Qoryqpańyz. Tek abaı bolyp júrińiz. Aıttym ǵoı, jolǵa shyqsańyz aýzyńyzda duǵańyz bolsyn. Basqa suraǵyńyz bolmasa... Meniń baratyn jerim bar edi, — dedi Álıma Qalıbektiń kóńilin jubatqandaı, — Osyǵan razy bolyńyz. Al qolyńyzdy jaıyńyz, batamdy bereıin. Meniń batam emes, Álmerek babanyń batasy dep qabyldańyz, — dep ynty-shyntysymen bata berdi.

Kúnder zymyrap ótip jatty. Zymyran ýaqyttyń urshyǵy óz zańymen aınala berdi. Qalıbek Álıma qumalaqshynyń aıtqandaryn bir sátke de umytqan emes. Jigerlene kirisip jańa bastaǵan tirligin alǵa jyljytýǵa kúsh saldy.

Álımanyń aıtqany aıdaı kelip jatty. Gúlzıra degen áıeldiń nesıe ápermek bolǵan áreketinen túk te shyqpady. Tamyz aıynyń basynda alǵashqy ónimderin Oral óńiri satyp aldy. Álıma aıtqandaı orasan kóp aqsha tústi. Qalıbek barlyq qaryzdaryn túgel jaýyp, tapqan paıdasyn ekinshi bir úlken jobany ıgerýge saldy.

Úsen dosymen shynynda da ketisti. Ketispeske bolmady. «Daýdyń basy Daırabaıdyń kók sıyry» degendeı, shı shyqqanda sol ázázil aqshadan shyqty. Qalıbektiń kútken qarjysy kelgenshe kúnde tyqyldap, qaryzyn daýlap qoımaǵan Úsen tamyzdyń basyndaǵy úlken soma túskende kúrt ózgerdi. Onyń bergeni bolmashy qarjy bolatyn. Qalıbektiń bıznesi júrip ketetinine kózi jetken soń Úsen endi «Aqshamdy almaımyn» dep shyqty. «Men kompanıaǵa qosqanmyn. Kompanıanyń jartysy meniki. Elý de elý úlespen kiremin» dedi. Oǵan Qalıbek kóne me? «Bergen aqshańdy ústeme paıyzymen al da, áńgimeni qysqart!» degen. Aqyr sońy óziniń degeni bolmasyn sezgen Úsen bergen aqshasyn ústemesimen eselep alyp: «Adam emes ekensiń!» dep kete bardy. «Kimdiki durys, kimdiki burys ekenin Qudaı kórip tur ǵoı... Qaıda barsań da meniń arym taza» dep Qalıbek qala berdi.

Sóıtip júrgende súmbile týyp sý sýydy, tarazy týyp tań sýydy. «Qyrkúıek, Qazan, Qarasha... Kelbeti kúzdiń tamasha» dep taqpaqtaıtyn saryjaǵal kúz de ótip, «Qarasha — qaýys... Kári qurtańdy taýys» degenniń kezine keldi. Qylyshyn súıretken kári qudań qys áp degennen qaıratyna minip aldy. Qoıyn-qonyshyn qarly boranǵa toltyrǵan Jediniń kúni jetip, Alaqanshyqty azynatqan Jeltoqsan aıynyń bel ortasyna taıady.

Álıma qumalaqshy eskertken «Kıiktiń burqaǵy» da jaqyndap tur edi. On jetinshi, on segizinshi jeltoqsan Qalıbektiń mıynyń qýysyna qapaqtaı qaǵylǵan. Álımanyń áýlıeligine ábden kózi jetken Qalıbektiń qoryqpasqa, saqtanbasqa lajy joq. Jyldyq esep-qısapty tıisti mınıstrlikke erterek tapsyryp, Jeltoqsannyń on jetisine deıin etek-jeńin jınap otyrmaq boldy. Astanaǵa kúni buryn baryp kelgeni de sondyqtan. Úıde otyrǵan adamdy jaý almaıdy. Endi úıden shyqpaýǵa bekindi. «Avtokatostrofa» degendi oılasa záresi ushady. Sońǵy kúnderi quranshyl bolyp alǵan. Kún demeı, tún demeı bilgen súrelerin qaıtalaýdan jalyqpady.

Qazaqqa belgili «Kıiktiń mataýy» nemese «Kıiktiń burqaǵy» degen amal kúnderi Jeltoqsannyń ortasynan aýǵanda keletin. Bul amal borandy amal. Bıylǵy Jeltoqsan jyldaǵydan qarly, aıazdy kórindi. Demek «Kıiktiń burqaǵy» burqasynsyz, boransyz bolmaıdy. Qandaı amal bolsa da aman-esen ótsek eken deıdi Qalıbek.

Jeltoqsannyń on altynshy juldyzy. Kún seısenbi bolatyn. Almatyny aıaz qursap tur. Birde shyǵysqa, birde batysqa qaraı sýyryp, qıalaı jaýǵan qıyrshyq qar jeksenbiniń keshinen beri toqtamady. Almatynyń aq tumannan arylmaǵanyna da eki kún. Myna ekpinimen qardyń taıaýda toqtaıtyn túri joq.

Úıde kitap oqyp jatqan Qalıbektiń qaltafony syńǵyrlaı jónelgende kún besinnen aýǵan mezgil edi. Kitaptyń qyzyǵynan shyqqysy kelmeı, jatqan kúıi oqı berdi. Telefon uzaq syńǵyrlady. Trýbkany kótermedi. Soǵyp jatqan adamnyń kim ekenin de qaramady. Úmiti úzilgendeı bolyp, bir mezgilde telefon syńǵyryn toqtatty. Kóp ótpeı qaıta syńǵyrlady. «Qap, mynany-aı! Qoımady ǵoı. Kim eken?» dep, basyn kóterip, tikesinen otyrdy da tósektiń bas jaǵyndaǵy týmbanyń ústinde jatqan telefonyna qol sozdy. Maırash eken. Túrkistandaǵy jan dosy Qasymnyń kelinshegi. Trýbkany qosyp, qulaǵyna aparyp:

— Alo! — dedi baısaldy únmen. Maırash úndemedi. İshten tynyp, óksigen daýysy estildi. Qalıbek shoshyp ketti, — Alo! Maırash! Ne bolyp qaldy? — dedi bul taǵatsyzdanyp. Maırash taǵy da únsiz. Aıtar sózin aıta almaı qystyǵyp jylap turǵany baıqalady.

— Qasym! Qasym! — dedi de Maırash qaıta tunshyqty. Óksip tur. Qasym sońǵy kezde kóp aýyratyn. Aılap aýrýhanadan shyqpaǵan kezderi de boldy. Qalıbektiń záresi ushty. Ornynan atyp turdy.

— Qasym aman ba? Ne boldy, Maırash? Aıtsańshy.

— Dosyń hál ústinde jatyr, — dedi Maırash óksigin basa almaı, — Túrkistanda dárigerler kómektese almaǵan soń jańa ǵana Shymkentke alyp keldik. Uzaq jolda tipti álsirep qaldy. Qazir reanımasıa bóliminde es-tússiz jatyr. Sen tezirek jetshi, Qalı! Senen basqa qol ushyn berer kimi bar onyń? Tez kelshi! Dárigerlermen sóılesip, qymbat bolsa da eń myqty dáriler alý kerek. Bizde aqsha da joq. Jaǵdaıymyzdy óziń bilesiń ǵoı, nesin aıtaıyn.

— Dárigerler qandaı dıagnoz qoıyp jatyr?

— «Ókpe arterıasynyń tromboembolıasy». Ókpesine qan uıyǵan, ókpeniń arterıasyna tromb keptelip qalǵan deıdi. Estidiń be? Óte qaýipti deıdi. Ótinemin, tez jetshi! — dep Maırash jasqa býlyqty.

— Ýaıymdamańdar. Qazir jolǵa shyǵamyn. Tez jetýge tyrysamyn, — dedi de Qalıbek del-sal kúıi tósekke otyra ketti.

Es-tússiz jatqan dosyn kóz aldyna elestetti. Qasym ekeýi bala kúnnen serttesken dostar edi. Internatta bir synypta oqyp ósti. Ekeýi de oqý ozaty bolatyn. Kókirektegi armandary da, jan syrlary da birge edi. Eseıgende bir úıde turamyz deıtin. Keıin solaı boldy da. Almatydaǵy ýnıversıtetke túsip, ádebı ortaǵa ekeýi birge qosyldy. Birge júrip, birge turdy. Biraz jyl buryn Qasym oblystyq gazetke qyzmetke aýysyp, elge kóshken. Bir-birin qatty saǵynatyn. Ekeýi bir qustyń qos qanatyndaı edi. Týǵan baýyrdaı boldy. Endi mine, jan dosy hál ústinde, ómir men ólimniń arasynda arpalysyp jatyr.

