InfoHub Logo

...Elýinshi jyldardyń ortasynda Býra ekeýmiz «Bórlidegi» Bórli bastaýysh mektebiniń tórtinshi klasynda birge oqydyq. «Bastaýysh mektep» dep aýyz toltyryp aıtyp otyrǵan mektebimizde sol jyly jıyrma alty bala oqıtyn da, tórtinshi klasta tórt bala edik. Býra ekeýmizden ózgeleri Májiken deıtin bala men muǵalimimizdiń qyzy Qyzdarkúl bolatyn.

Mektebimizdiń turǵan jeri de qyzyq edi. Jeti-segiz úıden shoǵyr-shoǵyr bolyp ornalasqan aýyldardyń eshqaısysyna da jaqyndamaı, úrikken túıedeı bolyp aıdalada qańqıyp turýshy edi. Munyń mánisin úlkender «kezinde mektepti qaı jerden salý kerektiginiń talas bolǵandyǵynan» dep túsindiretin.

Kózine qalyń kózáınek kıetin Naızabek degen jas shamasy elýdiń mańyndaǵy muǵalimimiz bar edi. Sol kezdegi kózáınek kıetinderdiń sırektiginen bolar, onyń jóni túzý óz atyn ózine qımaǵandaı, jurt «Kózáınek» deıtin. İlkide bireýler ǵana kóńili tús kende «Muǵalim» dep qalady. Klasta otyrǵanda «aǵaı-aǵaılaǵandyǵy» bolmasa, oqýshylardyń ózderi de mektepten uzap shyǵa bere «Kózáınek» deıdi. Tipti osy momaqan-aý degen men sıaqtylardyń aýyzdarynan shyǵatyn sóz de ala-qula... Keıde «Kózáınek aǵaı», keıde «Naızabek aǵaı».

...Býra ekeýmizdiń úılerimiz Naızabek aǵaıdikimen qońsy edi. Sondyqtan bizdiń aýyldy jurt «Kózáınektiń aýyly» dep ataıdy.

Mektebimiz ózge aýyldardan góri bizdiń aýylǵa taıaýlaý edi. Munyń mánisin úlkender «Mektepti salý talas bolǵan kezde Naızabek basqa aýylǵa muǵalimdikke ketip qalamyn dep qorqytqandyqtan edi» dep túsindiredi. Tórt klastyń oqýshylaryn Naızabek aǵaı keıde eki-ekiden bólip, keıde bárin biriktirip oqytady. Onyń bul isine aralasyp jatqan eshkim joq. Keıde «búgin ańǵa baratyn edim, qaıta berińder. Qalǵan sabaqty úıden oqyp kelesińder» deıtin de kezderi bar. Ondaıda oqýshylar shýyldasyp, qýanyp, máre-sáre bolyp úılerine qaıtyp bara jatady. Al muǵalimimizdiń úsh-tórt kúndep aýdan ortalyǵyna aılyq alýǵa ketetin kezderin aıtsaıshy!.. Kishigirim demalysqa shyqqandaı bolyp arqamyz keńip qalady.Al aǵaı alystaý bir aýylǵa qonaqqa ketip, bolmasa alystaý jerden onyń aǵaıyn-jegjattary qonaqqa kelip jatsa, taǵy da bizdi jarylqady deı berińiz... Mundaıda habardy bir-birimizge shúıinshi suraǵandaı etip jetkizetinimiz-aı...

Bıylǵy oqý jyly bastalǵan bette birinshi men úshinshini túske deıin, ekinshi men tórtinshini tústen keıin bólip oqytyp júrdi de, kún sýı kele muǵalimimiz «Senderge bola túske deıin bir, tústen keıin bir dirdektep júre almaımyn. Erteńnen bastap báriń de tańerteń kelińder», — dedi. Qarsylyq bildirgen bala bolǵan joq. Bári de máre-sáre bolyp, qýanysyp qaldy. Óıtkeni barlyq klastyń oqýshylarynyń birigip oqýy kóńildileý. Mektepke kelerde, qaıtarda, tipti úzilis kezderinde de ádettegiden qyzyqty, ý-dýly bolady.

...Býranyń menen eki jas úlkendigi bar edi. Solaı bola tura bir klasta oqıtyndyǵymyz onyń ornynda qalyp qoıǵandyǵynan emes-ti. Ol tipti nashar da oqymaıtyn. Biraq bir ǵajaby Býra ózgelerdeı «men bilemin» dep qolyn shoshańdatyp, álde muǵalimdi mazalap kórgen bala emes. Sabaqty biletindigin jaýap bergen kezde ǵana bildirip, ózge ýaqytta klastaǵy pesh janyna ornalasqan eski partada ún-túnsiz terezeden syrtqa qarap, bolmasa muǵalim bergen tapsyrmany jazyp, oqyp, ózimen-ózi bolyp otyrady. Onyń ózgelerdeı elpildep turmaıtyn osy minezin Naızabek aǵaı jaqtyrmaıdy. Al kesh oqýynyń sebebi — Býra birinshige barar kezde aýylda mektep bolmapty da, ájesi ony basqa aýylǵa jibermeı qoıypty. Ájesi demekshi... Býranyń ájesi ǵana bar. Ájesinen keıingi jaqyny biz. Men oǵan shóbere týyspyn. «Ekeýiń de Jurqabaıǵa shóbere bolasyńdar» dep otyrady ákem. Sol «Jurqabaıǵa shóbere bolasyńdar» degen sóz bizdi rasynda da jaqyndatyp jiberetin.Býranyń ákesi maıdanda qaza bolǵan. Al sheshesi Mázgúl kúıeýi qaza bolǵan soń, Naızabek aǵaıdyń «Kúıiktegi» jıenine turmysqa shyǵypty.

Osy bir jaıǵa oraı Býranyń ájesi «Kelinimdi azǵyrdy... Qolymnan alyp ketken osy... Bul isin men aqyrette de keshpeımin» dep, Naızabek aǵaıdy syrtynan sybap otyratyn kezderi bar. Sol ádetin jáne qoımaıtyn da...

Kempir-shaldardyń bas qosqan jerinde reti kelse-aq «Oıbaı-aý, bul kózáınek maǵan sóıtti ǵoı... Buǵan meniń ishim qalaı jylıdy?!. Betine qalaı kúlip qararmyn onyń» dep, kóziniń jasyn bir tógip alatyn... Ókpesin múǵalimniń kózinshe de aıtqanyn men talaı ret estigenmin. Ol kisini men de áje deımin. Bir qyzyǵy — ájem mundaı áńgimelerdi Býranyń kózinshe aıtpaıdy. Qaıta osyndaı áńgimesiniń ústine Býra kele qalsa, kózin jaýlyǵynyń ushymen súrtkishtep álek-shálek bolady da, nemeresi shyǵyp ketken soń-aq: «Oıbaı, Býrataı ursyp bále qylady. «Nege aıta beresiń eski jyryńdy» dep qyr sońymnan qalmaı qoıady», — dep ózin-ózi aqtap jatatyn.Ájemmen aradaǵy sol salqyn qatynastyń áseri bolar, Naızabek aǵaı da Býrany jaratpaıtyn. Ásirese onyń qaısarlyǵyn, alǵan betinen qaıtpaıtyn ójettigin-aq unatpaı, qıt etse Býraǵa ursýǵa, ony kemite sóıleýge ázir turady. Taqta aldyna shyǵaryp, sileıtip qoıatyn kezderi de bar... Bular Naızabektiń ózgelerden góri Býraǵa kóbirek qoldanatyn ádisteri. Býranyń pesh túbindegi eski partada ári jurt sońynda jalǵyzdan-jalǵyz otyrýynyń ózi de muǵalimimizdiń álgindeı kózqarasynan týǵandyǵyn men de ańdap júremin. Jalǵyz otyratyn sebebi — ol partada ekinshi adam jaıǵasardaı jer de joq. Tipti sony muǵalimimiz Býraǵa bola ustap otyrǵandaı dersiń, bolmasa áldeqashan-aq dalaǵa shyǵaryp tastaıtyn nárse.Keıde týysqandyǵym ustap, Býraǵa janym ashyp, muǵalimimizdiń oǵan jasaıtyn qysastyqtaryn kókeme aıtsam, ol kisi bul jaıǵa sonshalyq eleń-qulań etpegen kúıi, mańqıyp otyryp: «Áı, jetimge jasaǵan qysastyqtan kim jetiser deısiń... Kózáınektiń jazasyn qudaı berer», — deıdi bar bolǵany. Kókemniń ol sózine meniń aıyzym qanbaıdy baıaǵy, qanbaıtyn sebebi — men álgi sózderdi aıtyp bolysymen-aq, ol kisi ornynan atyp turyp: «Kózáınektiń úıi qaıdasyń?» — dep tura umtylsa eken deımin. Sodan muǵalimmen ekeýi apyr-topyr bola qalsa... Býra ekeýmiz de bir jaǵynan qosyla ketip, aǵaıymyzdyń aıaǵynan tartyp, álde shalǵaıyna jarmasa ketip kómek eter edik-aý dep oılaımyn. Biraq ondaı erlikke barar kókem qaıda? «Kózáınektiń jazasyn qudaı berer» dep otyrǵany... Bul sózi de álge qýat qoı, keıde tipti: «Endi muǵalim bolǵan soń sóıtedi de... ózderiń de jaılaryńa qarap júrmeısińder ǵoı... Bolmasa kózáınektiń senderden ózge aınalysatyn jumysy quryp qalyp pa? Jynyna tıesińder kelip... Sosyn kisi ashýlanbas pa?» — dep ózimizdi kinálap ketetin kezderi bar. Sóıtip otyryp keıde Býranyń osy mineziniń túp-tamyryn qazbalap ketedi. «Oıbaı-aý, Shoıynnan týǵany ras bolsa, onyń momyn bolatyn jóni joq. Shoıyndy sender kórmeı qaldyńdar ǵoı... Oıbaı-aý, Shoıyn degen betine jan balasyn qaratqan ba edi. Tula boıy ot-tuǵyn... Namys-tuǵyn... Qudaı biledi, oǵan oq óz aıaǵymen kelip tımegen bolar... Men biletin Shoıyn bolsa... oqty ózi qýyp júrip urynǵan shyǵar-aý...Al arǵy atasy Jurqabaıdy surasań... Jurqabaıdy bilmegen, estimegen bul aımaqta qazaq joq. Jurekeń degen atalaryńyń aty solaı ańyz bolyp ketken»... dep kókem ertegi-qıssalarda ǵana aıtylatyndaı etip, Jurqabaı atamyzdyń erlik isterin baıandap ketedi.Býranyń minezi de qyzyq edi... Shoıyn ákesi men Jurqabaı atasyna tartsa, tartqandyǵy shyǵar... Ózi eshkimge tıispeıtin, al tıise qalǵan bireý bolsa úlken bolsyn, kishi bolsyn qan qaqsatatyn. Balalarmen aralasyp oınaýy da ózinshe. Ózinen kishi balalarmen Býra esh ýaqytta oınamaıdy. Ózi qatarly degen Májiken sıaqtylarmen de keıde oınap, keıde pysqyrmaı ketedi. Men, árıne týysqanymyn. Sondyqtan meniń jolym bir bólek.Ózi qatarly, ózinen kishi balalar asyq álde qazyq, láńgi oınap jatqanymyzda qonyshyn belýarynan qaıyrǵan, ókshesi qısyq kerzi etigin myjyraıta basyp janymyzdan ótetini bar. Ótkir kózderin tesireıtip oıyn jaǵdaıyna zer sala qaraǵanymen, mensinbegen qalpy miz baqpaı ótip ketedi. Ondaıda Býrany jalynyp ta oınata almaısyń. Qonyshyn belýarynan qaıyrǵan kerzi etigi demekshi... Sol ókshesi myjyraıǵan kerzi etiktiń qonyshyn qaıyrý úshin de ol Naızabek aǵaıdan qandaı sózder estidi...«Ózi myjyraıǵan etiktiń qonyshyn qaıyrǵan neńdi alǵan? Seniń qaı sánińe kelmeı jatyr osy?» — dedi-aý Naızabek aǵaı qalyń kózáıneginiń ar jaǵynan kózderi Býrany jep qoıardaı ejireıip turyp. Tipti sol qonyshyn qaıyryp kıgeni úshin basynan bir-eki ret nuqyp ta jibergenin kózim kórgen. Biraq Býranyń ójettigi ǵoı, sol sátte qonyshyn kótergenimen, eski partasyn saldyr-gúldir etkizip qaıta otyra berip-aq qonyshyn qaıta túsirip jatady. Aqyry muǵalim oǵan etiktiń qonyshyn qaıyrý máselesin aıtýdy birjola qoıǵan. Kishiler men ózi qatarlylardyń oıynyna samarqaý qarap óte shyǵatyn sol Býrany ózimen eresektermen oınaǵanda tipti tanymaı qalatynbyz. Ókshesi myjyraıǵan kerzi etiktiń basy ár jerge bir tıip, Býra mańdaıynan terin súrtýge de murshasy bolmaı qazdańdap júredi. Sol kezde jumystan qoldary bosaǵan úıli-barandy jigitterińizdiń ózderi de asyq, láńgi oınaı beretin.Al toı-jıyn bolyp, ózge aýyldyń balalarymen taǵy da asyq, dop-taıaq oınaı qalsa, Býrada tipti es qalmaıdy. Ondaıda karakól eltirisinen tigilgen qara qulaqshynyn bir jerge, óńiri qyryq jamaý kúpáıkesin ekinshi jerge tastap, sol oıynda ákesi Shoıynnyń quny qalǵandaı sheshinip alady. Jáne ondaıda qaı oıynnan bolsa da, Býranyń jeńilip qalǵanyn men kórgen de, estigen de emespin. Mindetti túrde jeńip shyǵyp, jeńisten soń ǵana qarakól eltirisinen tigilgen qara qulaqshynyn bir jerden, óńiri qyryq jamaý kúpáıkesin ekinshi jerden jınastyryp júrgeni.