Qalıbek tez sheshim qabyldady. Qanaty bolsa ushyp jeter edi. Ondaı qanat adamda joq. Mashınamen jolǵa shyǵýǵa bekinip, inisi Ádilge telefon soqty. Jaǵdaıdy túsindirip, shuǵyl jolǵa daıyndalýdy tapsyrdy. Ádildiń kejegesi keri tartyp tur.

— Bireý úshin ólesiz be? Dalaǵa qarasańyzshy! Aq qar, kók muzda mashınamen qaıda barasyz? Túnde boran bolady, — dedi ol qınalyp, — Joldy jaýyp tastaǵan shyǵar? Odan da keshki poıyzben ózińiz kete berseńizshi.

— Sen de aıta beredi ekensiń. Dosym ólgeli jatyr. Keshke deıin matalyp otyraıyn ba endi? Tez jınal! Áıtpese, dál qazir jalǵyz ketsem de ketemin,- dep Qalıbek qyzbalanyp ketti. Aǵasynyń alǵan betten qaıtpaıtyn birbetkeıligin biletin Ádil ony qaýipti jolǵa jalǵyz jibergisi kelmeı, qınala kelisti.

Arada jarty saǵat ótkende Qalıbek pen Ádil ekeýi otyrǵan sur tústi «Aýdı» avtokóligi aq tútekke qaramaı Shymkentti betke alyp Almatydan shyǵyp bara jatty.

Rúlge Ádil otyrdy. Qaladan shyǵa bere Qalıbektiń oıyn «Kıiktiń burqaǵy» mazalaı bastady. Qumalaqshynyń «jolǵa shyqpa» degenin oılap edi, ózegi ashydy. «Poıyzben shyqqanym durys pa edi?» dep te oılady. Bul qyzba minezdi, táýekelshil adam. Keıde osylaı asyǵys sheshim qabyldaıtyny bar. Biraq qaıtpas minezine basyp, alǵan betimen tarta beredi. İshteı azdap ókingendeı boldy. Allanyń isine amal ne? Jan dosy asa qıyn jaǵdaıda jatqanda bul qalaı shydap otyrady? Nar táýekel! Qudaı kesirinen saqtasa, áli-aq jetip barady. Qalıbek qumalaqshynyń qaterli boljamy týraly ózi de úreılenip kele jatqan Ádilge tis jarmaýǵa bekindi. Ýaıym qylmasyn dedi.

Qar qylaýlap jaýyp tur. Úskirik jel údeı túsken. Burqasyn jaqyndap keledi. Eki kún boıy jaýǵan qar joldyń boıynda kúresin bolyp jatyr. Qalıbekter Uzynaǵashtyń tusyndaǵy polısıa beketine jetkende kúre joldy kese kóldeneń japqan shlagbaýmǵa tirele toqtady.

— Oppo-o! Aıttym ǵoı áni... Trassany jaýyp qoıypty, — dedi Ádil «Endi qaıttik? Keri qaıtamyz ba?» degendeı Qalıbekke qarap.

— Kórip otyrmyn.

— Bular ary qaraı ótkizbeıdi. Ne isteımiz?

— Bylaı isteıik, — dedi Qalıbek bir amalyn tapqandaı, — Shymkentke baramyz desek bulardyń jibermesi anyq. Biz mynaý turǵan «Tarǵap» aýylyna baramyz dep aıtyp kóreıik.

Sóıtkenshe ınspektor da keldi. Boraı soqqan qardan betin qolymen qalqalap:

— Jol jabyq. Qaıda barasyzdar? — dedi kapıtan.

— «Tarǵapqa» bara jatyr edik, — dedi Ádil, — Kesh bolmaı jetip alsaq dep kelemiz. Joldy qashan japty?

— Eki saǵat boldy. Túnde qatty boran bolady dep jatyr. «Tarǵaptan» ary barmańyzdar, — dep kapıtan shlagbaýymdy ashty.

— Júre ber! — dedi Qalıbek, — Durys boldy.

Aǵaıyndy ekeýi ushy-qıyry kórinbeıtin appaq jolǵa túsip kete bardy. Jol uzaq edi. Birinen biri ilip alyp biraz áńgimeniń basyn qaıyrdy. Bir ákeden týyp, bir úıde ósken soń balalyq shaqtyń qyzyqtary da ortaq. Syrttaǵy burqasyndy elemeı, ótken-ketkendi eske alysyp, dabyrlaı kúlisip, bir-birine súıenish bolyp kele jatty.

— Qaleke, osy sizge tań qalamyn, — dedi Ádil túıe kósh jer uzap shyqqan soń, — Ádebıet deısiz... Ǵylym deısiz... Qashan kórsem qyzyl aıaq qar keship, jalańaıaq jar keship, bireýge bolysamyn dep jantalasasyz da júresiz. Ózińizdi aıamaısyz. Aýyl jaqtan bireý kelse, jumysqa turǵyzý kerek, jataqhanaǵa ornalastyrý kerek, propıska jasap berý kerek dep... Elde as-toı bola qalsa, sonyń bir jaǵyn kóteriseıik dep elpildeısiz de turasyz. «Búro dobryh ýslýg» boldyńyz ǵoı. Aqshany da aıamaı shashasyz. Anadan uıat bolady, mynadan uıat bolady dep úlken basyńyzben kishireıesiz de júresiz. Bireý úshin qaryzǵa da batyp qalasyz. Odan sol qaryzdy qaıtarý kerek dep taǵy jantalasasyz... Qalaı sharshamaısyz? Men janym ashyǵandyqtan aıtyp otyrmyn. Mine, aqtútek borandy kúni ajalmen oınap taǵy da ketip bara jatyrsyz. Qasymnyń óz týystary joq pa? Baýyrlary joq pa? Nege siz barmasańyz bolmaıdy? Sizden basqalar qyrylyp qalǵan ba? Osyny endi qoısańyz bolady ǵoı.

Qalıbek ózinen alty jas kishi inisinen mundaı sóz kútpegen edi. Onyń sózin bólmeı, sońyna deıin tyńdady. «Myna balanyń ishinde talaı nárse buǵyp jatyr eken ǵoı. Armansyz aıtyp, sherin tarqatyp alsynshy» degen. Ádil sózin aıaqtaǵan soń:

— Osy sen ómirińde bireýge járdemdesip kórdiń be? — dedi onyń kózine qarap.

— Qoldan kelse járdemdestik. Biraq ár nárseniń ornymen bolǵany durys qoı, — dedi Ádil jumsaryp.

— Bul — Ómir! — dedi Qalıbek joldan kózin almaı, — Ómirge adam ne úshin keledi? İship-jep, qaryn toıdyryp, jan baǵý úshin be? Ondaı amal tórt aıaqty aıýanda da bar. Ushqan qus, júgirgen ań, sýda júzgen balyq, tipti qujynaǵan shybyn-shirkeıdiń de eń áýeli oılaǵany qý tamaǵy. Báriniń basty maqsaty — qyzyl óńeshten birdeńe ótkizý, qaryn toıdyrý. Al biz — adambyz ǵoı. Tek qaryn toıdyrýdy oılasaq aıýannan aıyrmamyz qaısy? Adam — Allanyń ózi súıip bergen aqyl-sananyń, bıik parasattyń ıesi. Sol aqyldy ıgere almaı haıýanǵa, jyrtqyshqa aınalyp júrse adamnyń nadandyǵy sodan kórinedi. Kóp adamdar myna ómirge ne úshin kelgenin de bilmeıdi. Jan-jaǵyńa shýaǵyń túsip, aınalańa sharapatyń tımese onyń nesi ómir? Ómirdiń túpki máni qandaı? Sen Qoja Ahmet Iassaýıdiń «Dıýanı hıkmet» degen kitabyn oqyp kórip pe ediń? Sol eńbekte osy saýaldyń jaýaby tolyq berilgen.

— Qaıdaǵy?.. Biz endi kitap jaǵyna joqpyz ǵoı, kıno bolmasa... Onyń ózin de qaraıtyn ýaqyt joq. Oqý oqymadyq, bilim qýmadyq. Júrgenimiz mynaý, kúndiz-túni «barankanyń» basynda... Kitapty qaı kezde oqımyz? — dedi Ádil óziniń saýatsyzdyǵyn moıyndaı kúrsinip. Onyń kúrsinisinde zaıa ketken ýaqytyna degen ókinish te bar edi.