* * *

Býra ekeýmiz tórtinshi klasta oqıtyn sol jyldyń qysynda bir qyzyq oqıǵa boldy....Keshki apaq-sapaq kezinde Býra eresek jigittermen birge syzbaı oınap jatqan. Men ózim qatarly jáne ózimnen kishi bir top balalarmen olardyń oıynyna syzbaıdyń shetinen ǵana qarap turǵanbyz. Oıynshylardyń oıynǵa ábden berilip, qyzyp alǵan kezderi edi. Býra degeniń ebil-debil bolyp terlegen. Ókshesi myjyraıǵan kerzi etikti birde ońǵa, birde solǵa qaraı qısaıta basyp, aıaǵy aıaǵyna juqpaı júr. Murnyn sińbirýge ýaqyty joq degen sózdi burynǵylar dál osyndaı istiń oraıynda aıtqan bolar, sirá... Býranyń bulaı qapylyp júrýi de tekten-tek emes. Eresek jigitterdi qaqtap utýǵa qaraǵan beti edi...Qoqymet degen shaldyń sol jyly úılengen Badyraq deıtin balasy qaraýlyq jasap, syzbaıdan asyq boıy shyqpaǵan keneıdi alamyn dep daýlasqany.Tipti qaraýlyqpen ózgelerdi jeńip te keter edi, Býranyń kónbeı qoıǵany. Qarshadaı balanyń tili men jaǵyna súıenip dálel aıtyp kónbeı qoıǵany Badyraqtyń namysyna tıgen bolýy kerek, tútigip ashýlanyp turyp: «Oı, seniń shesheńdi!» dep qoıa bergeni...Sol sáttegi Býranyń túrin kórseń!.. Óńi qup-qý bolyp, kózderi ejireıip turyp Badyraqtyń moınyna jolbaryssha atylmasy bar ma?!Ekeýi kádimgideı opyr-topyr boldy da qaldy. Kelinshek alǵan degeni bolmasa Badyraq ta Býradan sál-aq mazaly jigit edi, áýelde jasy úlkendigine basyp odyrańdaǵanymen, Býranyń tapap jibererdeı ójet tegeýrinine shydaı alar bolmaǵan soń, jurt ekeýin ajyratyp áketti.Biz de úre-dúre bolyp júrip sol ekeýin úılerine kirgizip bolǵan soń baryp tarasqanbyz.Tarasa júrip kúlli bala dýyldasyp, Býranyń ózinen úlken jigitke umtylǵan qaısarlyǵyn áńgimeledik. Birimizdiń tastap ketken jerimizdi ekinshimiz tolyqtyryp, ósirip aıtyp, ne kerek, Býrany biraz jerge aparǵan boldyq. Sol kúni oǵan bala bitken rıza edi.

...Biraq Býra men Badyraqtyń hıkaıasy sonymen tyna qoımapty. Túnniń bir ýaǵynda Býra Badyraqtyń úıine kelip: «Tóbelesemin, syrtqa shyq!» — depti. Kelinshegimen ekeýi tósekke endi jata bergen Badyraq jyly tósegin qımaı ári Býrany kelemejdegendeı basyn jastyqtan ázer kóterip:

— Aý, syrtta ne bar? Jyly úıde-aq tóbelese bereıik te... Saǵan keregi áıteýir tóbeles bolsa... — depti.

— Joq, syrtqa júr!

— Sóıtemiz be?

— Ia... Shyq, qane!..

«Endi qaıttim mynany» degendeı, Badyraq kelinshegine qarasa, ol: «Tyshqandaı baladan qorqasyń ba? Shyqsań-shyǵyp, ózin qaıtyp osy úıge basyn suqpaıtyndaı etshi», — depti.

Kelinsheginiń sózi qamshy bolǵan Badyraq tóseginen atyp turyp, shalbaryn ǵana kıip, kóıleksheń kúıi Býranyń sońynan erip syrtqa betteıdi.

— Úıbaı-aý, kóıleksheń kettiń ǵoı, — degen kelinshegine:

— Oı, áp-sátte bitetin iske bola paltomdy izdep júreıin be... Bul shesheńdi uraıyndy kóıleksheń shyǵyp-aq jaıǵaımyn,— dep, ókirektep syrtqa shyǵa bergen Badyraqty, álgi aıtqan sózin taǵy da estip ashýdan qanyna qaraıyp turǵan Býra tumsyqtan bir qoıady. Býranyń dál tıgen judyryǵynan bir aýnap turǵan Badyraq Býraǵa «O, shesheńdi-i» dep endi umtyla bergende, «Bylaı ursańshy» degendeı terezeniń ar jaǵynan qolyn siltep kórsetip turǵan kelinshegine qaraımyn dep, esik aldyndaǵy jyltyr muzǵa aıaǵy taıyp taǵy qulaıdy. Badyraqqa batqany da osy ekinshi qulaýy bolypty. Óıtkeni onyń jaısyz qulaǵany ústine Býra judyryqty ústi-ústine jaýdyryp jiberedi. Tipti bir-eki ret maıly jerine teýip te alǵan kórinedi. Ekinshi ret qulaǵan soń-aq Badyraqtyń isi ońǵa baspaıdy. Osy kezde úıden kelinshegi, qarsy esik otyrǵan ákesi men sheshesi shyǵyp qap, Badyraqty Býranyń judyryǵynan ázer bosatyp alyp, úılerine kirgizip áketedi. Úıge kirgen soń Badyraq: «Saǵan qaraı bergende jyǵylyp qaldym», — dep kelinshegine tıisip, ortalaryna áke-sheshesi túsip... Ne kerek, úıdiń ishi yzy-shý, qym-qýyt bolady.

...Býranyń betalysynan shoshyp qalǵan Qoqymet erteńine bir qoıyn soıyp, Býrany ájesimen, bizdiń kókem men apamdy, taǵy da aýyldyń biraz kempir-shaldaryn shaqyryp Badyraqtyń aıybyna keshirim surady.

Kókeme erip men de barǵam... Jurt Badyraq pen Býranyń isin «balalyq qoı, shalalyq qoı» dep, tigisin jatqyzyp bolyp, aldaryna tabaq-tabaq et kelgen kezde arqa-jarqa bolyp kúlip, áńgimelesip otyryp endi et jeýge kirise bergen kezde Shashbıke degen áıel dastarqannyń etek jaǵynda kelinsheginiń qyz kúninde tartqan qyzyl oramalymen tańǵan qolyn ıyǵyna asyp, tómen qarap otyrǵan Badyraqqa ázildegen bop: «Júgermek-aý, tym bolmasa sheshesi jastaý bireýdi boqtamadyń ba? Jetpiske kelgen kempirde neń bar?» — deı berip edi... Badyraq uıqydan shoshyp oıanǵan adamdaı, basyn jula kótere berip: «Meniń boqtaǵanym onyń ana sheshesi ǵoı!» — degeni. Kókem ekeýmiz Býrany ortaǵa ala otyrǵanbyz. Osy kezde ún-túnsiz súıek mújip otyrǵan Býra ornynan atyp tursyn. Kókem ekeýmizdiń eki jaqtan ustaǵanymyzdy tipti eleń-qulań etken joq. Ári-beriden soń ekeýmizdi qosa súırep keter de túri bar eken. Álginde ǵana kúlisip, áńgimelesip, arqa-jarqa bop et jeı bastaǵan jurt dúrligisip qaldy. Býranyń túrinen kisi shoshyǵandaı. Óńi qup-qý bolyp, kózderi Badyraqty nysanaǵa alyp tesireıipti de qalypty. Balasynyń myna ábestigine jyny kelgen Qoqymet te ashýdan tútigip, Býramen qabattasyp ornynan turyp ketti.

— Áı, sen júgermek-k... Tipti onyń ana sheshesinde neń bar? Myna sheshesinde neń bar?.. Óziń baladan taıaq jep júrip... Tipti sheshe boqtaǵan neńdi alǵan osy... Sen júgermek-k, tilińdi tartasyń ba? Joq, menen birdeńe kóresiń be?Qapelimde endi túzele bastaǵan isti qaıta búldirip alǵanyna opynǵandaı, Badyraq kelinsheginiń qyz kúninde tartqan qyzyl oramalymen tańyp, ıyǵyna asqan qolyn bir qozǵap qoıyp, búkshıip qaıtadan tómen qarady da qaldy.

Osy kezde bizben tabaqtas bolyp otyrǵan Shashbıkeniń kúıeýi Batyq ta erkektigi ustap, tabaqtan sál sheginińkirep otyrdy da:

Áı, Shashbıke, bitken isti búldirýge kelgendeı, seniki ne? Shashyńdy bir taldap julaıyn ba, osy? — dedi áńgirlep.

— Qaınym, bolǵan soń oınap em... Qaıdan bileıin... bul júgermektiń búldiretinin. Shashbıke sylanyp qalǵan óńdi áıel edi. Óńine laıyq jurtty uıytar sózi de bar-dy. Sol ádetimen sıqyrlana sóılegende ózgelermen birge Batyq ta basylyp qaldy. Basylyp qalǵandyǵy bolar:

— Óı, oınamaı ket... oınamaı ketkir... — dedi de, «Shashbıkege tıiskenshe etimdi nege jeı bermeımin osy» degen qorytyndyǵa kelgendeı, ıtinip qaıtadan tabaqqa jaqyndady.

Badyraqqa — Qoqymet, Shashbıkege Batyq tıisip ketken soń, Býra kishkene basyldy. Basylǵany ǵoı, kókem ekeýmizdiń eki jaqtap jarmasqanymyzǵa kónip, qaıtadan ortamyzǵa otyrdy.

Úı ishindegi ý-shý endi basyla bergen sátte: «Sender Býrataıǵa nege sóıleısińder? Kóńiline nege qaramaısyńdar balamnyń?.. Býrataıdy aıamaǵandaryń — myna meni aıamaǵandaryń... Ári-beriden soń ózderińdi aıamaǵandaryń ǵoı», — dep ájem jylap qaldy. Ájeme qosylyp: «Shesheı-aý, osy bir balamnyń osyndaı ádeti bar. Boqtampaz boldy... Úrip aýyzǵa salǵandaı kelinshegine de keıde sóıdep qalatyn kórinedi», — dep Qoqymettiń kempiri de jylady. Eki kempir qosyla jylaǵan soń, úıdiń ishi qaıta ábigerge túskendeı boldy. «Áp-ádemi tamaqtyń mynalar berekesin aldy-aý» degendeı, Batyq tabaqtan basyn kóterip, sheginińkirep otyrdy da:

— Áı, Shashbıke, búgin kóresińdi kórsetermin, — dedi áıeline zirkildep sóılegen bop.

— Úıbaı-aı, bar jazyǵym ázildegenim be qaınyma? Qoıdym endeshe... Eshkimge ázildemeımin de, sóılemeımin de...Shashbıke sıqyrlana sóılep, kúıeýinen qoryqqan boldy. Onyń shyn mánisinde kúıeýinen túkte qoryqpaıtynyn eresekter túgili, bala biz de bilemiz. Áıeli «qoıdym» degen soń-aq, Batyq kóńili jaılanǵandaı, tabaqqa qaraı kishkene ıtinip otyrdy...

Osynyń bárine basý aıtýdyń ornyna, kókem de: «Áı, sen Býranyń Shoıynnyń balasy ekenin bilesiń be, joq pa?» — dep, Badyraqqa tıisip ala jóneldi. «Shoıynnyń qandaı jigit bolǵanyn óziń bilmeseń, ákeńnen sura... Ákeń biledi. Shoıyndy bylaı qoıaıyn tipti. Bul Býra Jurqabaıdyń shóberesi ǵoı. Odan habaryń bar ma? Oıbaı-aý, Jurqabaı degen atamyzdy osy ólke... tipti árisi ısi qazaq biledi... Baıbolat degen baı jyl boıǵy aqysyn bermegende, aıqaıdy salyp Baıbolattyń alty qanat úıine qaraı Jurekeń umtylǵan ǵoı. Eki-úsh jigit jabylyp qazyqqa baılap qoımaq bolǵan eken... eki-úsh jigitińizdi qazyǵymen qosa súıretip kete barypty sonda Jurekeń...» — dedi kókem. «Osy sózime senbeı otyrsyńdar ma?» degendeı, janyndaǵylarǵa alaq-julaq qarap alyp: — Sodan Baıbolattyń esiginiń aldynda júz jyldyq pa, álde myń jyldyq pa... qudaı-aý, bir aǵash bar eken... Álgi súıretilip kele jatqan jigitterdiń biri arqandy soǵan oraı qoıyp, dińkesin qatyrypty ǵoı. Jurekeń aǵashty súıreı almapty. E, ony qaıdan súıreı alsyn endi, myń jylǵy aǵashty, —dedi kókem Jurqabaıdy qorǵaǵandaı kúı tanytyp, taǵy da jan-jaǵyna alaq-julaq qarap alyp. — degenmen-daǵy taıdyń qylynan esken arqan úzile jazdap... úzile jazdap... dombyranyń ishegindeı dirildep turypty ǵoı... Úı ishindegi jylaý-syqtaýlar basylyp, bári de kókemniń Jurqabaı týraly áńgimesine uıyp tústi.

— Sonda Jurekeńniń ekpininen qorqyp, alty qanat aq úıde báıbishesi men toqalynyń ortasynda búrisip otyrǵan Baıbolat Jurekeńniń beline baılanǵan arqanymen birge súıretilip júrgen jalshylaryna:

— «Suraǵanyn berińdershi, túge... Sesi qatty eken pátshaǵardyń» degen eken.

— Oıpyraı-á...

—Tipti arqaly batyr bolǵan eken-aý ózi, — dep shaldar jaǵy qaýqyldasyp qaldy.

— «Átteń, sol joly alty qanat aq úıge qolym jetpeı qaldy» dep júripti ǵoı keıinnen, — dedi kókem áńgimesin qaıta sabaqtap.

— Jetse qaıter eken? — dep qaldy, osy kezde tabaqtan birjola sheginip, aýzy-basyn súrtip otyrǵan Batyq, kókemniń áńgimesine senińkiremegendeı yńǵaımen. Sony sezgen kókem áýeli oǵan alara qarap aldy.

— Qaıter ekeniń ne, áı, seniń? Alty qanat aq úıdi Baıbolattyń ústinen aýdaryp alady. Baıyńnyń ózi báıbishesi men toqalynyń ortasynda búrisip otyrǵanda, úıin aýdaryp áketse ońaı ma? Ońaı-qıynyn bylaı qoı, abyroı ma eken? Baı eken dep solardy Jurekeń aıaıdy dep otyrsyń ba, ashý qysyp turǵanda... Batyq «men ılandym» degendeı qalyp tanytqan soń baryp, kókemniń entelep ketken ekpini basyldy.

— Sol Jurekeńniń myna otyrǵan Býra shóberesi... — dep, kókem endi ıegimen jurtqa Býrany nusqady da, osy sózimen aıbat etkendeı, Badyraqqa bir alaıa qarap qoıdy. Jurt nazary endi tómen qarap ún-túnsiz otyrǵan Býraǵa qaraı aýdy. Jurtpen ilesip oǵan men de qaradym.

Qoqymet Naızabektiń jaqyn aǵalary edi. Sondyqtan bolar, ol Badyraqtyń aıybyna Qoqymettiń qoı soıyp bizdi shaqyrǵan túnniń erteńine-aq sabaq ústinde qalyń kózildiriginiń ar jaǵynan Býraǵa ejireıip uzaq qarap otyrdy da, aqyry shydaı almaǵandaı: «Neme-ne-e... seni asyq oınaıdy deı me?.. Tún ishinde tóbelesti deı-me?» — dedi kekesinmen ádeıi ejikteı sóılep. Býra ún-túnsiz otyra bergen. Onyń osy bir miz baqpaǵan qalpyna shydaı almaǵandaı Naızabek:

— Áı, sen ornyńnan nege turmaısyń, kórgensiz?! — dedi ámirli únmen. Býra partasyn saldyr-gúldir etkizip ornynan turdy.

— Siz tur degen joqsyz ǵoı...

— Tur demesem she? Men jarǵa sóılep turǵan joqpyn ǵoı... Saǵan-n, saǵan sóılep turmyn! Býra endi sózden tosylǵandaı únsiz qaldy. Degenmen ol ádepti saqtap, sálden soń muǵalimge qarap tiktelip turyp:

— Keshirińiz... — dedi.

— Kesh-shiri-ińiz-z... Asyq oınaǵanyń, sosyn tóbeleske-niń ras pa dep turmyn saǵan?

— Ras.

— Ras-s deıdi ǵoı, shimirikpeı... Ońbaǵan-n... Kim pravo berdi saǵan asyq oınaýǵa... tóbelesýge...Býra taǵy da sózden tosylyp qaldy. Býranyń ornynda kim bolǵan kúnde de osylaı tosylar edi dep oıladym men ishteı ony aıap otyryp. Óıtkeni asyq oınaýǵa da, tóbelesýge de eshkimde pravo joq ekenin bárimiz de bilemiz. Ondaı pravo mektepti bitirip ketken soń, bálkim, eptep bolar edi. Oǵan deıin qaıda áli...Ne degenmen, Býra keshirim suraǵan soń-aq aǵaıdyń júzindegi ashý jumsaryp qalǵan. Bolmasa bul urystyń qanshaǵa sozylyp, aıaǵynyń nemen tynaryn kim bilgen? Býra taýyp ketti. Taýyp ketkendigi ǵoı, ejireıgen qalpy Naızabek aǵaı oǵan uzaq qarap otyrdy da, osy bir urysyna óziniń de aıyzy qanbaı qalǵandaı amalsyz únmen:

— Otyr ornyńa, ońbaǵan! — dedi.

Ol kisiniń «ońbaǵan» degen sózi bizge «aınalaıyn» degennen artyq estilmese, kem estilmeıdi. Býraǵa da solaı boldy ǵoı deımin, partasyn saldyr-gúldir etkizip ornyna qaıta otyrdy. Biraq Naızabek aǵaı men Býranyń arasyndaǵy áńgime onymen bitpedi. Arada úsh kún ótkende Býra jeke maldyń kezegin ótkerý úshin sabaqqa kelmeı qaldy da, muǵalim, «seniń týysqanyń ǵoı» degendeı, menen:

— Shoıynov qaıda? — dep surady.

— Maldyń kezegi kelip-p, — dedim men kúmiljip.

— Y-y, — dedi Naızabek aǵaı maǵan ejireıe qarap. Maldyń kezegine Býra emes, ózim ketkendeı, men buǵyna tústim.

— Sheshesi nege barmaıdy?

— Ol kisiniń aıaǵy aýyryp...

— Y-y... Ol qoıshy ma, álde oqýshy ma? Men bul suraqqa jaýap bere almadym. Meniń osylaı tyǵyryqqa tirelgenime aıyzy qanyp, Naızabek aǵaı zildeı etip:

— Otyr ornyńa! — dedi.

Ornyma otyrýyn otyrsam da, erteń Býrany bir qahar kútip turǵanyn ańdap, ony ishteı aıaǵan boldym.

Oılaǵanymdaı-aq, erteńine sabaq bastalar bastalmastan-aq Naızabek aǵaı Býra otyrǵan jaqqa alara bir qarap aldy da: «Shoıynov!» — dedi.

Býra bul joly aıtqyzbaı-aq ornynan turdy.

— Keshe qaıda boldyń?

— Qoıdyń kezegin ótkizdim, aǵaı...

— Shesheń nege barmady? Sen, nemene, qoıshysyń ba, álde oqýshysyń ba? — dep Naızabek aǵaı kesheden beri kóńiline jattalyp qalǵan sózderdi qaıtalap, sańqyldap sóılep ketti. Klass ishi jym-jyrt. Sómkelerinen kitaptaryn endi-endi sýyra bastaǵan balalar muǵalimge bir, Býraǵa bir qarap, japaqtap otyr. Osy bir siltideı tynǵan tynyshtyq ári Býranyń sileıip únsiz qalýy aıyzyn qandyrǵandaı:

— Men senen jaýap kútip turmyn ǵoı. Neǵyp tiliń baılanyp... — dedi Naızabek aǵaı ár sózin salmaqtap, sol jyly tuńǵysh ret aqtalǵan klass ishin jańǵyryqtyra sóılep.

— Ájemniń aıaǵy syrqyrap-p...

— Aıaǵy syrqyrasa, qara esektiń beline nege tańyp jibermeısiń? Qara esekte de aqyl bar, keshkisin qaıtyp alyp keledi ǵoı. Qyzdarkúl bastaǵan eki-úsh bala osy tusta qıq-qıq kúlip aldy.

Býra tómen qaraǵan kúıi sileıip tur. Ol úshin meniń de namystan ishim qyz-qyz qaınap otyr. Átteń... Naızabek aǵaıǵa qarap yh etýge shama qaıda?

— Sóıtpeısiń be? — dedi sálden soń Naızabek aǵaı eki-úsh balanyń qıq-qıq kúlgenine kádimgideı kóńili ósip kúlimsirep turyp.Men bir qyryndap, Býraǵa qarap otyrmyn. Oǵan álgi sózderdiń sonshalyq batqanyn da ishteı sezemin. Býrabir qyzaryp, bir bozaryp turdy da, muǵalim kúlimsiregen kezde oǵan tiktele qarap turyp:

— Sizdiń úıde de bir esek bar ǵoı. Qoıdyń kezegi kelgende óz shesheńizdi solaı tańyp jiberersiz, — dedi. Bul sózdi muǵalim túgil, bala bizder de kútpep edik. Bárimiz ańtarylyp qaldyq.Muǵalim Býraǵa shaqyraıa buryldy da, kózinen kózáınegin alyp, kózáıneksiz biraz qarap turdy. Kózáınegin qaıta kıdi. Óńi órt sóndirgendeı tútigip tur.Klastaǵylar taǵy da jym-jyrt. Ekeýiniń aıqasy nemen biter eken degendeı, olarǵa kezek-kezek qarap biz otyrmyz.

— Áı, mynaý ne deıdi, áı, — dedi bir kezde muǵalim terisine syımaı ashýlanǵan adamnyń keıpimen kijine sóılep:

— Ne estiseńiz, sony aıtyp turmyn.

— Oıbaı-aý, mynany qara-a, — dedi Naızabek Býraǵa shyn tańyrqaǵan daýyspen.

— Qane, shyq bylaı, — dedi sosyn suq saýsaǵyn taqta aldyna qaraı shoshań etkizip. Býranyń eski partasy saldyr-gúldir ete qaldy da, artynsha ózi parta aralyqtarymen aıaqtaryn soldatsha sart-surt basyp taqta aldyna shyqty.

— Sen, kórgensiz, álginde ne dediń?

Naızabek endi onyń janyna bardy.

— Ne degenimdi esittińiz ǵoı.

— Tart tilińdi! — dedi Naızabek Býranyń oń jaq ıyǵynan julqyp qalyp. Onyń daýsy sańq ete qalǵan kezde klastaǵy biraz balalar selk ete qalysyp, qybyrsyz otyrdy. Býra muǵalimniń ıyǵynan julqyǵanyna yqqan joq. Júzin peshke berip únsiz tura berdi. Dál sol sátte Býranyń júzi sondaı susty edi. Onyń kóne kúpáıkesiniń eki óńiri tórt-bes jerden jamaý bolatyn. Býranyń ildirip-jyrtyp alǵan jerlerin ájem baıaǵy bastyryp jamaı beredi. Jáne «kúpáıkeniń túsi mynadaı-aý, oǵan anadaı shúberek kerek-aý» degendi ol kisi eskere bermeıdi. Qara kúpáıkeni aqpen de, kókpen de jamaǵan. Ánsheıinde bir qaraǵan kisiniń kúlkisin keltiretin sol jamaýlardyń ózi dál qazir Býraǵa aıbat berip turǵandaı. Naızabek «Osyny qaıtsem eken?» degendeı, yza-daǵdaryspen Býraǵa ejireıe qarap uzaq turdy da, ol bir tizesin búge bastaǵan sátte:

— Túzý tur! — dedi daýsy sańq etip.Býra tizesin tiktep aldy.Ábden yzalanyp alǵan muǵalim munymen de tynǵan joq. Sálden soń Býraǵa:

— Oń aıaǵyńdy kóterip tur! — dedi zirkildeı sóılep. Muǵalimniń sózin túsinińkiremeı qalǵandaı, Býra áýeli burylyp onyń betine qarap edi, Naızabek qaıtadan: «Oń aıaǵyńdy kóter deımin!» — dedi, alǵan betinen qaıtpaı. Sóıtti de, qarshadaı balanyń myna kesirligine shydaı almaǵandaı, Býranyń oń aıaǵyn teýip qaldy. Aıqaıshyl qoqań-ádetter bul kiside buryn da bola beretin. Biraq dál mynadaı dókirligi joq edi. Sondyqtan kútpegen jaıǵa klass ishindegiler tań qalysyp ári osynyń sońy nemen biter eken degendeı únsiz baǵyp otyr.Muǵalim oń aıaǵynan tepken sátte Býranyń júzi kúreńitip ketti de, sol qalpy astyńǵy ernin jymyra tistep ún-túnsiz turyp-turyp, oń aıaǵyn kótere berip, sheshimin ózgertkendeı qaıta túsirdi. Sol qaıta oılaný onyń betálpetin tipti ózgertip jibergendeı boldy. Ótkir kózderin jalt etkizip, ol Naızabek aǵaıǵa buryldy. Sosyn kádimgideı aıaqtaryn qozǵap, ózi de buryla bastady.

Býranyń qazirgi keskini men qımyly tap qazir muǵalimge qaraı atylatyn yńǵaı tanytyp tur edi.Onyń sol qalpynan eptep kúdik alǵandaı, Naızabek aǵaı birer attap óziniń ústeline qaraı shegindi. Ústeline sheginýin shegingenimen, áýelgi raıynan birjola qaıtqysy kelmegendeı, ol da Býraǵa tiktele qarap turyp:

— Qane, teris qarap tur! Jurt endi kúpáıkeńniń arqalyǵyndaǵy jamaýlaryńdy kórsin, — dedi.

Qyzdarkúl bastaǵan eki-úsh bala taǵy da qıq-qıq kúldi. Ásirese Qyzdarkúl, «papam qalaı taýyp ketti» degendeı (ákesin papa deıtin ol kezde búkil «Bórlidegi» jalǵyz sol edi), uzaq qıqyldady da, jóndi qostaý tappaǵan soń baryp kúlkisin tyıa qoıdy. Endi «Burylar ma eken, álde qaıter eken», — dep, bárimiz Býraǵa qarap otyrǵanbyz, ótkir kózderin aýdarmaı, muǵalimge uzaq qarap turdy da, onyń: «Teris qarap tur deımin, qane», — degen kelesi sózin kútpesten-aq aıaǵyn soldatsha sart-surt buryp, teris qarap turdy.Ol burylǵan sátte rasynda da kúpáıkesiniń arqalyǵyndaǵy qatar japsyrylǵan biri ala, biri kók eki jamaý jarq ete qalǵan. Biraq buǵan klastaǵy balalardyń eshqaısysy batyly jetip kúle alǵan joq. Qyzdarkúl ǵana yrjıa berdi de, eshkim qostaı qoımaǵan soń ezýindegi kúlkisin qaıta jıyp aldy. Muǵalimniń ózi de kúle almady. Bar bolǵany ejireıip, Býranyń jamaýly arqasyna taǵy da uzaq qarady.

Dál sol sátte búkil klass ishin muǵalimniń emes, Býranyń mysy basyp turǵandaı edi.

...Sálden soń Naızabek aǵaı qaıtadan sabaǵyn bastap kete bardy. Biraq sabaq bastady degen aty bolmasa, aǵaımmyzdyń isinde bálendeı bereke bolǵan joq. Ashýy áli de taramaı, Býraǵa burylyp qaramasa da, kóńilin alańdatyp turǵany bilinip turdy. Onyń ústine balalar da aldaryndaǵy kitapqa qaraýdyń ornyna, Býraǵa qaraǵyshtap ketti. Naızabek aǵaı: «Oqyńdar sabaqtaryńdy!» — degen kezde baryp bári jamyraǵan qoıdaı kirisip ketedi de, sálden soń-aq qaıta basylady. Býranyń sol turysyn da qanaǵat etpegendeı, Naızabek bir kezde:

— Áı, sen peshke ot jaq! Qarap turǵansha halyqqa paıdańdy tıgiz. Sóıt! — dedi, ámirli ári kekesindi daýys pen.Mektepti sypyryp-tazalaý ári qystygúni peshke ot jaǵý Naızabektiń áıeliniń qyzmeti edi. Sol úshin aılyq alady degendi de qulaǵymyz talaı estigen. Biraq ol qys kezinde tańerteń kelip sypyryp tazalap ketedi de, keshke ot jaǵý úshin kelip júrmeıdi. Óıtkeni bul qyzmetti Qyzdarkúl-aq atqarady. Bolmasa ol iske muǵalim oqýshylardy jegesalady. Sondyqtan onyń Býraǵa: «Peshke ot jaq» deýi asa ersi emes edi. Bizdi alańdatqany «Býra muǵalimniń aıtqanyn isteı qoıyp, peshke otty jaǵar ma eken? Álde jaqsań — jaq óziń... Sol úshin aılyq alasyńdar ǵoı dep dúrse qoıar ma eken» degen oı edi. Bárimiz Býraǵa qarap otyrmyz. Býra «az-kem oılanyp kóreıinshi» degendeı, biraz únsiz qozǵalmastan turdy da, soldatsha sart-surt burylyp, parta aralyqtarymen edendi tarsyldata júrip ótip, syrtqa shyǵyp ketti.