— Oqımyn deseń seniń qolyńdy bireý qaqty ma? Talap joq qoı, talap... Kezinde súırep júrip oqýǵa da túsirdim. Jarty jylǵa jetpeı tastap kettiń. Endi kimnen kóresiń? Mine, endi óziń de aıtyp otyrsyń... Ómirde bir kitap oqymaı qalaı adam bolýǵa bolady? — dep Qalıbek kúıip-pisti.

— Biz ómirdiń óz sabaǵynan úırenip kele jatyrmyz. Ómirdiń ózi — ýnıversıtet! — dedi Ádil aǵasynyń týra qoıǵan suraǵyna shamdana sóılep, — Osy turǵanda biz kimnen kembiz? Adamshylyqty alǵa qoıamyz. Eshkimniń ala-jibin attaǵan joqpyz. Imandylyq ta boıymyzda. Miskin kórsek janymyz ashyp turady. Jurt qatarly bala-shaǵa ósirip jatyrmyz. Jaǵdaıymyz da eshkimnen kem emes. Osy júrisimizge de shúkir deımiz.

— Shúkiri shúkir ǵoı, biraq adamnyń da adamy bar. Sen eń bolmasa Abaıdyń «Tolyq adam» ilimin» oqysaıshy. Jaýanmártlik, Haýas, Imanıgúl, Insanı kamıl, nurly aqyl degen uǵymdar jaıly estip pe eń? Osy kitapty oqysań «Tolyq adam» bolmysynyń tereńine kózińdi jetkizesiń. Aqıqattyń jolyna túsken adamnyń boıynda qandaı qasıetter bolý kerek degendi taratyp, uqtyrady. «Malǵa dostyń muńy joq maldan basqa» degen óleńinde Abaı atań bylaı deıdi:

Osyny oqyp, oılaı ber, bolsań zerek,

Eńbekti sat, ar satyp nege kerek?

Úsh-aq nárse — adamnyń qasıeti:

Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek.

«Ystyq qaırat» degeni — únemi talaptanyp alǵa umtylý, aqıqat, bilim jolynda talmaı izdený, «nurly aqyl» degeni — izgilikti is pen jaqsylyqqa peıildi bolý, al «jyly júrek» degeni — ımandy bolý jolynda adamdarǵa meıirbandylyq syılaý. Osy úsh qasıetti izgilikke jumsaı alǵanda ǵana «...tolyq ınsanıatyń bar bolady» dep keńes beredi.

— Abaı durys aıtypty, — dedi Ádil ázildeı sóılep, — Mysaly, men arymdy eshqashan satqan joqpyn, óz eńbegimmen kún kórdim. Ystyq qaırat boıymda bar, aqylsyzbyn dep aıta almaımyn, júregim názik. Kıno kórsem de jylap otyramyn. Abaıyńyz men týraly aıtypty ǵoı, — dep rahattana kúldi. Onyń rıasyz kúlkisine Qalıbek te qosyldy.

— Ádebıet degen — ómirdiń ilimi, — dedi ol inisine burylyp, baısaldy únmen, — Ol adamnyń dúnıe tanymyn keńeıtedi, jaratylystyń qupıa syrlaryna, aınalada bolyp jatqan qubylystarǵa kózqarasyn túzetedi, qan tamyrlaryn qýalap, janynyń ishki ıirimderin aralap, minezin tárbıeleıdi. Biz qazir jazýshy, ǵalym bolsaq sol ádebıetti bala kúnnen den qoıyp oqyǵannan. Sodan jaman bolǵan joqpyz. Al adamǵa jaqsylyq jasaý bárimizdiń paryzymyz. Seniń jańaǵy «Osyny qashan qoıasyń?» degeniń maǵan «Jaqsylyq jasaýdy qashan qoıasyń?» degendeı estildi. Qudaı qýat berse jaqsylyq jasaýdan tanbaspyz. Adamǵa istegen jaqsylyǵyń qaıtpaı qalmaıdy. Adamnan qaıtpasa, Alladan qaıtady. Soǵan sený kerek.

— Durys, — dedi Ádil oıly keıipke enip, — Kózimizdi ashqannan kórgen tárbıemiz ǵoı. Qınalǵan bireýdi kórsek kómekteskimiz kelip turady. Óz basym sizdi qatty qurmetteımin, Qaleke! Abyroı-bedelińiz bıik adamsyz. Sizdi maqtan tutamyn. Sizdi eshqashan jerge qaratpaýǵa tyrysamyn. Arnaıy bilim almady demeseńiz, dúnıeniń jan-jaǵyn biz de oılaımyz ǵoı. Sondyqtan jaman inińizdi «kitap oqymadyń» dep jerge soǵyp, sóge bermeńiz. Shama kelgenshe oqýǵa kúsh salamyn.

— Eldiń bári jazýshy, ǵalym bolýy mindet emes. Degenmen, kitap oqysań jaman bolmaısyń! Jaraısyń! — dedi Qalıbek inisiniń arqasynan erkelete qaǵyp.

Kóp uzamaı qarańǵylyq tústi. Biraq aınalany tutas basqan appaq qardyń nury birazǵa deıin áýdem jerdi jaryq qylyp turdy. Mashına baıaý qozǵalyp keledi. Taýly jotanyń ústimen ótetin Qordaı asýynyń ıreleń joly júris bermedi. Qasqyrdaı ulyp, uıytqyp soqqan qarly boran kúre joldyń keıbir tustaryn kúresin etip kóme bastapty. Eki beldiń ortasynda jatqan Ózekti aýylynyń batys irgesindegi tik jonǵa tirelgende kúre jol áýeli solǵa, artynsha ońǵa tartyp órleıtin. Osy aýyldyń jeńiltek bozbalalary qyzyq úshin jotadaǵy kúre jolǵa ádeıi sý quıyp, kókmuz syrǵanaq jasap oınaıdy eken. Bir jaǵy sol jerden shyǵa almaı, taıǵanaqtaǵan kólikterdi qyzyq kórip, ózderi bolysyp, qyrǵa shyǵarysqansyp aqsha alady eken. Qalıbekter Ózektiniń jotasyna jaqyndaǵanda joldyń oń qaptalynda turǵan «Belarýs» traktoryn baıqady. Bulardyń kele jatqanyn kórip, traktordan túsken on bes jas shamasyndaǵy bala bilekterin aıqastyryp:

— Toqta! Taıǵaq! Qyrǵa shyǵa almaısyń! — dep aıǵaılady.

Ádil onyń qasynan ekpindetip óte berdi. Gazdy basyp, qatty jyldamdyqpen dóńniń basyna bir-aq shyqpaq edi. Mashına solǵa qaraı yshqyna órlep baryp, ońǵa buratyn tusta taıǵanaqtap, Ádildiń yrqyna kónbeı ketti. Eshqaıda burylmaı, basy qatty aıǵyrdaı týra tartqan kúıi syrǵanap baryp, burylystyń jıegindegi omby qarǵa kúmp berdi. Qalıbek oryndyǵynan ushyp kete jazdap, mańdaıshaǵa mańdaıyn soǵyp aldy.

— Baıqashy! Baıqashy! — deýge ǵana úlgerdi. Ádil mashınadan túsip, artqy jaqqa qarap:

— Analar kele jatyr, — dedi jaqyndap qalǵan «Belarýsti» kórip, — Qazir, solar tartyp shyǵarady.

Traktordan túsken jańaǵy bala shyr-pyr bolyp:

— Aıttym ǵoı, sizge! Aıttym ǵoı, sizge! — deı berdi, — Al, endi ne boldy?

— Mende tros bar, traktorǵa tirkeıik. Sender qyrǵa shyǵaryp berińder, — dedi Ádil.

— Tros ózimizde de bar. Endi tirkemeske amalyń joq, — dedi balamen birge kelgen eresekteý jigit «Bizden qashyp qutylamyn dediń be?» degendeı, — Áýeli artqa qaraı qozǵap alaıyq. Aldynan tirkep, órge tartamyz.

Qalıbek syrtqa shyǵyp, mashınany artqa qaraı ıteristi. Tórteýlep «Aýdıdi» joldyń ortasyna shyǵardy. Mashınanyń aldyńǵy bamperi maıysypty. Jol syrǵanaq. Aıaqta turý múmkin emes. Mashınany tirkep jatqanda baıqaǵany, traktordyń tórt dóńgelegin de shynjyrmen shandyp baılap tastapty. Jigitter osy «jumysty» «kásip» qylǵan sıaqty.

«Kómekshilerege» úsh myń teńge berip, Qalıbekter jolǵa tústi. Ózderi taıǵanaq jasap, taıǵanaqtaǵan kólikti ózderi qyrǵa shyǵaryp berip júrgen «janashyrlardy» oılap Ádil myrs etti.