Ol syrtqa shyǵyp bara jatqanda, búkil klass balalary men birge muǵalim de oǵan qadala qarap turdy da, Býra shyǵyp ketken soń, «Ýh, áıteýir, aqyry aıtqanymdy istettim-aý» degen kisishe, odan ári sabaǵyn jalǵastyryp jatty.Sálden soń Býra bir qushaq otynmen klasqa qaıta kirdi. Men oqyp otyrǵan sabaǵymnan góri sol Býraǵa qaraı alańdańqyrap otyrdym. Sebebi onyń myna isine «Qaıran Býrany qorlady-aý... Aqyrynda qolyn kúıe-kúıe etip ot jaqqyzyp qoıdy-aý» dep ishteı namystanyp otyrdym.Býra peshke áýeli tamyzyq úshin ákelgen qý butaqtardy saldy da, ottyq shaǵyp gý etkizip jaǵyp, artynsha peshtiń uzyndyǵyna ólshep kesilgen aǵashtardy birinen soń birin tyǵyp jatty. Baıqaımyn, aǵashtary sý sıaqty. «Oıpyrmaı-aı, mynanyń sý otyn ákelgeni nesi... Otyny jóndi janbaı qalsa... Osy isi úshin aǵaıdan taǵy da sóz estıdi-aý», — dep ishimnen kúızelip otyrdym.Muǵalimniń qaperinde eshteńe joq. Álginde ǵana ózimen sóz talastyrǵan Býranyń búktetilip otyryp, peshke ot jaqqanyna ishteı rıza sıaqty.

— Jaraıdy... Shoıynov, otyr ornyńa, — dedi ol bir kezde kóńildene sóılep, jáne sol kóńildi únimen Býraǵa «Álgindegi tentektigińdi keshirdim» degendi ańǵartqandaıda boldy.Býra aıaǵyn soldatsha sart-surt basyp kelip, eski partasyn saldyr-gúldir etkizip ornyna otyrdy.

Aqyry meniń oılaǵanymdaı boldy. Peshtegi otyn áýelde gúrildep biraz jandy da, sálden soń-aq byqsı bastady. Biraq sony sezip-kórip otyrǵan pesh mańyndaǵy balalardyń birde-biri «Pesh tútindep ketti, aǵaı» degen joq. Al Naızabek aǵaıdyń ózi bolsa, pesh jaqqa birer qarap qoıyp, úshinshi klastyń oqýshylaryna esep úıretip jatty.

— Aǵaı, tútin-n, — dep sálden soń Májiken pysyqtyq jasaǵan bolyp edi.

— Nemene,tútin kórmeı júr me ediń? Qaraı gór pysyqsýyn. Biz de kórip, bilip otyrmyz. Nemene... Ottyń byqsyp baryp janatynyn... tútin men ottyń arasyndaǵy birlikti bilmeısiń be? — dep, onyń ózin basyp tastady. Odan ári klastaǵylar ún-túnsiz óz sharýalarymen bolyp jatqan. Sodan bir kezde Qyzdarkúl pesh jaqqa júzin buryp, murnyn tyrjıtty.

— Papa, klastyń ishi tútin bolyp ketti ǵoı. Muǵalim jan-jaǵyna qarap biraz turdy da:

— Shydańdar, shydańdar, — dedi sabyrly daýyspen. — Sen der tútinge shydaı almaısyńdar, al halqymyz keshegi bir kúnderi soǵysqa shydaǵan. Soǵysqa! Tútin degen ne, táıiri... Naızabek aǵaı kók ala tútinniń ortasynda sańqyldaı sóılep turdy da, keıdegi bir ádetine basyp, kózindegi kózáınegin alyp ústel ústine qoıyp, ózi kózáıneksiz partalardyń ara-arasymen aralap ketti. Muǵalim soǵysty aıtqan soń, balalar taǵy da basylyp qaldy. Óıtkeni soǵystyń ne ekenin kórip bilmese de, bári estip alǵandar. Naızabek aǵaı aıtqandaı, soǵystyń janynda tútinniń aınalaıyn ekenin moıyndaǵandaı, bári qunjyńdap qaıtadan sabaqtaryna kirisip jatty...

Peshtegi otynnyń tútini kóbeımese, azaıar túri bolmady. Tipti bireýdi bireý kórý qıyndaı bastaǵan shaqta ekinshi klasta oqıtyn Belbarmaqov deıtin sıyrshynyń balasy «kózim ashyp ketti, kóká-áá», — dep, jylap jibergeni.

— Bul qaısysy, áı, — dedi Naızabek aǵaı daýys shyqqan jaqqa jalt burylyp.

— Belbarmaqov qoı, — dedi burysh jaqtan bireý.Naızabek aǵaı endi Belbarmaqov otyrǵan partaǵa qaraı júrdi.

— Áı, Belbarmaqov, munyń ne? Seniń kóká-á-áń ne? Nemene,ákeńniń úıinde otyrsyń ba? Bul klass! Ol kisi osylaı bappen sóılep turǵanda taǵy bireýdiń loqsyp, býlyǵa jótelgeni.

— Taǵy qaısysyń, áı, — dedi Naızabek aǵaı endi ózi de sasa bastaǵan keıippen. Sosyn Býraǵa bir, byqsyp jatqan peshke bir qarady. — Áı, bul ne? Rasynda da mynaý klass pa, álde órtengen qora ma?

Qoıýlanyp ketken qoıý tútinnen biz ol kisiniń dál kimge ursyp turǵanyn ańǵara almadyq.

— Shoıynov, men saǵan aıtyp turmyn! — degen kezde baryp, istiń mán-jaıyn endi túsingendeı, Býraǵa buryldyq.

Býra partasyn saldyr-gúldir etkizip ornynan turdy.

— Mynaý ne deımin saǵan?

— Kórip tursyz ǵoı...

— Ońbaǵan! Eshe, tilmarsyp sóz talastyrady. Shyq taqtaǵa!

Býra parta aralyǵynan aıaqtaryn soldatsha sart-surt basyp ótip, taqta aldyna bardy.

— Ońbaǵan, mynaý ne? — dedi muǵalim osy kezde kádimgideı kók ala tútinge tola bastaǵan klass ishine qolyn sermep.

Býra da taısalǵan joq.

— Tútin-n... — dedi nyq jaýap berip.

— Má, tútin!

Osy tusta muǵalim Býrany nuqydy ma, bolmasa baǵanaǵy bir ádetine basyp aıaǵyna tepti me, býaldyr tútinnen ańdaı almaı qaldym. Ańdar-aq edim, dál sol sátte kózim ashyp, tómen qarap ýqalaı qoıyp edim.

Bul kezde klass ishiniń tútini kisi shydap tura almastaı kúıge jetken edi. Bireýler loqsyp jótelip, bireýleri kádimgideı syńsyp jylap jatty.

Soǵys degendi kórgen joqpyz ǵoı, árıne... «Degenmen soǵysta da keıde osyndaı abyrjýlar da bolǵan shyǵar-aý» dep oıladym men jan-jaǵyma qarap otyryp. Belbarmaqov degen oqýshy endi kókeni qoıyp, úıinde otyrǵandaı:

— Kózim ashyp ketti, apa-a-a, — dep ańyrady.

Endi muǵalimniń ózi de shyn sasty. Kózáınegin kózinen alyp, kostúminiń etegine súrtken kúıi jan-jaǵyna qarap turdy da: «Áı, masqara boldyq-aý», — dedi, kimge aıtqany belgisiz kúıde, kózáınegin ústel ústine qoıa berip. Sosyn tútinmen jasaýraǵan kózin bet oramalymen qaıta-qaıta súrtip turyp:

— Jaraıdy, úılerińe qaıtyńdar... Búgin oqý joq, —dedi. Osy sózdi ǵana kútip otyrǵandaı, bárimiz ornymyzdan atyp-atyp turyp, esikke qaraı bettedik. Ne degenmen eresek atymyz bar, aldymen Májiken ekeýmiz,bizbenizbe-iz Qyzdarkúl jetti esikke. Syrtqa shyǵa sala qaqalyp-shashalyp, betimizdi súrtip jatyrmyz. Osynsha abyrjyǵanymyz bir jaǵynan qyzyq ta sekildi. Balalardyń bári apyr-topyr shyǵyp jatyr. Shyǵyp jatyr. Bizdiń qaqalyp-shashalǵanymyz aınalaıyn eken,

Bel barmaqov degen batyryń esikten shyǵa berip qulap qaldy. Áýelgide: «Ólip qaldy ma, ólip qalý degen osy eken-aý», — dep bárimiz qorshap alyp edik. Joq. Ólmepti. Ólmegeni sol, esin jınap alǵan soń-aq, «kóká-áá, apa-a-a» dep jylap dalany azan-qazan etti. Bir kezde ishten Býra da shyqty. Biraq ol eshteńege de alańdamastan birden aýylǵa qaraı tartty da, men ilese ketýge onyń ashýly keıpinen yǵysyp ári myna tútinniń jaıyn áli de qyzyqtaı túskim kelgendeı, qalyp qoıdym. Bir kezde: «Kózáınegim qaıda? Kózáınegim», — dep, zaǵıp jandaı qarmanyp aǵaıymyz da shyǵyp kele jatty. «Áı, Qyzdarkúl, qaıdasyń? Kózáınegim-m. Bireý basyp ketti-aý, á... Syndyrdyńdar-aý, á...»

— Men myndamyn ǵoı, papa, — dep Qyzdarkúl papasynyń paltosynyń uzyn etegine jarmasty.

— Álgi kózáınegim-m... Taba almaı qaldym ǵoı. Ústel ústinde tur edi... Sen de ketip qalypsyń, — dep muǵalim qyzyna muńyn shaǵyp jatty.

— Men taýyp ákeleıin, papa, — dep Qyzdarkúl tútin qaptaǵan klasqa qaıta qoıyp ketti de, biz endi aǵaıymyzdyń qazirgi halin qyzyqtaǵandaı, toptalyp turyp aldyq. Buryn baıqamaıdy ekenbiz. Aǵaıymyzdyń kózáıneksiz keıpi tym aıanyshty eken. Jurtqa qaraǵany da qyzyq.

Álginde ǵana dalany azan-qazan etip jylap, esimizdi shyǵarǵan Belbarmaqov endi qulyndaı oınap júr. Jáne jaıyna júrmeı, aǵaıdyń paltosynyń eteginen tartqylap:

— Aǵaı-ı, úıde «Ana tilinen» ne oqyp kelemiz? — deıdi.

Naızabek aǵaı ony tanyńqyramaı qaldy.

— Bul qaısysy, áı?

— Belbarmaqov qoı, — dep, men kómektesip jiberdim.

— E, ol ne deıdi? Álginde ańyrap jylap, berekemizdi ketirgen sol emes pe edi...

— Áı, aınalaıyn, ne oqyp kelseń, ony oqyp kelshi... Basymdy aýyrttyń ǵoı tipti... Naızabek aǵaı Belbarmaqovqa shyn kóńili qalǵandaı teris aınalyp ketti. Belbarmaqov ta sonshalyq esi joq emes eken, qaıtyp muǵalimdi mazalamaı, elde joq úlken qara sómkesiniń túbin jerge tıgize súıretip shetke shyqty. Osy kezde ishten qaqalyp-shashalyp Qyzdarkúl de shyqty.

— Papa, kózáınegiń joq.

— Ne deıt... Áı, qurydy-aý. Bireýiń basyp kettińder ǵoı... Jaraıdy, keshkisin shesheńdi jiberermin. Qyzdarkúl-áı, qaıdasyń? Qolyńdy ákel...

Qyzdarkúl aǵaıdy jetelep aldymyzǵa tústi. Ózgemiz toptalyp solardyń sońynda kelemiz. Tipti basqa jaqqa ketetinder de bólinetin emes. Taban jolynyń oı-qyryn da ańdaı almaı, aıaqtaryn súrinshekteı basyp kele jatqan Naızabek aǵaıdyń qazirgi kúıine bári de tań-tamasha, aıran-asyr...

...Sol kúni kesh boıy Naızabektiń áıeli joǵalǵan kózáınekti qarap, klass ishin, mektep mańyn túgel kezip shyǵypty. Erteńine de mektepke kele sala sabaqty qoıyp, kúlli bala taǵy da izdedik. Joq... Aǵaıymyzdyń kózáınegi iz-túzsiz joǵaldy. Muǵalimniń qabaǵy túsip ketti. Túsip ketkendigi ǵoı, taqta aldynda árli-berli júrip:

— Áı, qurydy-aý... Endi tabylmas. Bireýiń balalyq jasap alsańdar, bere qoıyńdarshy... Kózáınek degen oıynshyq bolyp ta jarytpaıtyn nárse ǵoı, — dedi muńaıa sóılep. Solaı dep bolyp áldebir úmitpen oqýshylarǵa japaqtaı qarady. Biraq eshqandaı jaýap bolmaǵan soń, taǵy da taýsylǵan kúıde:

— Degenmen esterińde júrsinshi, áıteýir... Qaraı júrińdershi júrgen jerlerińde... — dep jatty.

Onyń endigi jerde jurtqa qaraǵany da, sóz máneri de qyzyq. Tipti burynǵy aǵaıymyz emes, basqa bireý sekildi. Sabaq ótkizýge de yqylasy shamaly...

— «Ana tilinen» qaı jerge kelip edińder? Sodan ári oqı berińder, — deıdi ekinshi klastyń oqýshylaryna.

— Sender kelesi esepti shyǵaryńdar, — deıdi úshinshi klastyń oqýshylaryna...

Sosyn Kyzdarkúlge:

— Myna birinshini óziń qadaǵalashy... — deıdi qyzyna. «Ákeńniń jaǵdaıyn kórip otyrsyń ǵoı» degen yńǵaımen. Bizdiń tórtinshi klaspen sharýasy da bolmady. Bári-bir dál qazir bizge «bálendi oqı qoıyńdarshy» degenimen de, oqı qoıýymyz ekitalaı edi. Óıtkeni bar nazarymyz da, yntamyz da aǵaıymyzda. Onyń bireýge qaraǵany da, sóılegeni de, taqta aldynda árli-berli júrgeni de qyzyq...

Qyzyq deıtin qyzyq ta emes-aý... Áıteýir bir túrli tań-syq... Aýzymyz ashylyp Májiken ekeýmiz qaradyq ta otyrdyq. Býra bolsa... Býra burynǵysynsha terezeden syrtqa qaraıdy. Kitabyn paraqtaıdy. Aǵaıdyń myna halin dál bizdeı qyzyqtaǵysy kelmeıtin sıaqty. Býranyń osy beıjaı qalpyna qarap otyryp men «Aǵaıdyń kózáınegin keshe osy almady ma eken?» — dep oıladym. Biraq úzilis kezinde odan suraýǵa batylym jetpedi. Onyń ústine: «Býradan kúdiktense aǵaı dyń ózi nege suramaıdy? Meniki ne osy, eki ortada», — degen taǵy bir oı keldi basyma.

* * *

Bul mańaıda Naızabekten bóten kózáınek kıetin kórshi aýyldaǵy Nıetbaı degen etikshi edi. Sabaq óte almaı, tipti mektep pen úıiniń arasyna júrýi de qıyn bolǵan soń, aǵaıymyz etikshiniń kózáınegin suratypty. Naızabektiń jaǵdaıyn esitip bilgen soń, Nıetbaı da suraýshy-nyń kóńilin qaldyrmaı ári Naızabekti esirkegen bolyp: «Jaraıdy... Baıǵus, músápir bolyp qalǵan eken. Eki úsh kúnge bersem bere turaıyn», — dep kózáınekti berip jiberipti.