— Mynalar Qudaıdan qoryqpaıdy eken. Túk bilmegensip, pysyldap júrgenderin qarashy, — dedi basyn shaıqap.

— Mundaıdy «qoltyraýynnyń kóz jasy» deıdi. Aıarlyqtyń eń ońbaǵan kórinisi. Qoltyraýyn jemtigin óltirgen soń kózinen jas sorǵalaıdy eken. Bireýge ózi qastyq jasap alyp, artynan jany ashyǵan bolyp kóringisi keletin aıarlarǵa qaratyp aıtady. İstep júrgenderin kórmeısiń be? — dep Qalıbek te kúıindi.

Ádildiń kóp jylǵy júrgizýshilik tájirıbesiniń arqasynda bular borandatyp talaı qıyn ózekterden aman ótti. Tún ortasy bolǵanda Merkige jaqyndaǵan. Jaıshylyqta úsh-tórt saǵatta jetip baratyn jer edi. Almatydan shyqqaly segiz saǵat bolypty. Borannyń áleginen áli jete almaı keledi. Asparanyń belinen on-on bes shaqyrym uzaǵanda Ádil jol jıeginde qol kóterip turǵan adamdy baıqap qaldy:

— Qaleke, anany qarańyz! Tún jarymda, aıdalada turǵan neǵylǵan adam? Toqtaıyn ba?

— Toqta! — dedi Qalıbek borannyń perdesinen sulbasy endi ǵana aıqyndala bastaǵan kisini kórip, — Dalada qalyp qoıǵan beıshara shyǵar? Suraıyqshy.

Ádil beıtanys kisiniń qarsy aldyna toqtap, Qalıbek jaqtyń áınegin túsirdi. Qarly jel Qalıbektiń betin qapty.

— Aınalaıyn,baýyrlarym! Kómektesińizdershi! — dedi egde jastaǵy beıtanys adam dir-dir etip, — Kóligim aýdarylyp qaldy. Bir saǵattan beri myna joldan tiri pende ótpedi. Sizderdi Qudaı jibergen shyǵar! Kómektesip jiberińizdershi.

Eki jigit syrtqy kıimderin qoldaryna ile sala mashınadan atyp shyqty. Uıtqyǵan qar kóz ashtyrmaıdy. Úskirik jel yzyldap tur. Jol boıyndaǵy jarlaýytta bir búıirine aýdarylyp jatqan mashına qaraýytady. Qalıbek júre kıinip, surap úlgerdi:

— Bul qalaı boldy,aǵa? Mashınada adam bar ma?

— Joq. Jalǵyz edim, — dedi egde kisi, — Osylaı turǵanyma bir saǵattaı boldy. Jaqyn mańda ne aýyl joq, ne tiri jan joq. Boran bolsa mynaý. Ólerdeı boldym.

Ol kisiniń mashınasy eski «Jıgýlı» eken. Joldan taıyp shyqqan mashına jarlaýytty jaǵalap baryp bir búıirine jatyp qalypty. Úsheýlep mashınany aıaǵyna qoımaq boldy. Biraq tumsyǵymen aryqqa kirip ketken kólikti qansha árekettense de qozǵaı almady.

— Aǵa bul áreketten eshteńe shyqpaıdy, — dedi Qalıbek ýildegen borandy jara aıǵaılap, — Kúnniń kózi ashylǵan soń úlken tehnıkamen kelip, shyǵaryp alasyz. Mashınadan alatyn zattaryńyzdy alyńyz. Qaıda bara jatyr edińiz? Biz jetkizip salaıyq.

— Jaqsy, jaqsy! Oıtalǵa baramyn. Qazir, sómkemdi alaıyn, — dep beıtanys kisi jıgýlıdiń esigin ashýǵa tyrysty. Asha almady. Ádil boranmen alysyp, búıirlep jatqan mashınanyń artqy esigin ashyp, shaǵyn sómkeni sýyryp aldy.

— Osy ma?

— Osy. Osy. Rahmet, aınalaıyn!

Ózderiniń mashınasyna jaıǵasyp, jolǵa túsken soń:

— Borandatyp qaıdan kele jatyrsyz, aǵa? — dedi Qalıbek.

— Qordaıdan qaıtqanmyn. Eki kún buryn sonda turatyn qudam qaıtys bolǵan edi. Keshe jerledik. Sol kisige topyraq salyp qaıttym. Ózim Oıtalda turamyn.

— Myna boranda jolǵa jalǵyz shyqqan siz batyr ekensiz, aǵa! Biz ekeýlep áreń kele jatyrmyz...

— Barǵanda tórteý bolyp barǵanbyz. Úsheýi keshe jol kóligimen qaıtyp ketti. Ózim bir tirlikke aınalyp qaldym. Búgin amal joq jolǵa shyqtym. Erteń Merkide qaýyrt sharýam bar edi.

— Tanysa otyraıyq, aǵa! Meniń atym Qalıbek. Mynaý meniń týǵan inim — Ádil degen balańyz.

— Esimim Tilektes. Ózderiń qaıda jol tarttyńdar?

— Shymkentke baramyz. Shuǵyl tirlikpen.

— Senderge myń rahmet, aınalaıyndar! Meni bir ajaldan alyp qaldyńdar. Sender bolmaǵanda boranda úsip óletin edim. Qudaı saqtady. Ólgen jerim osy shyǵar dep, sharasyz moıyn usynyp turǵam. Alystan mashınanyń jaryǵy baıqalǵanda jylap jibere jazdadym. Adamnyń qor bolyp qalýy bir demde eken ǵoı.

— Aǵa, «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajalsyz pende ólmeıdi» degen bar emes pe? Ózińizdiń kóretin jaryǵyńyz bolǵany ǵoı. Mine biz de bir dosymyzdy ajaldan arashalap qalamyz ba dep, borandatyp tutqıyldan tartyp bara jatyrmyz. Áıteýir, biz jetkenshe aman bolsa eken...

— Dosyńa ne boldy? Aýyryp jatyr ma? — dep surady Tilektes aǵa.

— Iá, aýyr hálde jatyr. Habaryn estigen boıda jolǵa shyǵyp kettik. Baryp dárigerlermen sóılesip, kerekti dári-dármegin jetkizip bersem deımin.

— Ol qaı aýrýhanada jatyr? Qalanyń ózinde me? Oblzdravtyń bastyǵy meniń týǵan jıenim ǵoı. Kıikbaı degen. Qolymyzda ósken bala. Men oǵan tilhat jazyp bereıin. Nemese telefonynyń nómirin bereıin. Meniń atymnan habarlasyp, jolyǵyńdar. Sol kómektesedi.

— Aǵa, mynaýyńyz keremet boldy ǵoı! — dep Qalıbek qýanyp ketti, — Erteń kimge jolyqsam dep kele jatyr edim. Telefonyn berińiz, sol kisige baraıyn. Aty Kıikbaı dedińiz be? Eger dosym aman qalsa, bul jaqsylyǵyńyzdy eshqashan umytpaımyz. Óle-ólgenshe qaryzdar bolamyz.

— Joq, qaryz bolmaısyńdar. Bir de bir bolady, — dedi Tilektes aǵa kúlimsirep, — Óıtkeni jańa ǵana sender de meni ajaldyń tyrnaǵynan arashalap qaldyńdar ǵoı. «Jaqsylyqqa jaqsylyq» degen. Rahmet senderge!

Umytyp qalmaıyn degendeı Qalıbek ishinen «Kıikbaı... Kıikbaı...» dep qaıtalady.

— Kıikbaı jıenińiz úlken kisi me? — dep surady artyna moınyn buryp.

— A-a, qyryq jastaǵy jigit qoı. Aıtpaqshy, ol erteń tolady qyryqqa. Quttyqtap qoısańdar bolady. Myna qaıtys boldy dep otyrǵan kisim sol Kıikbaıdyń ákesiniń aǵasy. Jerleýine Kıikbaı da kelgen. Olar keshe ekindi namazdan keıin Shymkentke qaıtyp ketti.

— Menimen túıdeı qurdas eken onda. Jaqsy boldy! Erteń mindetti túrde habarlasamyn. Birinshi kezekte sol kisige baramyn.

— Ákesi bizge jezde bolady. Sultangeldi degen. Jaqsy azamat, ataqty ańshy edi. Bul bala ákesin kóre almady, — dedi Tilektes aǵa kúrsinip, — Biraq jetimdik kórsetpedik. Qolymyzda oqydy, qolymyzda ósti. Óz balamyzdaı baqtyq.

— Ákesin kórmegeni qalaı?