Nıetbaıdyń kózáınegi Naızabek aǵaıdikinen bóleksheleý eken. Jaqynnan ǵana kóretin qasıeti bar ma, nemene... Óıtkeni aǵaıymyz ony klasta otyrǵanda ǵana kıedi de, syrtqa shyǵysymen sheship alady. Onyń ústine Nıetbaıdyń kózáınegi tym kóne eken. Tipti bir qulaqshasynyń ornyna eki qarys shýda jip shubatylyp júr. Jaıshylyqta bolsa «myna kózáınek Nıetbaıdyń ákesinen qalǵan ba, nemene ózi» dep aǵaıdyń ózi-aq kúlki eter edi. Biraq dál qazir kúlýge shamasy qaıda? Ún-túnsiz kıip aldy.

Kózáınektiń saý qulaqshasyn qulaǵyna asyp, ekinshiqulaǵyna álgi salbyrap júrgen shýda jipti baılap alǵan kezde aǵaıymyzdyń bet-álpeti kisi kúlerlikteı halde edi. Degenmen Nıetbaıdyń kózáınegin kıgen soń aǵaıymyz, dál burynǵysyndaı bolmaǵanymen, el qataryna qosylyp qalǵandaı edi. Eki-úsh kún ishinde ózgerip ketken daýsy da, júrisi de, jurtqa qaraǵany da túzeldi. Balalarǵa burynǵysynsha ursyp sóıleıtin boldy. Nıetbaıdyń kózáıneginiń shýda jibin sheship, murnynyń ushyna deıin túsirip otyryp kitap oqyp, jýrnalǵa baǵa qoıa alatyn halge de jetti. Ne kerek, aǵaıymyz burynǵy qalpyna qaıta oralyp qalǵanda (tipti Nıetbaıdyń kózáınegin anyq eki kún kıdi me, kımedi me) Nıetbaıdan habarshy kelip qaldy. Habarshy Nıetbaıdyń óz inisi Sadyq edi...

...Sabaqta otyr edik. Áýeli dúrsildegen at tuıaǵynyń dybysy estildi de, artynsha qamshysyn búkteı ustaǵan

Sadyq áı-shaı joq:

— As-salaýma-a-áleık-óm-a-aý, — dep soza amandasyp klasqa kirip keldi.

— Áleıkom-massalam-m, — dep aǵaıymyz oǵan jaratyńqyramaı jaýap qaıyrdy. Biraq «sen jaratyp tursyń ba, jaratpaı tursyń ba?» degen Sadyq joq. Pesh janynda turyp kelgen jumysyn aıtty.

—Sizge meni aǵam jiberdi. «Kózáınegimdi berip jibersin, etik tige almaı qaldym» dep jatyr.

— Iapyrmaı, aldyrǵanym jaqynda edi, — dep aǵaı renjip sóılep edi, anaý sózge qonaq bermeıtin bireý eken, — onda meniń jumysym joq, kózáınekti ákelińiz, — dedi de áńgimeni bir-aq úzdi.

— Qysqy demalysqa deıin shydaı turmas pa eken? Azar bolsa bir etik kem tigiler... Muǵalimniń myna sózi Sadyqtyń shamyna tipti jaman tıse kerek.

— Ápkelińiz dedim ǵoı... Seniń demalysyń qashan bolady dep, kisi sharýasynan qala ma eken... — dep, Nıetbaıdyń inisi muǵalimniń janyna óńmendep jetip bardy. Jap-jas jigittiń osynsha qojańdaǵanyna bizdiń aǵaı da ashýlanyp qaldy. Ashýlanǵandyǵy ǵoı, «Má-á, endeshe», — dep, kózáınekti kózinen julyp ápere bergende sol qulaǵyna oraǵan shýda jiptiń úzilip ketpesi bar ma.

— Aý, qurttyńyz ǵoı! — dep qaldy Sadyq zip-zildeı etip.

— Qurysa... qurtqanym eki qarys shýda jip qoı. El arasy jaqyn, birdeńe etip qutylarmyz. Qutylmasaq — moınymyzda qaryz bop júrer... Naızabek aǵaı taısalmaı osylaı degen sátte Sadyq kózáınekti, úzilip túsken shýda jipti jınastyryp júrgen. Klass toly balalar bolmasa aǵaıymyzdy sabap ketýge de nıeti bar ma, qalaı?

— Jaqsylyq jasaıtyn kisi emes ekensiz ǵoı ózińiz, — dedi úp-úlken kisige baǵjańdaı qarap. Sosyn Nıetbaı tigip bergen taǵaly etigimen edendi taqyldata ba syp klastan shyǵyp ketti.

Sadyqtyń myna isine renjip ári kádimgideı saly sýǵa ketken Naızabek aǵaı taqta aldynda muńaıǵan kúıde árli-berli biraz júrdi de: «Nıetbaıdyń shýda jip baılaǵan jaman kózáınegi de em dárideı boldy- aý», — dedi oqýshylaryna muńyn shaqqandaı.

Buryn qansha renjip júrsem de, dál osy sátte men aǵaıdy sondaı aıap kettim. Onyń da ózgelerdeı áldenege renjip, taýsylatynyn birinshi ret kórýim edi. Men ǵana emes, ony búkil klass oqýshylary aıady-aý,shamasy...

Biraq bizdiń qolymyzdan keletin ne bar. Qolymyzdan kelgeni «Aǵaı, qaıǵyńyzǵa ortaqpyz» degendeı, búkil klass bolyp ádettegishe dabyrlaspaı, partamyzdyń qaqpaǵyn da saldyratpaı, tym-tyrys otyrdyq. Onyń kózáıneksiz aıanyshty bet júzine únsiz qarap qalyppyz.

— Balalar-aı, kózáınegimdi jóndep qaramaı júrsińder-aý. Bolmasa tabylyp qalýy tıis edi, — dedi taǵy da muńaıǵan únmen.

— Aǵaı, men qaradym. Keshe de, aldyńǵy kúni de qaradym, — dedi osy kezde ekinshi klastaǵy Belbarmaqov taqyldaı sóılep. — Kókeme de aıttym, sıyr baqqanda qaraı júrińizshi dep... — Biraq Belbarmaqovtyń bul sózi de aǵaıdyń júzindegi qalyń muńdy seıilte alǵan joq. Ol taqta aldynda árli-berli sendelip júrdi de qoıdy.«Býranyń da jany ashyp otyr ma eken» degen oımen art jaǵyma burylyp edim, ol muǵalimnen kózin almaı tesireıip qalypty. Bul qarasy áldekimge jany ashyǵan emes, bireýge sonshalyq eregisken adamnyń kózqarasy sıaqty. Men Býraǵa uzaq qaraı almadym. Onyń ótkir, ójet kózderi ózime qadalýynan qoryqtym.

Sadyq ketken soń, kelesi sabaqta-aq Naızabek aǵaı qaısy kúngi ádetine basyp ár klasqa aýyzsha tapsyrma berdi. Ekinshi klasqa:

— Senderge sýret sabaǵy... ıaǵnı úıdiń sýretin salyńdar, — dedi.

— Aǵaı, shıprly úıdi me, álde shıprsyz úıdi me, — dep Belbarmaqov qabattasyp edi... Muǵalim jaýapty buǵan yqylassyz qaıyrdy:

— Sender sol shıprsyz, tóbesinen qamysy salbyrap turǵan úıdi-aq salyńdarshy... Aǵaı birinshi klasqa:

— Sender eki toqsan boıy ótken áripterińdi qaıtalańdar, — dedi.

Muǵalimniń solaı deýi-aq muń eken, birinshiniń oqýshylary shópke bas qoıǵan qozylardaı, abyr-dabyr oqýǵa kirisip, búkil klasty basyna kóterip ketip edi.

— Aqyryn-n, — dep muǵalim daýsyn kóterip, shekesin tyrystyrǵanda baryp birinshilikter daýystaryn báseńdetti.Naızabek aǵaı odan ári úshinshi klasqa esep shyǵarýdy tapsyrdy da, endi biz jaqqa burylyp: «Senderge qazir dene shynyqtyrý... dalaǵa shyǵyp denelerińdi shynyqtyryńdar... Ásili deneni shynyqtyrýdyń jaqsy tásili — peshke jaǵatyn otyn butap tastańdar», — dedi.mOl osylaı dedi de biraz oılanyp turyp:

— Aınalaıyndar, kebýin jaryńdarshy... Sý otyn jaǵamyz dep kóresimizdi kórdik qoı. Kózáınekten aırylyp qor bolyp júrgenimiz mynaý... Qyzdarkúljan, sen balalardyń jarǵan otynyn ishke kirgize ber», — dedi aǵaı qyzynyń basynan sıpamaq bolyp alaqanyn soza berip. Biraq onyń sozǵan alaqany Qyzdarkúldiń basyna emes, qulaǵyna tıdi. Biz — tórtinshi klastyń tórt oqýshysy, partalarymyzdy satyr-sutyr etkizip ornymyzdan turyp, syrtqa bettedik.

* * *

Aǵaıymyzdyń kózáıneginen aırylǵany týraly habar aýyl-aımaqqa tarap ta ketti. Jurt bas qosqan jerde: «Naızabek, kózáıneginen aırylyp músápir bolyp qalypty ǵoı», «Baıǵus jer sıpalap qalypty deıdi...», «Dáretke de áıeli jetelep baratyn kórinedi» degen sózder aıtylyp júrdi. Sodan bir kúni «Nesin aıtasyń, Naızabek buqasyn soıyp, satpaq kórinedi. Aqshasyn Badyraqtyń qaltasyna salyp, kózáınek ákelýge qalaǵa jibermekshi eken» degen habar da tarady. Bir qyzyǵy, kózáınegi joǵalǵan soń jurt endi kózáınek demeı, muǵalimdi Naızabek dep óz atymen ataıtyn boldy. Jaratpaı qalǵanda «Kózáınek aǵaı» dep salatyn oqýshylar da Naızabek aǵaı deıtin boldy. Kózáınegi joq adamdy «Kózáınek aǵaı» dep endi qalaı atasyn?! Kózáıneginen aırylǵan Naızabektiń burynǵydaı bedeli bolmaı qaldy. Onyń ústine Nıetbaı etikshiniń bir qulaǵyna shýda jip baılaǵan kózáınegin eki-úsh kún aldyryp taqqanyn da jurt kúlkige aınaldyryp: «Oıbaı-aý, Nıetbaıdyń jylan jyldan kıetin kózáınegine zar bolyp qalypty ǵoı», — dep júrdi. ...Býra ekeýmiz buryn tańerteń sabaqqa Naızabek aǵaıdan qalaı da erte ketýge tyrysatynbyz. Óıtetin sebebimiz — ol kisimen qatar júrýge qaımyǵatyndyǵymyzdan edi. Endi ádeıi Naızabekpen de, Qyzdarkúlmen de mektepke deıin birge júremiz. Aǵaıdyń Býraǵa jasaǵan qysastyqtary esime túsip, keıde qabattarynan óte bere qaǵyp ótemin... Árıne, Naızabek aǵaıdy emes, Qyzdarkúldi... Qyzdarkúldi qaqqanym Naızabekti de qaqqanym ǵoı.

— Bul qaısysy, áı, Býra ma? — deıdi Naızabek aǵaı jasqanshaq únmen, qaýpin sezdirip...

— Joq, Tompaq qoı, papa, — deıdi qyzy.

«Oıbaı-aý, buǵan da jan biteıin degen eken ǵoı» degendeı, Naızabek maǵan qaraıdy. Biraq qaraǵany zilsiz.Tipti meni shyn ajyrata da almaı turǵanyn kózinen baıqaımyn. Býra bolsa ún-túnsiz ketip bara jatady. Eshkimge alańdamaıdy da, nazar da salmaıdy. «Myna Býranyń munysy nesi... Osyndaıda Naızabek aǵaıdan kegin alyp almaı ma? Tym bolmasa myna men qusap Qyzdarkúldi qaǵyp...» — dep oılaımyn ishteı. Biraq bul oıymdy batylym jetip Býraǵa aıta almaımyn. Klasta da Naızabek aǵaıdy oqýshylar kádimgideı basynatyn boldy. Buryn qoıansha buǵyp otyratyn Májiken de sabaq ústinde Qyzdarkúldiń janyna bir, meniń janyma bir otyryp, kóship júredi.

— Bul qaısyń, áı... Otyrshy, aınalaıyn... Býramysyń? — deıdi ondaıda aǵaıymyz jýas únmen.

— Joq. Májiken ǵoı, papa, — deıdi Qyzdarkúl ákesine kómektesip. «Bul da sóıtetin bolyp pa edi?» degendeı, Naızabek aǵaı Májiken otyrǵan jaqqa qaraıdy. Biraq qarasynda kózáınegi bar kezdegideı zil joq. Sondyqtan Májiken onyń qaraǵanynan sonshalyq yqpaıdy.

Bir qyzyǵy Naızabek aǵaı Býradan kádimgideı qaımyǵatyn sekildi. Býra taǵy bir kúni sabaqtan qalyp kelgende burynǵysyndaı yzǵar shasha alǵan joq.

— Býra, keldiń be? Keshe sabaqta bolmadyń ǵoı... — dedi bar bolǵany.

Býra áýeli partasyn saldyr-gúldir etkizip ornynan tur-dy da: «Qoıdyń kezegin ótkizdim», — dedi miz baqpastan.

— Qoıdyń kezegi deısiń be? Taǵy kelip qalǵan ba? Oıpyrmaı, osy qoıdyń kezegi degen pále saǵan sabaq oqytqyzbaıtyn boldy-aý. Barǵanyń durys qoı endi... Shesheń bolsa kári... Jaraıdy, ornyńa otyra ǵoı...Býra partasyn saldyr-gúldir etkizip ornyna qaıta otyrdy. Onyń osy bir turyp, qaıta otyrǵanynyń ózi «maǵan endi ne isteı alasyń?» dep aıbat shegip turǵandaı. Bir joly ekinshi klastaǵy Belbarmaqov muǵalimge:

«Aǵaı, kókem keshe qyp-qyzyl túlki ustady», — dep tosyn habar jetkizgen. Naızabek osy óńirge belgili ataqty ańqumar edi. Talaı ret: «Sabaqtan shyǵa sala ańǵa ketýim kerek», — dep, mektepke at minip, myltyǵyn asynyp kelgen kezderi de bolǵan. Ondaıda «Atymdy qarap kele qoıshy. Myltyqty buryshqa súıeı salshy» dep bizge taǵy bir jumys taýyp bere qoıatyn.

Onymen de qoımaı sabaq kezinde: «Myltyqqa jaqyndamańdar.Oqtaýly tur. Atylyp ólseńder, áke-sheshelerińe qun tólep júrer jaıym joq», — dep, záremizdi ushyryp bitetini taǵy bar.Belbarmaqovtyń myna sózine Naızabek aǵaı birden eleń ete qaldy.

— Qaıdaǵy qyp-qyzyl túlki?.. Ondaı túlki bul mańaıda joq qoı.

— Ras aıtamyn, aǵaı. «Taýdan aýyp kelgen eken» deıdi kókem, — dep Belbarmaqov aǵaıǵa qalaıda dáleldeý úshin ornynan turyp ketti.

«Aýyp kelgen» degen sózge múǵalim kádimgideı maldandy.

— Sonda qyzyldyǵy qandaı?

Belbarmaqov muǵalimniń bul suraǵyna da daǵdarǵan joq. Jan-jaǵyna alaq-julaq qarap az turdy da:

— Myna qyzdyń ústindegi kóılekteı, — dep, aldyńǵy partada otyrǵan birinshi klastyń qyzyna qaraı saýsaǵyn shoshaıta qoıdy.Naızabek aǵaıdyń ańqumarlyǵy ǵoı, álgi qyzdyń janyna baryp, eńkeıip áýeli onyń kóılegine qarady. Qaraǵanyna da senińkiremegendeı, ári-beriden soń saýsaǵymen qyz kóıleginiń jaǵasyn ustap kórdi de:

— Áı, ótirigińe bereke darysyn seniń, Belbarmaqov!.. Dál mynadaı qyzyl túlki dúnıe júzinde bolmas. Talaı ótirikshini kórip te, ótirigin esitip te edik. Seniki tipti ólshemsiz eken, — dedi kóńili qalyp.

— Ras, aǵaı... Olda-bilde! Ótirik aıtsam, búgin túnnen shyqpaı qalaıyn! Shyǵa qalsam, taba nanǵa tisim ótpeı qalsyn!..

Belbarmaqovtyń myna qarǵanýy elde joq bir tosyn úlgi edi. Sondyqtan bizder myrs-myrs etip kúlisip aldyq. Bizge ilesip aǵaı da ezý tarta ma dep oılap edik. Ol kisi álgi túlki úshin áli qınalyp turǵanyn ańǵartyp:

— Jaraıdy... Otyrshy... — dedi endi qatańyraq sóılep. Osy qalpynda Belbarmaqovtyń ótirigine emes, óziniń ańǵa da shyǵa almaı beıshara kúıde qalǵanyna nalyǵandaı edi.

...Sol jylǵy qysqy demalysty bizden buryn Naızabek aǵaı asyǵa kútti. Kózáıneksiz sabaq ótý oǵan kún ótken saıyn qıyndaı berdi de, Naızabek aǵaı kún saıyn bizdiń kóz aldymyzda saýsaǵyn búgip, demalysqa qansha kún qalǵandyǵyn esepteıtin boldy. Biraq kútken kezde demalysta jetkize qoıa ma?

Aqyry demalysqa da tórt-bes kún qalǵanda:

— Balalar, bıyl demalysqa erte shyǵamyz, — dedi ol. «Meniń jaǵdaıymdy kórip júrsińder ǵoı» degen oıyn bildirgisi kelmegendeı barynsha baısaldy sóılep. — Óıtkeni biz programmadan ozyp ketippiz. Programmadan ozyp ketkendigimiz úshin bizge eshkim báıge bermeıdi. Qaıta eskertý lyp qalýym múmkin, bildińder me? Máselen, osy kezde RaıONO-dan ókil kelip qalsa, meniń ákemdi tanytady. Ár nárse óz ýaqytynda ótýi tıis. Pedagogıkanyń zańy osylaı. Demek, bıylǵy qysqy demalysqa erte shyǵýǵa retimiz bar. Baıqaımyn, sender de sharshadyńdar... Oqý degeniń de op-ońaı tirshilik emes... Halqymyz «Oqý degen ınemen qudyq qazǵandaı» dep tegin aıtpaǵan. Al endi jaqsylap demalyp, oınap-kúlip oralyńdar. Sosyn úshinshi toqsandy jańa bir qarqynmen bastaıyq. Demalys dese-aq bizdiń qýanyp qalatyn ádetimiz emes pe?! Onyń ústine aǵaıymyzdyń dál mynadaı meıirimmen, qamqorlyqpen sóıleýin birinshi ret demesek te, ońaılyqpen estı almaıtyn sózder ekenin de ishimiz sezedi. Ne kerek, satyrlatyp qol soǵyp jiberdik. Munymyzǵa aǵaıdyń ózi de qýanyp qaldy. Qýanǵandyǵy ǵoı, kózáınegi joǵalǵaly beri birinshi ret ezý tartyp kúldi de: «Al endeshe qaıta berińder. Demalysqa shyqqan oqýshylar osylaı otyra ma eken. Asyr salyp oınańdar!» — dedi saltanatty túrde. Átteń, myna sózge taǵy da qol soǵar edik, alaqanymyzdy aıamaı... tek klastan shyǵýǵa asyqqanymyz bárimizdiń de... Sonymen qol urýdyń ornyna partalarymyzdyń qaqpaqtaryn tarsyldatyp, taqtaı edendi dúrsildetip, kóńildi abyr-dabyrmen biz klastan shyǵyp bara jattyq.Biz shyǵyp bara jatqanymyzda Naızabek aǵaı:

— Qyzdarkúl, áı... Qaıdasyń? A, Qyzdarkúl, — dep, qyzynyń kóppen ilesip shyǵyp ketýinen qaýiptengendeı, jýrnalyn asyǵys jınastyryp, Qyzdarkúldiń partasyna qaraı kele jatty.

...Demalysqa shyqqan soń da, ózdi-ózimiz bolyp ketpeı, aǵaıymyzdyń hal-jaıyna qulaq túre júrdik. «Naızabek endi muǵalimdikti qoıatyn kórinedi» degen bir habar estidik. Artynsha «Muǵalimdikti qoımaıtyn bolypty. Buqasynyń etinen túsken aqshany Badyraqtyń qaltasyna salyp qalaǵa jiberipti» degen taǵy bir habar jetti. Osy habarǵa sendik. Óıtkeni Naızabek aǵaıdyń buqasynyń etin aýyl túgel jep jatqan kezimiz edi. Ári sol kezde Býramen ekeýi tóbeleskende mertikken qolyn kelinsheginiń qyzyl oramalymen shandyp baılap júretin Badyraq rasynda da kórinbeı ketken.

* * *

Naızabek aǵaıdyń bizdi jarylqap bere salǵan uzaq demalysynda úırenshikti balalarmen úırenshikti oıyndardy oınaı berý jalyqtyrǵandaı, bir kúni Býra:

— Tompaq, «Kúıikte» toı bolady eken, baryp dop-taıaq oınap qaıtaıyq, — dedi.

— Barsaq baraıyq, — dep, men de kelise kettim. Sol kezde, áıteýir, bir aýylǵa baryp oıyn oınaýǵa, tipti oınamasaq ta sol aýyldyń tirshiligin kórip, ózimiz qatarly balalaryn tústep, túgendep kelip, shetelge baryp kelgendeı, aýyldaǵylarǵa aıta júretinimiz bar-dy. Onyń ústine «Kúıikte» Mázgúl bar ekeni esimde. Býra men Mázgúldiń ushyrasýlaryn kórsem, ol da men úshin ǵalamat oqıǵa emes pe? Erteńine tańerteńgi shaıymyzdy iship bolysymen dop-taıaqqa arnalǵan basy qaıqy taıaqtarymyzdy ıyǵymyzǵa salyp «Kúıikke» tartyp berdik.

Syqyrlaǵan sary aıazda kisi júrdek bola ma, álde «Kúıikke» jetýge asyqtyq pa, áıteýir júrisimiz ónimdi boldy. Tipti jol-jónekeı qatqan jylqy tezegi, álde aǵash kesindisi kezdese qalsa, aldaǵy úlken aıqasqa ázirlengendeı, Býra ekeýmiz basy qaıqy taıaqtarymyzdy ıyǵymyzdan túsirip, sart-surt aıqasa ketemiz. Keıde ol alyp, keıde men alyp ketemin. Árıne, kóbine Býra meni mańaılatpaı, tipti jetkizbeı qoıady. Bul — onyń ánsheıin yqylassyz, ermek úshin oınaǵandaǵysy. Al naǵyz oıyn kezinde, keskilesken báseke kezinde kórseń ǵoı, shirkin, Býrany! Arasy alty-jeti shaqyrym jerdegi «Kúıikke» tús bolmaı-aq Býra ekeýmiz jetip bardyq.

Toıdyń da endi qyza bastaǵan kezi eken. Qazandarda et, botqa, baýyrsaqtar pisip jatyr. Sapyrylysqan jurt. Bireýdi bireý bilip bolar emes.

Dop-taıaq oınaýǵa kelgenimizdi ıyǵymyzdaǵy basy qaıqy taıaǵymyzben aıtyp, bir shette biz turdyq. Bul aýyldyń balalarynyń da namystary bar eken, bir-bir basy qaıqy taıaqtaryn súıretip kelip jatty. Onyń ústine Býrany bári de biletin kórindi. Kádimgideı shurqyrasyp, byltyr, onyń aldyńǵy jylǵy oıyndaryn eske alyp shurqyrasyp jatty. Dop-taıaqqa laıyq sıyr súıeginiń basy da tabyla ketti. Endigi maqsat — toıdan sybaǵamyzdy jep bolǵan soń-aq, árkim óz aýylynyń atynan aıqasa ketý.

...Toıǵa kelgenderge tabaq tartyla bastady da, áke-shesheleri toıǵa kelgender... áke-shesheleri qazan-oshaq mańynda júrgender... solardy saǵalap ketti de, ıesi joq bir top bala bólek ıirilip turdyq. Biraq toıdyń aty toı emes pe, ıesiz balalar da umyt qalǵan joq. Bir kezde eni men uzyndyǵy shamalas domalanǵan qara qatyn bir tabaq kúrish botqany kóterip keldi de:

— Áı, balalar, sender de toıǵa keldińder ǵoı, otyra qalyńdar, — dep ortamyzǵa tabaǵyn qoıa saldy. Sodan biz qan talapaı bolǵannan ári bop, qoldardy salyp-salyp jiberdik deısiń tus-tustan. Qoldar bolǵanda qandaı jáne... Jýany bar, jińishkesi bar... aǵy bar, qarasy bar... Bir-eki aıdyń bederinde jýylmaǵany bar... jarasy bar... Obaly ne kerek, Býra ústine jamaý kúpáıke kıip júrgenimen, tazalyqqa kelgende sypaıy-aq edi. Botqadan bir-eki asaǵan soń kirjıip sheginip ketti de, men táýekel dep birazǵa deıin básekege jalǵyz tústim. «Kúıiktiń» balalaryna aqymdy jibere qoıǵanym joq. Óz jegenim bylaı tursyn, sońynan shettep turǵan Býraǵa bir ýys botqany ákep te berdim.

Tabaq taqyrlanǵan kezde domalanǵan qara qatyn kelip, taǵy bir tabaqpen baýyrsaq ákelip qoıdy da:

— Balalarym, toımaı qaldyńdar ma? Endeshe myna baýyrsaqty jeńder de, oınaı qoıyńdar, — dedi de, álgi taqyrlanǵan tabaqty alyp qaıta ketti.Álgindegi san alýan qoldar tabaqtaǵy baýyrsaqtarǵa qaıta jabyldy. Jabylǵany sol — bul tabaqty jáýkemdeý kúrish botqadan áldeqaıda ońaı boldy. Kúrish botqanyń kezinde bul qoldarda kádimgideı uıat bar eken... Nysap bar eken... Myna baýyrsaq salynǵan tabaqtyń tusynda ol qoldar naǵyz uıatsyz... arsyz ekendikterin dáleldep berdi. Kózdi ashyp-jumǵansha tabaqtaǵy baýyrsaqtar bireýlerdiń qolynda, endi bireýlerdiń aýzynda... qaltasynda ketti. Men bul joly da «Kúıiktiń» balalaryna esemdi jibergen joqpyn. Kúpáıkemniń eki qaltasyn baýyrsaqqa toltyryp, shettep turǵan Býranyń janyna keldim. Býra ekeýmiz baýyrsaq jep, bólektenip turǵan sátte janymyzdan púlish palto kıgen bir áıel óte bergen. Meniń onymen jumysym da bolǵan joq. Esil-dertim alaqanymdaǵy baýyrsaqta. Býra ǵana sol jaqqa kózqıyǵyn salyp turǵan.

Álgi áıel tusymyzdan óte berdi de, bizge jalt qarap, kilt buryldy. Sonda baryp men onyń Mázgúl ekenin buryn-sońdy kórmesem de tanydym. Sol ekenin... Býraǵa qaraǵanynan-aq ańǵardym. Al Býra ony kúndikke-aq kózimen baǵyp tur eken. Mázgúl ózine jalt qarap, burylabergende-aq, ol sheginip teris aınalyp ketti. Sosyn Mázgúl maǵan buryldy da:

— Tompaqpysyń, aınalaıyn! — dedi.

— Tompaqpyn-n... — dedim baýyrsaq toly aýzym bultyńdap turyp.

— Túrińnen aınalaıyn! Úlken jigit bolyp ketipsiń ǵoı!«Túrińnen aınalaıyn» deıtindeı asyp bara jatqan túr-keskinniń joq ekenin bilemin. Degenmen Mázgúldiń myna sózi ishimdi jylytyp jiberdi. Mázgúl meniń arqamnan qaǵyp turyp, taǵy da Býraǵa buryldy.

— Býrataı, aınalaıyn, jaqyndasaıshy, — dedi daýsy dirildep. Biraq Býra jaqyndaǵan joq. Qaıta, «osy bir áıelden qaldym-aý bálege» degen jandaı, shegine berdi.

— Qashan keldińder? — dedi Mázgúl Býradan qaıran bolmaǵan soń, maǵan qaıta burylyp.

— Álginde...

— Aýyldaryń aman ba?

— Aman...

— Ájem qýatty ma?

— Qýatty.

Ájemdi suraǵan sátte Mázgúldiń daýsy taǵy da dirildep, kózi jasaýrap ketti. Men ony aıadym. Aıap ketkendigim bolar, Mázgúl taǵy ne surasa da bar yqylasymmen jaýap berýge ázirlenip turdym. İshteı «Nege osynsha sheginshekteı berdi eken» dep, Býraǵa renjigen de boldym. Mázgúl Býraǵa qaıta burylyp:

— Býrataı-áı, kishkene jaqyndasaıshy?! — dedi jalynǵandaı bolyp. Biraq Býra jaqyndamady. Bezireıgen qalpy, bir qyryn qarap tura berdi. Mázgúl púlish paltosynyń qaltasynan bir ýys kámpıtterdi shyǵaryp, taǵy da Býraǵa:

— Má, Býrataı-áı, — dep usynyp edi ol kámpıtke burylyp qaramady da. Sosyn Mázgúl kámpıtterin maǵan usyndy. Men sózge kelmeı-aq qaltama salyp aldym.