— Bul týylǵan kúni ákesi oqystan qaıtys boldy. «Kıiktiń burqaǵynda» Qordaı taýynyń teriskeıinen arqar atýǵa barǵan ǵoı, — dep Tilektes aǵa áńgime bastady, — Bir kún buryn ápkemiz Qordaı aýylyndaǵy perzenthanada bosanǵan. Ul týdy degen soń jezdemiz dostaryn shaqyryp, túnimen «jýǵan». Ertesine «Jas kelinshekke qalja jegizemiz. Arqar atyp kelemiz» dep eki dosyn ertip, úsh atpen taý asyp ketken ǵoı. Arqardy taýyp, atypty. Biraq tym alystap ketipti. Artynsha burqasyn bastalyp, arty alaı-dúleı boranǵa aınalǵan. «Kıiktiń burqaǵy» boransyz bolmaıdy. Sol boranda ańshylar bir-birinen adasyp, eki jigit áýpirimdep aman qalǵan. Sultangeldi oralmapty. Eki kúnnen keıin boran basylǵanda tabylǵan. Arqardy atqan Sultangeldi eken. Quljany qushaqtaǵan kúıi qatyp qalypty deıdi. Ańnyń kıesi bolǵan deıdi. Adasyp-adasyp, týra sol arqardy atqan jerine baryp qulapty. Sodan «Kıiktiń burqaǵyna» ilindi dep, myna balanyń atyn Kıikbaı qoıǵan.

— «Kıiktiń burqaǵy» degenińiz osy boran emes pe? — dedi manadan beri úlken kisiniń áńgimesin ynty-shyntysymen tyńdaǵan Qalıbek.

— Dál ózi. Bul endi eki kúnge sozylady. Jańa aıdalada turǵanda «Kıiktiń burqaǵynda» jolǵa shyǵyp, jezdemniń kebinin kıetin boldym-aý!» dep qatty ýaıymdadym. Qudaı jarylqap, sender jolyqtyńdar. Áıtpegende, janym jahannamǵa ketkendeı edi.

Býyrqanǵan dúleı boranmen tiresip, áreń jyljyp kele jatqan sur tústi «Aýdı» kúre joldan ońǵa burylyp, Oıtal aýylyna kirgende saǵat túngi birdiń ýaqyty bolǵan. Kúresin qardy keship, Tilektes qarıanyń aýlasyna kirip toqtady.

— Al, úıge kirińder! — dedi qarıa mashınadan shyǵýǵa yńǵaılanyp.

— Aǵa, kóp rahmet! Jatyp qalǵan jurtty mazalamaıyq. Onyń ústine jol uzaq. Tańǵa deıin jetýimiz kerek. Siz Kıikbaı jıenińizdiń telefon nómirin berseńiz boldy, — dedi Qalıbek terýge telefonyn yńǵaılap.

— Bylaı bolsyn, — dedi Tilektes aǵa sabyrly sóılep, — Úıge kirińder. Sháı ishpeseńder de nan aýyz tıip shyǵyńdar. Men Kıikbaıǵa tilhat jazyp bereıin. Nómirin de jazyp alarsyń. Sóıtińder! — dep úıge qaraı bastady. Eńseli etip salynǵan kirpish úıdiń kire beris bólmesindegi sham jandy. Esik ashyp, jas kelinshek qarsy aldy.

— Ata, aman-esen jettińiz be? — dedi ol kelgen kisilerge sálem salyp, — Sizdi qatty ýaıymdadyq qoı.

— Jettim, aınalaıyn. Myna balalardyń arqasynda. Qalǵanyn keıin aıtarmyn. Maǵan qaǵaz ben qalam bere ǵoı. Myna kisiler nan aýyz tısin.

Qalıbekter aýyz tıip jatqanda aq paraqqa «Kıikbaı! Myna jigitterge kómektes! Naǵashyń Tilektes» dep jazdy da qarıa kelinine qarap:

— Tandyr nannan ekeýin ákel, bir lıtr aıran quı! — dedi.

Tilhatpen birge kelini ákelgen eki nan men aırandy Qalıbektiń qolyna ustatyp:

— Jol uzaq. Ulyǵan boran. Qazaq atań: «Toq bolsań, soq bolasyń» degen. Mynany salyp alyńdar. Jolda jeısińder. Jolǵa shyqqanda janyńa nan alyp júrseń páleket jolamaıdy. Senderge Alla jar bolsyn! — dedi qarıa.

Rúlge Qalıbek aýysyp otyrdy. Mashına yshqyna burylyp, úıdiń aýlasynan shyǵa berdi. Syrtta boran ulyp turǵanmen Qalıbektiń kóńili kóterińki edi.

— Mine, baýyrym! — dedi ol Ádilge qarap, — Qınalǵan adamǵa jaqsylyq jasasań, jolyń ashyla beredi. Erteń Kıikbaıǵa jolyǵyp, Qasymnyń máselesin sheshetin boldyq. Tek biz jetkenshe aman bolsa eken...

Kúre jolǵa túsken soń Qalıbek Tilektes qarıanyń áńgimesin esine aldy. Ańshylardyń arqar izdep alystap ketkeni. Atylǵan oq. Arqardyń jantalasyp baryp qulaǵany. Quljanyń kıesi. «Kıiktiń burqaǵy». Ańshylardyń adasqany. Atqan ańyn qushaqtap, sereıip jatqan Sultangeldi. Dúnıeden habarsyz Kıikbaı. Oqıǵanyń bári kóz aldynan kınolentadaı tizilip ótti. Bir sát ózi kórmegen Kıikbaıǵa jany ashydy. Netken taǵdyr!? Ákeniń «balam» degen bir aýyz sózin estimeý, mańdaıynan meıirlene sıpaǵan áke alaqanynyń jylýyn sezinbeı ósý qandaı qıyn!

Bular Taraz qalasynan ótip, Kúıiktiń asýyna ilikkende saǵat tańǵy besten asyp qalǵan edi. Dala tas qarańǵy. Qarataýdyń shókken túıedeı qaraýytyp jatatyn ırek-ırek belderi de kózge kórinbeıdi. Tarazdyń ishinde qar da, boran da basylyp qalǵandaı bolǵan. «Aısha bıbi» aýylynan asa bere boran qaıta kúshine mindi. Kúre joldyń boıynda olaı-bylaı ótken kólik kezdespeıdi. Qalıbek Ámına qumalaqshynyń sózin oılap, qalǵymaýǵa tyrysyp keledi. Ádil oryndyǵyn shalqaıta jatqyzyp, qalyń uıqyǵa kirisken. Kúıiktiń asýy júk mashınalarynyń júrgizýshilerin talaı kúıdirgen jer. Ásirese Teris ashshy bulaqtyń burylysyna shyǵaratyn sońǵy asýy qıyn. Uzaq kóterilý kerek. Dál sol asýdyń bel ortasyna kelgende sur tústi «Aýdı» qalaı yshqynsa da alǵa qaraı attap basa almaı, turalap qaldy. Gazdy bassa taıǵanaqtap, artqy jaǵyn bulǵaqtatady da qoıady. Qalıbek mashınany óshirmegen kúıi esikti ashyp, syrtqa shyqty. Maıda qar qıalap uryp tur. Bul asyqpaı kýrtkasyn kıip, joldyń ortasymen aryly-berili júrip kórdi. Qardyń asty kóktaıǵaq eken. «Jetken jerimiz osy shyǵar!» dedi ishinen. Osy kezde Ádil de oıanyp, syrt kıimin asyǵa kıip, mashınadan shyǵyp kele jatty.

— Qaleke, nege turmyz? — dedi ol.

— A-a, Ádil, turdyń ba? Joldyń beti kóktaıǵaq eken, osy jerge kelgende tartpaı qaldy. Ekeýlep ıterip kóreıik. Asýdyń bıigine deıin biraz bar.

— Qazir, ózim-aq aıdap shyǵamyn, — dedi Ádil senimmen. — Qaı jerde turmyz?

— Kádimgi Kúıiktiń asýy ǵoı. Myna beldiń arǵy jaǵy Jýaly. Asýdan ótken soń taýǵa qaraı júrseń Myńbulaq. Sheraǵańnyń aýyly.

— Túsindim. Siz arǵy jaǵynan otyryńyz, — dep Ádil rúlge otyrdy. Sál artqa sheginip, baıaý jyldamdyqpen alǵa qaraı qozǵady. Joldyń shetin jaǵalaı jıyrma qadamdaı júrip baryp toqtady. Gazdy basyp edi mashına shyńǵyryp, bir orynda turyp aldy. Artqa sheginip, qaıta júrdi. Taǵy da sol jerden ary jyljı almady. Qalıbek mashınadan shyǵyp ıterip kórdi. Mashına yshqynǵanmen jyljymaıdy. Aǵaıyndy ekeýiniń amaly taýsyldy.

— Endi kúteıik. Tilektes aǵaǵa bizdi jolyqtyrdy ǵoı. Qudaıǵa qaraǵan bireý bizge de jolyǵar, — dedi Ádil.

— Beker turǵansha, tamaqtanyp alaıyq, — dep ekeýi mashınaǵa otyrdy. Tilektes aǵa bergen nandy buralaqtata asap, aırannan kezektesip simirip aldy.

Tirliktiń belgisi joq taýdyń qarańǵy qýysynda ekeýi bir saǵatqa jýyq otyrdy. Bularǵa taý da, taýdyń minezi de tańsyq emes. Taýda týyp, taýda ósken órender. Qasqa shyńdary aspanmen tildesken Táńirtaýdyń Qarajambas Qazyǵurtpen janasyp jatqan Ógem Alataýy dep atalatyn asqaq jotalary bulardyń týǵan mekeni. Qysy-jazy basynan qar ketpeıtin Saıram shyńy taý uldarynyń boıyna ór rýh berip, armandaryna qanat bitirip turady. «Taý balasy taýǵa qarap ósedi» degen sózdiń aqıqat maǵynasy osynda.

Asýdyń kemerinen sebezgilegen tańnyń nury sezile bastady. Álden ýaqytta bıik beldiń basynan osylaı qaraı ilbip túsip kele jatqan jaryq kórindi.

— Áne! Áne! Kele jatyr! — dep Ádil qýanyshtan aıǵaılap jiberdi. Qalǵyp otyrǵan Qalıbek selk etti. Joǵary jaqtan baıaý jyljyp jaqyndap kele jatqan jaryqty bul da baıqady.

— O, Jaratqan! Óziń jar bola gór!

Bulardyń qasyna kelip toqtaǵan «K-700» traktorynyń ishinde úsh jigit bar eken. «Aýdıdiń» janynda taýdaı bolyp turǵan traktordyń júrgizýshisi boranǵa shyqqysy kelmegendeı esikti jartylaı ashyp:

— Ne boldy? — dep aıǵaılady sálem-saýqatsyz.

— Jyljı almaı turmyz. Járdemdesip jiberesińder me? — dep Qalıbek traktordyń qasyna bardy. Boıyn sozyp, rúldegi jigitke qol berdi.

— Iá, qyrǵa shyǵaryp beremiz. On myń teńge tóleısiz, — dedi jigit kergı sóılep.

— Baýyrym, qarǵa adym jerge on myń teńge kópteý emes pe? Sál túsirseńshi, — dedi Qalıbek.

— Bul saýdalasyp turatyn jer emes. On myń teńge. Aıtyldy bitti, — dedi traktorshy kesip sóılep. Ádil mashınadan shyǵyp:

— Eı! Sende qanaǵat joq eken, — dedi qyzbalanyp. Traktorshy bulardyń sharasyzdyǵyn betterine basqandaı mysqyldaı sóıledi:

— Al, sóıleńder! Tura beremiz be osylaı? Bizge báribir.

Myna balanyń sózine Ádildiń zyǵyrdany qaınaı bastaǵanyn sezgen Qalıbek ony jeńinen tartyp shetkeri alyp ketti. Qulaǵyna sybyrlap:

— Eregesten paıda joq. Ózim kelisemin. Bizge tezirek ketý kerek, — dedi.

— Sonymen, ne sheshtińder? — dedi traktorshy Qalıbek qasyna kelgende syzdana sóılep, — Asyqpaısyńdar ma?

— Asyqqanda qalaı! Ár mınýt qymbat bolyp tur.

— Tólemeseńder, otyra beresińder. Bizge báribir dedim ǵoı, — dep jigit qutyra tústi.

Qalıbek óziniń ómirinde mundaılardyń talaıyn kórgen. Baısaldy daýyspen, asyqpaı sóıledi:

— Myna boranda Shymkentke jetýimiz kerek bolyp tur. Jan dosym reanımasıada ólim aýzynda jatyr. Sony ajaldan alyp qalamyn ba dep jantalasyp bara jatqan jaıym bar. Sen de qazaqtyń bir balasysyń ǵoı, kómegiń bolsyn. Bes myń teńgeńdi bereıin. Bizdi jolǵa salyp jiber. Saýap alasyń, — dedi.

— Saýap bizge nan bolmaıdy. Aqsha kerek, aqsha! Pestenbeı, aıtqandy isteseńdershi! — dedi qıqar jigit.

Onyń tóbeles izdep, tıiserge jeleý tappaı otyrǵanyn túsingen Qalıbektiń jyny kele bastady.

— Sozbaqtamaı, oıyńdy ashyp aıtsańshy, — dedi ol týrasyna kóship.

— Aıtqanda, qazir, — dep traktorshy esigin tars jaýyp aldy da, ishte otyrǵan eki seriktesimen kúbir-kúbir sóılesti.

— Bularmen nege saýdalasyp otyrmyz? Qaltalarynda baryn sypyryp alaıyq, — dep eki jigit traktordan túse berdi. Biriniń qolynda pyshaq, biriniń qolynda bileýdeı som temir bar. Qalıbek pen Ádil olardyń nıetin bilip qaldy. Aǵaıyndy ekeýi de alysqanyn jyǵatyn. Qolyna pyshaq ustaǵan, qapsaǵaı deneli, myǵym jigit traktordyń aldyńǵy jaǵynan shyǵyp, Qalıbekke umtylǵan. Jas kúninen shymyr ósken Qalıbek jigittiń qolyn qaǵyp, bileginen julqa tartty da eki kózdiń ortasynan basymen perip qaldy. Jigit kesken terekteı sylq ete tústi. Ádil de ózine burylǵan buzaqyny kóz ilespes shapshańdyqpen shyqshyttan uryp sulatty. İlbisteı atylyp baryp, balǵadaı judyryǵymen keýdesinen eki soqty. Keńsiriginen qan sorǵalaǵan qapsaǵaı jigit ornynan kóterile bergende, Qalıbek qabyrǵasyn qaqyrata tepti. Ol kókireginen ońdyrmaı tıgen soqqydan shalqalaı qulady.

Kózdi ashyp-jumǵansha eki seriginiń eki jerde sulap jatqanyn kórgen traktorshy jigit qorqyp ketti. Qalıbek ashý ústinde aı-shaıǵa qaramaı ony traktordyń kabınasynan sýyryp aldy da, qarýly saýsaqtarymen keńirdegin mytyp jiberdi.

— Ákeńniń aýyzyn... Osy jerde óltire salaıyn ba? — dep judyryǵyn kótere bergende qoldarymen basyn beı-bereket qalqalap, úreıden dir-dir etken traktorshynyń:

— Urma! Urma! — degen jan daýysy shyqty, — Ózim... Ózim... —dedi ol keńirdegin qysqashtaı qysyp turǵan qoldan qalaı tartynsa da bosaı almaı. Qylǵynyp, qyryldaı sóıledi: — Urma! Ózim shyǵaryp beremin...

Qalıbek traktorshynyń keńirdegine qarysyp qalǵan saýsaqtaryn bosatyp:

— Tez qımylda! — dep buıyrdy keýdesinen qatty nuqyp. Traktorshy sasqalaqtaǵan kúıi rúlge otyrdy. Ol burylyp kelgenshe Ádil ár jerde yńyrsyp jatqan eki buzaqyny súırelep, joldyń jıegine shyǵardy. Qalıbek traktorǵa tirkeý úshin trosty daıyndaı berdi. Mashınany tirkegen soń Qalıbek ábjil qımyldap traktorshynyń janyna jaıǵasty da:

— Tart! — dedi buıyryp. Taýdaı Kasemsot «Aýdıdi» qýyrshaq qurly kórmeı qyrdyń basyna súırep shyqty.

Tań qylań bere bastapty. Uıytqyp soqqan qardyń ekpini basylar emes.

Qalıbek traktordan túsip, mashınaǵa otyrǵan soń Ádilge:

— Al, zaýlaı ber! — dedi. Ekeýi quddy bir alapat maıdannan jeńispen qaıtqan batyrlardaı. Bir-birine rıza edi. Biraz jerge deıin «Kúıik asýyndaǵy soǵystyń» hıkaıalaryn aıtyp, kijinisip otyrdy.

Shaqpaqtyń beline jaqyndaǵanda qarǵa adym jerdi kórý muń boldy. Saı-salany soqyr tuman basqan. Eselep, túnere jaýǵan qar mashınanyń áınegin birpáste jaýyp qalady. Aınala bop-boz. Jol kórinbeıdi. Beıne bir jerdiń betinde emes qıyr sheti kórinbeıtin aspanda ushyp kele jatqandaı. Belgi bolardaı qaraýytqan qara joq.