— Ájeme ber, — dedi ol kózi jasaýraǵan qalpy meniń qulaqshynymnyń jıeginen shyǵyp turǵan kekilimnen sıpap turyp. — Shaı ishsin...

— Jaraıdy, — dedim bar yqylasymmen.

— Ájeme sálem de...

— Aıtamyn.

— Kókeń men apańa da...

— Aıtamyn.

Mázgúl endi Býraǵa ózi jaqyndaı berip edi, Býra odan ári sheginip ketti.

— Býrataı-aı, tym bolmasa janyńa jaqyndatpadyń da-aý, — dedi Mázgúl. — Qaıteıin... áıteýir, aman bol...

Osylaı dedi de Mázgúl odan ári birdeńe deýge shamasy jetpegendeı, býlyǵyp qaldy. Sóıtip turyp maǵan:

— Tompaq, meni tanydyń ba, aınalaıyn, — dedi.

— Tanydym...

— Kimmin...

— Mázgúlsiz...

Meniń osy sózim ony tipti qamyqtyryp jibergendeı, Mázgúl teris qarap turyp, jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtti de, sol kózin súrtken kúıi kete bardy. Biraq sálden soń qaıta burylyp:

— Saý bolyńdar!.. — dedi, ekeýmizge kezek-kezek qarap. Býraǵa qaraǵan sátte, «tym bolmasa burylar ma eken» degendeı, Mázgúldiń janarynda úmit ushqyndary boldy. Biraq Býra burylǵan joq. Býranyń myna kesirliginiń ornyn toltyrǵym kelgendeı:

— Saý bolyńyz, — dep, men elpildeı jaýap berdim. Mázgúl taǵy da jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtip, ári qaraı kete bardy.

...Býra sol ún-túnsiz qalpy... qala berdi....Sálden soń ekeýmiz dop-taıaq oınaý úshin bir top balamen aýyl shetine qaraı bettedik.

* * *

Oıynnyń sharty boıynsha dop-taıaq «Kúıik» pen «Bóriliniń» qaq ortasynan bastalýy kerek-ti. Biraq «Kúıik» pen «Bórliniń» arasyn qadamdap ólshep júretin kim bar. Onyń ústine «Kúıiktiń» balalary uzap ketýge erinip, kóner bolmady. Ol túgili «Kúıikten» biraz uzap shyǵalyq degen bátýanyń ózine kelispeı, qaıtyp ketkenderi qanshama... Sonymen ne kerek, «Kúıikten» bir shaqyrymdaı uzap baryp, oıyndy bastar sátte «Kúıikten» bes bala qaldy da, «Bórliden» baıaǵy Býra ekeýmiz boldyq.

«Kúıikke» kelgenshe bolashaq aıqastyń jaıyn birshama aqyldasyp, keńesip alǵanbyz. Ol kelisim boıynsha men dodaǵa túsip, súıekti Býraǵa shyǵaryp bermekpin. Al Býra bolsa, men shyǵaryp bergen súıekti aldyna salyp qýyp, aýylǵa qaraı jelip bermek. Oıyndy biz sol kelisim boıynsha bastadyq. Býra alǵashqyda bir aýyq sart-surt qaǵysqan soń-aq, aýyl jaqqa qaraı shetteı berdi de, men qalyń dodanyń ortasynda qaldym. Sart-surt etken taıaq únderi qulaqty kesip ótkendeı. Sıyr súıeginiń domalanǵan basy keıde qarǵa kirip, keıde jol men domalap bara jatady. Birde «Bórlige» qaraı bettese, endi birde «Kúıikke» qaraı eriksiz bezip kete barady. Biraq súıekti aıaıyn dep júrgen jan balasy joq. Sart-surt... Tars-turs... Dalpyldap júgirip júrgen bireý. Bárinde de es-tús joq. Dál osy sátte «ákeń ál ústinde jatyr» dese qaraılaıtyndar emes. Qaıta «myna oıyn túspegir bitkenshe jata tursynshy» dep ýáj qaıyrýy múmkin. Á degende kádimgideı-aq ekpinim bar edi. Tipti jalǵyz ózim súıekti «Kúıiktiń» bes balasynyń ortasynan alyp shyǵyp, Býramen ekeýmiz «Bórlige» qaraı eńiretip qýyp ketken kezderimiz bolyp edi... Birazdan soń-aq alqynyp qaldym. Biraq qalaı degenmen beseýdiń aty beseý ǵoı, táıiri!.. Súıekti «Bórliniń» jalǵyz dodashysyna berip, jaılaryna qarap tursyn ba?! Olarda da namys bar... etteri qyzyp alǵan soń, álgi domalap, qaıda kirerin bilmeı bezip júrgen súıekti maǵan bıletpeı, «Kúıikke» qaraı olar da eńiretti.Býraǵa súıekti alyp shyǵyp bermek túgil, dodaǵa kire almaı adyra qaldym. Sol-aq eken, Býra «dodaǵa men kireıin, sen shetten kút» dedi. Qarasam Býrekeńniń boıyn namys kernep-aq tur eken, men ıegimdi qaqqan boıda-aq esi shyǵa, elirip turǵan asaýdaı, oıynǵa qoıdy da ketti. Men mańdaıymnyń sorǵalaǵan terin kóılegimniń etegimen súrte júrip, «Bórli» jaqty bettep shetteı berdim. Býrekeń sol elirgen qalpy atoı salyp, dodaǵa aralasty bir deısiń!.. Árıne, Býra oıynǵa kirdi dep «Kúıiktiń» bes balasy da yǵysa qoısyn ba?! «Kúıikke» qaraı taǵy da súıekti qýyp bara jatqan. Sodan bir aıqas bastaldy deısiń, sart-surt... Tars-turs... Yrs-gúrs... Bir kezde Býrekeń súıekti alyp shyqty-aý, áıteýir... Qaıran, Býra, aıqastar úshin jaratylǵan ǵoı! Shetke shyqqan súıekti aldyma salyp «Bórlige» qaraı qýyp kele jatqanymda da, Býra maǵan tolyq senbegendeı, qabattasa júgirip kele jatty. Shirkin, Býranyń janynda qabattasyp júrýdiń ózi ne turady! Qýat qoı kisige! Aıbat qoı! Býra janyma qabattasa bergende-aq boıyma kúsh qosyldy ma?! Keýdemdegi namys oty tutandy ma?! Áıteýir birdeńe boldy. Eshkimge ál bermesteı qaırattanyp, eshkimge jetkizbesteı jeńildenip kettim...

Elbe-delbe bolyp júgirip qele jatyp kózim túsip edi, Býram ábden-aq qyzǵan eken.Ter degeniń pora-pora. Óńiri jamaý kúpáıkeniń túımelerin aǵytqan ba... álde úzip tastaǵan ba, nemene... Býramen ekeýmizdiń taıaǵymyzdyń ımek basy synyp ketpes úshin aq qańyltyrmen qaptalǵan-dy... Domalaq súıekke taıaǵymyzdy anda-sanda kezektesip siltep qoıyp, qaıtadan ıyǵymyzdan asyra kóterip júgirip kele jatqan myna qalpymyzda Býra ekeýmiz dop-taıaq oınap júrgen aýyl balalarynan góri, qas jaýlarymen aıqasyp kele jatqan baıaǵynyń jaýyngerlerine kóbirek uqsaıtyn sekildimiz. Bir kezde sońymyzdan «Kúıiktiń» bes balasy qaıta qýyp jetti. Olar da dop-taıaq dese týra janyn salatyndar eken, kele sala Býra ekeýmizdiń aldymyzda bezektep kele jatqan súıekke tıisti. Taǵy da sart- surt... tars-turs... Bul shaıqasqa Býra ekeýmiz qosyla kirisip kettik. Olaı etpesimizge bolmady da. Sońymyzdan qaıta qýyp jetken «Kúıiktiń» balalarynyń túrleri jaman edi. Sodan buryn-sońdy bolmaǵan bir shaıqas bastaldy deısiń!.. Qulap jatqandar... Qaıta turyp jatqandar... Qolyndaǵy taıaǵy ushyp ketkender... Betine... qolyna taıaq tıgender... Túımesi julynǵandar... Shalbarynyń balaǵy etiginiń qonyshynan shyǵyp ketkender... Býrany bilmeımin... talaı qys dop-taıaq oınap júrip, men ózim mundaı shaıqasty kórgen emen... Ózim eki ret domalap turdym. Biraq domalap qaldym eken dep otyra qalatyn zaman qaıda... Tura sap, ushyp ketken taıaǵyma jarmasyp, domalap bara jatqan súıekke umtylamyn. Súıek demekshi... sol daladan taýyp alǵan sıyr súıeginiń basy bizge altynnan da asyl boldy. Sol súıek bizdi qansha áýrege saldy deseńizshi!

Býraǵa anda-sanda bir kózim túsedi. Ol da men qusap qulap qalyp júrer me eken dep qaýiptenemin. Biraq ózgelerdeı shaljaıyp qulap jatar Býra ma? Taıaǵymen sart-surt etkizip anaýmen de, mynaýmen de aıqasyp jatady. Súıekke umtyla júrip «Kúıiktiń» balalarynyń birin shalyp, ekinshisin ıterip qulatyp ketedi. «Qaıran Býra, «Bórliniń» namysy úshin týǵan ǵoı! Osyndaı shaıqastar úshin jaralǵan ǵoı!.. Eger Býra bolmasa, men búgin «Kúıikke» keler me edim, kelmes pe edim. Myna shaıqasqa qatysar ma edim, qatyspas pa edim...» dep oılaımyn ishteı Býraǵa erip dalbaqtap júgirip júrip.

...Bul shaıqas Kún uıasyna eńkeıe bergende baryp bitti. Bitti deımin-aý, bitý qaıda?! «Kúıiktiń» bir balasynyń aıaǵy mertigip, eki balasynyń taıaǵy synyp, kúshteri álsiregen soń baryp, Býra ekeýmiz súıekti «Bórlige» qaraı eńiretip qýyp jetkizbeı kettik. «Kúıiktiń» balalarynyń qarasy ábden óshken soń baryp, quny altyn jambyǵa bergisiz bolǵan sıyr súıeginiń basyn qolymyzǵa kezek-kezek ustap az-kem demalyp aldyq ta, qaıtadan taıaqtarymyzdy kezek-kezek siltep, súıekti jermen aıdap aýylǵa kele jattyq. Shirkin, aýylǵa jeńispen oralýdan artyq dúnıede baqyt bar ma eken!.. Joq shyǵar... Bar bolsa da, sol baqytyń «Kúıiktiń» balalaryn oısyrata jeńip kele jatqan myna bizdiń baqytymyzdan, bálkim, aspas... Bir kezde qýys-qýysyna qar, topyraq kirgen domalaq súıekti Býra qolyna alyp aldy. Qolyna aldy da, súıek emes altyn jamby ustap kele jatqandaı, oǵan uzaq úńilip qarady. Ári-beri aýdaryp biraz qaraǵan soń, Býra ony qaltasyna salyp aldy. Taıaǵymyzdyń qańyltyrmen qaptaǵan qaıqy basyn batar kúnniń sáýlesimen jaltyrata, tóbemizden asyra kóterip, joldyń aıazdaǵan qaryn qarsh-qarsh basyp kele jatyp, Býra ekeýmiz álgindegi shaıqasty qyzý áńgimeledik. Býra ekeýmiz bolǵanda... aıtýshy men de... Býra tyńdaýshy ǵana... Men ábden áńgimege qyzyp alǵanmyn. «Kúıiktiń» balalarynyń bireýiniń shalynyp, ekinshisiniń omaqasa qulap, az-kem essiz jatqanyn, taǵy bireýiniń taıaǵynyń aspanǵa ushyp ketip, sonyń jerge túsýin kútip, kókke qarap kútip qalǵanyn aıtamyn. Árıne, ósirińkirep, qosyńqyrap jiberemin. Bolmasa, dál men aıtyp kele jatqandaı bola da qoımaǵanyn ishim sezedi. Shirkin, jeńispen kele jatqan adamnyń sózi qalaı aıtsa da jarasady ǵoı! Men aýzym kópirip, áńgimeni sapyryp aıtyp kelemin... aıtyp kelemin. Býra tyńdaýshy ǵana. Ol «sol shaıqasta ózińmen birge men de boldym emes pe?» dese, aýzyma qum quıylar edi. Biraq Býra ony aıtpaıdy. «Aıyzy qanǵansha aıtsynshy bir... Sóılesinshi!» dep kele jatqandaı. Tipti, bir esepten, meniń ne dep sóılegenimde jumysy da joq sıaqty. Kenet men aýzym kópirip sóılep, sońǵy shaıqastyń biter jerine kele bergenimde, Býra salqynqandy únmen: «Tompaq, biz «Kúıikke» ne úshin bardyq, sony bilesiń be?» — degeni.

Men ań-tań bolyp áýeli onyń júzine qaradym.

— Oý, ózińe aıtyp ta kele jatqanym joq pa? Dop- taıaq...

— Joq, — dedi Býra sap-salqyn únmen.

Onyń oıyndaǵysyn taba almaǵanyma men az-kem abyrjyp qaldym.

— Toıǵa bardyq qoı, — dedim sosyn, «endi taptym-aý» degendeı úmitpen.

— Joq!

— Endi botqa men baýyrsaq jeý ǵoı basty maqsatymyz.

— Joq-q!

— Kámpıt-t, — deı bergenimde, Býranyń: «Men Mázgúldi kórý úshin bardym!» — dep eńirep qoıa bermesi bar ma?! Býramen bir klasta oqyp, osy ýaqytqa deıin dos bola júre, týys bola júre, «Býra jylap, men ony jubatamyn-aý» degen oı meniń basyma kirip-shyqpapty ǵoı. Áýelgide ne isterimdi bilmeı, kádimgideı sasyp: «Áı, Býra... Sen óziń... qoıshy endi...» — deı berdim. Sonan soń baryp esimdi jıyp, Býraǵa basý aıtýǵa kiristim.

— Árıne ǵoı... Býra... «Seniń apańdy kóremiz» dedik. Kórdik. Biraq meniń sózimdi qulaǵyna asar Býra joq. Jáne jylaǵany qandaı aıanyshty edi. Áldekim qysastyq etkendeı býlyǵa óksisin bir-r... Býrany jubata júrip, bir kezde ózim de jylap jiberdim. Kózimnen jas sorǵalap, kádimgideı óksı jylap kele jatyp: — Býra, qoıshy endi... Qoıshy-y, — deımin.

— Joq, qoımaımyn. Meniń búgin jylaýym kerek.