Shaqpaqtyń jeli — erekshe qubylys. Jaı kúnderdiń ózinde basqa aımaq aman turǵanda dál osy Shaqpaq asýy borandatyp jatady. Tákappar Táńirtaý men qart Qarataýdyń túıisetin tusy bul. Úlken Qarataý jotalarynyń Qulantaý arqyly ótetin Shaqpaq asýy Uly Jibek jolynyń kerýen joly bolǵan. Shaqpaqtyń jeli shyǵystan batysqa qaraı birneshe táýlik soǵyp turady. Osy mańda týyp ósken Sheraǵańnyń: «Aı, Shaqpaq jel, Shaqpaq jel! Kimdi ushyraryńdy bilmeısiń-aý... Aramdardan, ádiletsiz haıýandardan tazartsań edi...» dep nazdanǵany bar. Shaqpaqtyń jeli tańdamaı ushyrady. Kóktemde, kúzde jel kúshine mingende tipti qustardyń ózi jer baýyrlap qalady deıdi.

Ádildiń joldy qalaı ajyratyp kele jatqanyna Qalıbek tań qalyp otyr. Es bilgeli júrgizýshi bolǵan inisiniń jerge qaratpasyna senedi. Olar mashaqaty mol Shaqpaqtyń asýynan da, odan keıingi tik órleıtin Mashattyń asýynan da aman ótip, saǵat tańǵy toǵyzdan asqanda Shymkent shaharyna kirdi.

— Jettik-aý, áıteýir! Almatydan shyqqaly on alty saǵat júrippiz, — dedi Qalıbek saǵatyna qarap.

— Jazdyń kúni bolsa alty saǵatta jetip keletin jer edi. Myna borannyń álegi boldy ǵoı, — dep Ádil temeki tutatty. Júzi sharshańqy.

— Men áýeli Kıikbaıǵa telefon soǵaıyn, — dep Qalıbek onyń telefon nómirin terdi.

— Alo, assalaýmaǵaleıkým! Men Qalıbek degen qurdasyńyz edim.

— Qaleke, aman-esen jettińizder me? — dedi Kıikbaı burynnan tanys adamdaı jaıdary sóılep, — Jańa Tilektes naǵashym zvondap, mán-jaıdy aıtty. Sizdiń arqańyzda bir ajaldan qaldym deıdi. Rahmet! Dosyńyz qaı aýrýhanada jatyr? Maǵan aty-jónin aıtsańyz. Qoldan kelgenshe kómektesemin.

— Rahmet, qurdas! Qalaǵa jańa kirdik. Aıtpaqshy, búgin sizdiń týǵan kúnińiz dep edi. Qyryq jasyńyz qutty bolsyn!

— A-a, rahmet, rahmet! Dosyńyzdyń atyn aıtyńyz.

— Oblystyq aýrýhananyń reanımasıa bóliminde jatyr eken. Aty Qasym, famılıasy Naýryzbaev. «Ókpe arterıasynyń tromboembolıasy» degen dıagnoz qoıypty.

— Bizdiń qasymyzda eken. Siz kele berińiz. Men qazir taýyp, jaǵdaıyn bilemin. Eń myqty mamandarǵa tapsyramyn. Sol kisiniń janynda jolyǵamyz, — dep Kıikbaı trýbkany qoıdy. Qalıbek súısinip qaldy. Tilektes aǵanyń shyn tilekshi bolyp jatqanyna qatty rıza boldy.

— Endi Maırashqa soǵaıyn, — dep nómirin terdi. Ol trýbkany kótermedi. Taǵy terdi. Kótermedi. Adamnyń kóńili qubylmaly ǵoı. Jańa ǵana Kıikbaıdyń sózinen keıin kókiregi qýanyshqa tolǵandaı edi, endi aıaq astynan ýaıymdaı bastady. «Tek aman bolsa eken! Aman bolsa eken!» dep kúbirledi.

— Oblystyq aýrýhanaǵa tike tart. Sol jerden taýyp alamyz, — dedi Ádilge.

Reanımasıa bóliminiń aldynda kútip otyrǵan Maırash Qalıbekti kórgende ornynan ushyp turyp, qarsy júrdi. Eki kózi bileýdeı bolyp isip ketipti. Týǵan baýyryn kórgendeı Qalıbekti qushaqtaı alyp, eńirep jylap jiberdi.

— Sabyr et! Sabyr et! Áli-aq bári jaqsy bolady, — dedi bul Maırashtyń arqasynan qaǵyp.

— Áli esin jıǵan joq. Apparattyń astynda jatyr. Túnimen osy jerde otyrdym. Ne bolar eken, qudaı-aı? — dep Maırash jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtti. Qalıbek reanımasıanyń esigin eppen ashyp, sańylaýdan qarap edi, Qasymnyń aınalasynda bir top dáriger qorshap tur eken. Esikti qaıta jaba qoıdy. Arada bes-alty mınýt ótkende ishten aq halat kıgen orta boıly, domalaq júzdi dáriger shyqty. Ol dálizde otyrǵandarǵa baıyptaı qarap, Qalıbekke buryldy.

— Qalıbek, siz be? — dep qolyn berdi, — Men Kıikbaımyn. Qalaı jettińizder?

— Amaldap keldik. Qasymnyń jaǵdaıy qalaı? Beri qaraıtyn túri bar ma? — dedi Qalıbek dosyn shyn ýaıymdap.

— Ýaıymdamańyzdar. Beri qaraıdy. Qoldan kelgenniń bárin jasaımyz. Qazir uıyqtap jatyr. Úsh-tórt saǵattan soń ózine kele bastaıdy. Sizder myna dárilerdi tezdetip taýyp kelińizder. Basqasy ózimizde bar, — dep tildeı qaǵazǵa úsh dáriniń atyn jazdy. — Bular óte qymbat dáriler. Osydan tez ońalady.

Qalıbek pen Ádil janushyra izdep, eki-úsh jerge baryp, aıtqan dárilerdi tez jetkizdi. Dárilerdi qabyldap alǵan dáriger:

— Bul jaqsy boldy. Qazir qoldanamyz. Endi ýaıymdamańyzdar, — dep ishke kirip ketti.

Túsqaıta Qasym kózin ashty. Qalıbek ıyǵyna aq halat jamylyp jan dosynyń qasynda otyr. Onyń oń qolyn alaqanyna salyp, dostyq kóńilin sezdirgendeı qysyp-qysyp qoıdy. Qasym qatty álsirep qalypty. Álsiz daýyspen áreń sóılep:

— Qalı, saǵan rızamyn! Bárin Maırashtan estidim. Kómegińe kóp rahmet! Endi bul páleketke boı bermeımin, — dedi.

Qalı men Ádil sol kúni keshte boranmen alysyp júrip Aqqum aýylyndaǵy qara shańyraqqa jetip toqtady. Kópten saǵynǵan anasy men baýyrlarynyń qushaǵyna enip, meıirimine bólendi. Joldan silesi qatyp, sharshap kelgen ekeýi keshki asty ishken soń erterek jatyp qaldy.

Qalıbektiń erte turatyn ádeti edi. Tań qarańǵysynda tysqa shyqty. Týǵan úıdiń tóseginde jatqannan ba, uıqysy qanyp qalypty. Dalada qar basylǵan eken. Taza aýany tereń jutyp, qos qolyn aıqara sozyp, rahattanyp kerilip aldy. Qalyń qardy kúpildete keship qora jaqty aralap qaıtty. Qalada júrgende aýyldyń kóńiniń ıisin de saǵynady. Qoranyń esigin syqyrlata ashyp, ishine kirip, jylqyny da, sıyrdy da bir-bir sıpap shyqty.

Shirkin, aýyl! Qalyń qardyń astynda shaǵyn aýyl múlgip tur. Balalyq shaǵy kóz aldynan tizilip ótti. Qalıbek úshin osy aýyl Jer jahannyń kindigi sıaqty kórinedi. «Árkimniń týǵan jeri — Mekke-Mádına shahary» degen. Qalıbektiń Mekkesi de, Mádınasy da osy aýyl. Bir kúni máńgilik uıqyǵa ketse, kelip jatatyn qasıetti topyraǵy da osy aýyldyń tóbesinde. Aqqumda ótken ómirin esine alyp, biraz tebirenip turdy.

Qalıbek qaıtar joldy oılady. Qumalaqshy Álımanyń aıtqandary oıyna oraldy. «Kıiktiń burqaǵy». Búgin Jeltoqsannyń on segizi boldy. «On jetinshi - on segizinshi juldyzdary qaýipti» degen edi. On jetisinen áıteýir aman ótti. Biraq jolda kórgen azabyn qalaı umytady? Batyrǵa da jan kerek. Búgin jolǵa shyqpaýǵa bekindi. Erteń jol basylyp, kúnniń kózi ashylǵanda shyǵaıyn dep sheshti. Taǵy bir kún anasynyń qasynda bolyp, maýqyn basqysy keldi.

Tańǵy sháıdi iship bola bergende Almatydan Ádildiń úıindegi kelin telefon soqty. Ol jazataıym qulap, tobyǵyn taıdyryp alypty. Aıaǵyn múldem basa almaı qalǵan kórinedi. Ádilden maza ketti.

— Jolǵa jınalaıyq. Janym tynym tabar emes, — dedi Ádil kúıip-pisip.
— Erteń júrsek dep edim. Amal qansha? — dep Qalıbek kelisim berdi.

Ekeýi qas qaǵym álette úıdegilermen qoshtasyp, mashınaǵa otyrdy da aýyldan shyǵyp ketti. Joldy qysqartý úshin Shymkentke soqpaı Qaramurttyń tóte jolymen ilbip, Mankentti aınalyp Almatyǵa baratyn kúre jolǵa tústi. Ary-beri júrgen úlkendi-kishili kóliktiń qarasy kóbeıipti. Keshegideı emes, Qalıbek búgin «Kıiktiń burqaǵyn» ishteı qatty ýaıym qyldy. Álımanyń «Avtokatostrofaǵa túsýiń múmkin» degeni oıynan ketpeı-aq qoıdy. Kúre jolǵa shyqqanda baıqaǵany trassa kóktaıǵaq eken. Tańnan beri júrip jatqan kóp kólik joldyń qaryn tep-tegis etip taptaǵan. Kúnniń kózi shyqqan soń joldyń beti jyltyrap, jaıaý adam aıaǵynda tura almastaı «muz aıdynyna» aınalypty. Ádette qyryq mınýtta jetip baratyn Túlkibasqa deıin tasbaqa aıańmen jylystap, eki saǵat júrdi. Qalıbek Ádilge baıqatpaǵanmen, ishteı Allaǵa jalbarynyp, duǵasyn oqyp keledi.

Taǵy birer saǵat júrgende bular Kúıik asýynan ótip, Tarazǵa taıaý jerdegi Aısha bıbiniń kesenesine buryldy.

— Quran oqyp shyǵaıyq, — dedi Qalıbek, — Árýaqtardyń razylyǵy úshin. Uzaq jolda ne kútip turǵanyn kim biledi? Áýlıelerdiń, ata-babalarymyzdyń rýhy jebep júrer.

Qalıbek qatym Quranǵa júırik. Ýnıversıtette arab tilin jetik oqyǵan. Kóptegen súrelerdiń maǵynasyn sózbe sóz túsinip oqıdy. Áýeli keseneniń shyraqshysyna bir para Quran oqytty. Sodan keıin ózi ádemi maqammen «Aıatúl kúrsi», «Iasın», taǵy birneshe qysqa súrelerdi qaıtalady. Sút pisirim ýaqyt oqylǵan súrelerden keıin, Allaǵa jalbarynyp uzaq duǵa jasady.

Qordaı asýynyń bıigine shyqqanda tún qarańǵylyǵy qoıýlanyp qalǵan kez bolatyn. Rúlde Ádil otyrǵan. Joldyń oń jaq beti qulama jar edi. Bulardyń qarsy aldynan shamdary jarqyraǵan Kamaz kórindi. Artqy jaqtan taǵy bir Kamaz taqalyp keledi. Aýyr júk kólikteri sirideı qatqan kóktaıǵaq muzdyń ústinde tejegishti basqanmen toqtaı almasy anyq. Bir sydyrǵy jyldamdyqpen júıitkip kele jatqan «Aýdı» kenet ǵaıyptan taıyp, kóktaıǵaqtan shatqaıaqtap ketti de, Ádildiń yrqyna baǵynbaı ırekteı jóneldi. Qalıbek: — Abaıla! — dep aıǵaılap jiberdi. «Aýdı» syrǵanaǵan kúıi júz seksen gradýsqa aınalyp, qarsy jolaqqa shyǵyp úlgerdi. Shyǵysty bettep kele jatqan arttaǵy Kamaz gújildep, jelimen sıpap óte shyqty. Bul sátte jańa ǵana aldynan kóringen Kamaz da zýlap kelip qalǵan edi. Áne-mine degenshe bulardy ońdyrmaı soǵyp, basyp ótetin... Rúldi ońdy-soldy shyr aınaldyryp, jantalasqan Ádil gazdy sońyna deıin basyp kep jiberdi. Mashına besti aıǵyrdaı yshqyna kisinep, solǵa qaraı aınaldy. Sol sátte «Aýdıdiń» bıik jardan tómen qaraı usharyna kúmáni qalmaǵan Qalıbek baladaı búrisip, kózin tars jumdy. «Ólgen degen osy eken!» dep oılady. Batys boılap eńkildep kele jatqan Kamaz jarǵa qaraı bet alǵan «Aýdıdiń» artqy sol jaq buryshyn ile soqty. Sart etken daýys shyqty. Soqqy tıgen jeńil mashına jarǵa jetpeı, taıǵanaq joldyń ústinde aınalyp ketti. Tumsyǵyn Almaty jaqqa qaratyp, artqy oń jaq búıirimen jardyń shetindegi kúrtik qarǵa soǵylyp toqtady. Bulardyń ólgen-tirilgenine qaramaǵan Kamaz sol ekpinimen toqtamaı kete bardy.

Qalıbektiń júregi aýzynan shyǵa jazdady. Dir-dir etip, melshıip qatty da qaldy. Ádilde de óń joq. Aman qalǵanyna kózi jetip «Ý-ýh!» dedi. Qas qaqqandaı sátte qandaı jaǵdaıǵa tap bolǵandaryn bajaılaýǵa murshalary bolmady.

Osy joly ajalmen anyq betpe-bet kelgenin túısingende Qalıbektiń tula boıy shymyrlap ketti. Dáý qara Kamazdyń beınesine enip, júrekterine sur jebedeı qadalǵaly kele jatqan sum ajaldyń oǵynan aǵaıyndy ekeýin Qudaı qaqty. Jan saqtaý múmkin bolmaǵan alapat apattan Qudaıdyń qudiretimen aman qaldy.

— Mashınany óshir, Ádil. Syrtqa shyq! — dedi Qalıbek esin jıyp.

«Kıik burqaǵynyń» aıazdy sýyq túninde, kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda, túpsiz shyńyraý — qulama quzdyń ushar basynda, aq qar, kók muzdyń ústinde Qubylaǵa qarap júreleı otyrǵan kúıi Qalıbek bas kótermeı Quran oqydy. Quran oqyp otyryp sana túkpirimen oılandy. Ózegin ýdaı qaryǵan ókinishti aqıqattyń tizbegi sanasynda saırap qoıa berdi:

Biz adamdar — kúnáharmyz. Kúnahar bolmasaq — Qudaıymyzdy umytpas edik. Qudaıymyzdy umytpasaq — keýde kerip, taltańdap, ózim Qudaımyn demes edik, jumyr jerdiń betinde ózimiz máńgi turatyndaı kórmes edik, ótkinshi ómirdiń shynaıy mánin túsinýge tyrysar edik, adamgershilikten aspas edik, ımanymyzdy joǵaltpas edik, sát saıyn kúná keshpes edik. Kúnahar bolmasaq... Biz Qudaıdyń qudiretin nege moıyndamaımyz? Onyń bizdi qalasa óltirip, qalasa tirilte alatynyna nege senbeımiz? Alla eger qalasa astamsynǵan pendeni bir mezette músápir ete alatynyn nege uqqymyz kelmeıdi? Táńir panasyna almasa qorǵansyz beıshara, sorly ekenimizdi nege oılamaımyz? Dál qazir Qudaı qaqpaǵanda qyp-qyzyl qanǵa bógip, Kamazdyń astynda ma, qulama jardyń túbinde me, mylja-mylja et bolyp jatpas pa edik? O, Táńirim! Kúnáhar pendeńdi keshire gór! Keshire gór!

Qalıbek Qudaıdyń aldynda táýbasyna jańa kelgendeı, jan-júregi ezilip jylap jiberdi. Álıma qumalaqshynyń «Kıiktiń burqaǵynda» jolǵa shyqpa» degeni osy eken ǵoı dep túıgen ol úıge jetkenshe duǵasyn ishteı qaıtalaýmen boldy.

SOŃY

---