— Túsinemin ǵoı... Apańdy ábden saǵynǵansyń... Sosyn ǵoı... Mázgúldi jaqsy kóretinińdi bilemin. Nege bilmeımin...

Kenet Býra jylaǵanyn qoıa qoıyp, maǵan ajyraıa qarady.

— Ony jaqsy kóretinimdi qaıdan bildiń?

Meniń áýeli zárem ushyp ketti. Osy qarqynmen Býra salyp jibere me eken dep qalyp edim. Joq... áıteýir olaı etken joq. Sasqalaqtap: «Endi óziń aıtyp kele jatyrsyń ǵoı», — dedim.

— Neni aıttym?!

— Mázgúldi-i...

— Joq... Men Mázgúldi aıtqanym joq. Qashan aıttym?! Mázgúldi kórýge bardym dedim... Jaqsy kóremin dedim be? Sosyn Býra kózin súrtip kele jatyp: «Jylaýym kerek... Meni taǵdyrdyń ózi jylatyp qoıǵan, bildiń be?» — dedi ol maǵan taǵy da ajyraıa qarap: «Ájemniń ózi osylaı degen. Men áli kóp jylaımyn. Biraq ózim ǵana jylap qoımaı, jurtty da jylatamyn. Bildiń be? Jylatamyn. Mázgúl de men úshin áli kóp jylaıdy. Men ony jek kóremin. Ólerdeı jek kóremin. Sol jek kórgendigim úshin anda-sanda men oǵan kórinip ketemin. Bildiń be? Byltyr da Májikendi ertip kelip ketkenmin. Taǵy keldim. Jylatyp kettim. Áli talaı kelemin. Ony talaı jylatamyn, bildiń be? Jylaı bersin. Óıtkeni ol da meni jylatyp ketken. Men ǵana emes, ájem ekeýmizdi qosa... Ekeýmizdi de aıamaǵan. Al men ony nege aıaımyn?» Osylaı dedi de Býra taǵy jylady. Burynǵy jylaǵany aınalaıyn eken. Myna jylaýynda estigen jannyń quıqa tamyryn shymyrlatyp jibergendeı bir ashshy óksik bar.Endi jubatýdy da qoıyp, ózim de qosylyp kettim. Tipti Býranyń jylaǵanyn meniń jylaǵanym basyp ta ketti ǵoı deımin. Ekeýmiz áýelde dalany basymyzǵa kóterip kettik te, birazdan soń eptep basylǵandaı boldyq. Men endi Býrany kádimgideı aıadym. Jaqsy kórdim. Ol úshin shyn egildim de.

— Býra-a... jan degendegi jaqyn aǵam meniń... Qıametke deıin qıyspas dosym meniń... Shoıyn kókemniń balasy... Ataqty Jurqabaı atamnyń shóberesi... — dedim men egilip kele jatyp. Men bul sózderdi Býrany jubatý úshin ǵana emes, ózimdi jubatý úshin de aıttym. Osy bir sózder kúnde qasynda júrsem de Býraǵa jetkize almaı júrgen janymnyń názik syrlary edi... Sony aqyry aıtyp jetkizgenime qýandym.Týysqandyǵymyz da, dostyǵymyz da burynǵydan góri jaqyndasyp ketkendeı boldy. Men Býraǵa erip, ebil-debilim shyǵyp jylap kele jatyp osyny túsindim.

* * *

Aýylǵa el orynǵa otyra jettik. Ekeýmiz ún-túnsiz Býranyń aýlasyna kirdik te, ımek basyn qańyltyrmen qaptaǵan taıaqtarymyzdy mal qoranyń ústine laqtyryp-laqtyryp tastap, úıge kirdik.Ájem peshke ot jaǵyp otyr eken.

— Býrataımysyń?.. Shúkirim-aý, kúndik qaıda júrsiń? — dedi kúni boıy izdegendigin osy sózimen-aq bildirip.

— Naızabektiń qyzymen qýyrshaq oınadyq. Ájem «Myna sózińe seneıin be, senbeıin be?» degen kisishe burylyp Býraǵa qarady. Sosyn maǵan qarady... Mende ún joq. Býranyń ózi birdeńe dep qutylaryna áýelden-aq sengenmin.

— Oıpyrmaı, Býrataı-aı... Osy seniń qyrshańqy tiliń-aı, — dedi ájem eshteńege túsinbegen jannyń keıpimen. Biz etigimizdi bosaǵaǵa tastap, pesh janyna óttik. Býranyń úıiniń ózge úılerden ereksheligi — bul úıdiń tórinde tekemet, kórpesheler tóselip, jastyqtar doma-lanyp jatpaıdy.

Bul úıdiń tórine qalyń qamys tóselgen. Bizdiń úıden byltyr alǵan kóne alashany ájem eki qabattap pesh túbine ǵana salǵan. Býra ekeýi sol jerde otyryp as ishedi. Peshke jylynady. Kıinedi... sosyn ájemniń túnemege jatar jeri... Býra ekeýmiz sol kóne alashanyń ústine qatar otyrdyq.

Býra ondyq shamǵa arqasyn berdi. Ondaǵysy kúni boıǵy jylaǵanymdy ájem kózimnen bilip qoımasyn degendegisi bolar.

— Áje, qarnymyz ashty, — dedi Býra otyra bergen boıda...

— E, Naızabektiń úıi eshteńe bermedi me? — dep áýeli ájem Býranyń álgindeı qısyq sózine jaýap berdi.

— Bermedi.

— Kóje pisirip edim, sýı qoımaǵan bolar, — dep, ájem búgilgen belin ázer tiktep ornynan turdy da, peshtiń ar jaǵynan bir tabaq kójeni kóterip ákelip ortamyzǵa qoıdy. Býra ekeýmiz kójege ashqaraqtana kirisip kettik. Tipti artyq aýyz sózge de qulqymyz bolǵan joq. Tek ishine el qonǵan sátte baryp, Býra:

— Áje, bizge tósek salshy, — dedi ábden sharshaǵan adamnyń qalpymen, ózi kóne alashanyń bir shetine jantaıyp jatyp. Ájem qarsy sóz aıtqan joq. Taǵy da búgilgen belin ázer jazyp, edenge tósegen qamystardy sytyrlata basyp tórge bettedi de, sandyqtyń ústinen kórpe-jastyqtar alyp, ekeýmizge qatar tósek saldy. Kóje iship bolǵan soń-aq Býra ekeýmiz jatý yńǵaıymen qamysty sytyrlatyp tórge shyǵyp, sheshine bastadyq.

Býranikine bul birinshi ret qonýym emes. Talaı ret-aq qonyp, úıge tańerteń qaıtqanmyn. Biz tósekke jatqan soń ájem eńkeńdep baryp ondyq shamnyń piligin basty. Peshtiń shoǵyn taǵy bir aýdarystyrdy... Sosyn bizge qarap turyp:

— Men Tompaqjannyń osynda jatqanyn áke-sheshesine aıtyp, bir aýyq urshyq ıirip, áńgimelesip qaıtaıyn, — dedi. Býra úndegen joq. Odan jaýap kútip áýre bolǵan ájem de joq. Bosaǵa jaqta kálóshterin aıaǵymen túrtkilep kıip jatyp: — Sender balasyńdar ǵoı... Qazir-aq uıqtap

qalasyńdar... Maǵan tań ata ma? Eki kózim baqyraıyp saryjambas bolyp bosqa jatqansha... — dedi kúbirleı sóılep. Aqyry ájem urshyǵy men bir shúıke júnin ustaǵan kúıi shyǵyp ketti. Meniń bir ýaıymym — ájem úıden shyǵysymen Býra joldaǵydaı taǵy da jylaı ma, jylasa taǵy ne dep jubatamyn dep oılap, solaı kútinip jattym. Biraq Býra jylamady. Jylaǵan bylaı tursyn, tipti sóılegen de joq. Tek ájem shyǵysymen maǵan qaraı bir aýnap jatty da, meni ózine qaraı tartyp, moınymnan qushaqtap aldy. Mende ún joq. Býra moınymnan qushaqtaı alǵan kezde, et baýyrym eljirep, qaıta ózimniń jylaǵym kelgendeı boldy ma, qalaı...

...Sol qushaqtasqan qalpymyzda biz uıyqtap qalyppyz. Ájemniń de túnniń qaı ýaǵynda oralǵanyn bilmeımiz.

* * *

Tańerteń biz uıqydan oıanǵanda, ájem samaýryn qoıyp, syrtta júr eken. Úı ishi áli jylı qoımapty. Biraq peshte gúrildep ot janyp jatyr. Býra ekeýmiz tósekten turǵan boıda pesh túbine kelip jaıǵastyq. «Kúıikten» utyp alyp kelgen súıektiń basyn Býra jatarda peshtiń astyna tastaı salǵan. Endi qarasaq, sol súıektiń búkil qar-muzy erip, jalańashtanyp qalypty. Myna qalpynda ózi kózge sonshalyq súıkimdi kórinerdeı de nárse emes. Qaıta keshe táp-táýir múlik bop kórinip edi. Al qazir-r... Dálirek aıtsa... kádimgi ıt mújip tastaǵan neshe jylǵy kemik súıek...

— Osyǵan bola sonsha talasyp-shabylyp, kúni boıy júrdik-aý, — dep, men peshtiń astynda jatqan súıektiń basyn qomsynyp, aıaǵymmen túrttim. Býra da súıekke kóz salyp, az-kem ún-túnsiz otyrdy da:

— Ol jaman súıek bolǵanymen, sol súıekte aýyl namysy, myna bizdiń ar-uıatymyz jatyr ǵoı, — dedi aqyryn ǵana. Sosyn áregirekte jatqan taǵy bir sıyr súıeginiń basyn shyǵardy. — Mynany byltyrǵy qysta Májiken ekeýmiz utyp alyp qaıtqanbyz. Ol joly da «Kúıiktiń» balalary bizdi op-ońaı jibere salǵan joq. Terimizdi sypyryp aldy... Men oılanyp qaldym. Álginde ǵana kózge qorash kóringen súıekter endi úlken básekelerden utyp alǵan altyn jambylarǵa usap ketti. Al Býra bolsa...

Men osy sátte Býranyń júzine eriksiz burylǵam... Býra-a... Ol naǵyz gazetterge jazylyp júrgen olımpıadalyq oıyndardyń chempıonynan birde-bir kem emes edi. Qaıta, bálkim, artyq...Osy kezde qojyldaı qaınaǵan samaýryndy kóterip úıge ájem kirdi.

— E, turdyńdar ma? Jýynyp-shaıynyńdar! Qumanǵa sý jylytyp qoıdym. Biz turyp, jýyna bastadyq.

— Ekeýiń qushaqtasqan kúıi tyraıyp osynsha jattyńdar ǵoı, — dedi ájem, bizdiń solaı jatqanymyzdy qýanysh etkendeı ári bizdi sózge tartqysy kelip. Súrtinip bolǵan soń Býra ekeýmiz kóne alashanyń ústine jaıylǵan dastarqannyń jıegine qatar jaıǵasyp, shaı ishýge kiristik.

— Keshe Tompaq ekeýmiz «Kúıikke» baryp, dop-taıaq oınap qaıttyq, — dedi Býra, ájesine keshegi aıta salǵan ótirigin jýyp-shaıǵysy kelgendeı.

— Báse... ózim de bular uzap ketti-aý, shamasy, — dep oılap edim. — Naızabektiń qyzymen qýyrshaq oınadyq dep... Býrataı-aı, sen de qaıdaǵy joqty aıtasyń-aý... Ájem tisteri opyraıyp kúlgen boldy. Biraq Býra odan ári úndemesten shaıyn ishe berdi.Ájem bolsa sholaq áńgimege aıyzy qanbaıtyn adam.

— «Kúıikte» toı bar dep edi... Kimderdi kórdińder? Qaryndaryń ashyp qalǵan joq pa? — dep, áńgimeni jaǵalatýyn jaǵalatyp edi... Býra úndemeı qoıdy.«Mázgúlmen aradaǵy áńgimeni aıtamyn ba, álde qaıtemin» dep men de kádimgideı jaltaqtap otyr edim, endi sonyń reti óz-ózinen kele qalǵandaı boldy.Keshegi Mázgúldiń ájeme aıtqan sálemi moınyma qaryz bolmasyn dep, ári ol kisiniń áńgimeni tintip izdep, tappaı otyrǵan halin aıap:

— Mázgúldi kórdik, áje. Sizge sálem aıtty, — dedim men. Osylaı dedim de, bosaǵada ilýli turǵan kúpáıkemniń qaltasyndaǵy qos ýystaı kámpıtti ákelip, ájemniń aldyna tóktim.

— Sizge berip jibergen sálemdemesi...

— A, qudaı... Ne deıdi?! Kórdińder me? Aman-esen júr me eken, áıteýir... Óńi júdeý emes pe eken óziniń?

— Joq, júdeý emes... Sizdi... bárińizdi surady.

— Júdeý bolsa, sybaǵasyn aparyp, baryp qaıtaıyn dep pe edińiz, — dedi, Býra ájemniń Mázgúlge ózeýreı qalǵanyn jaqtyrmaı.

— Sybaǵasyn aparsam, meni úıine kirgizbes deısiń be? Býrataı-aı... Ol ne degeniń?.. — deı berip, ájem jylap qaldy. — Mázgúl meniń mańdaıyma syımaı ketti emes pe?! Mázgúl degen qandaı edi?! Mázgúldi Shoıynjan kelin etip túsirgende men maqtanyshtan taltaqtap júre almaı qalǵanmyn. Surańdar... Osy aýyldyń bári de biledi. Sonymdy kórgenderdiń bári birdeı ólgen joq. Mázgúlge ókpem ne? Shoıyndaı balamdy jalmaǵan soǵysqa aıtamyn da qarǵysymdy... Jas qoı... azǵyrǵanǵa da ergen shyǵar... Kóngen shyǵar... Qaıteıin?! Bolmasa Býradaı balasy bar áıelge baıdyń keregi ne?! Ájem osy kezde Mázgúl berip jibergen kámpıttiń bireýiniń qaǵazyn arshyp, aýzyna sala berdi de, qolyndaǵy kesedegi shaıy shaıqalǵan kúıi kádimgideı aǵyl-tegil boldy. Ájeme qosylyp jylaǵym kelip, meniń de kóńilim bosady. Ájesiniń jylap-syqtap, osynsha aqtarylǵanyna namys qylǵandaı Býra shytynap:

— Sál nársege syqsyńdap jylaı beretinińiz ne, osy? — dep qaldy.

— Al jylamaıyn!.. Qoıdym, Býrataı! Ásheıin... Mázgúldiń berip jibergen kámpıtiniń dámin alyp otyryp kóńilim bosap ketkeni... Onyń ústine Mázgúl sálem aıtty degen sóz... Mázgúljan sálem aıtady ǵoı. Nege aıtpasyn... Qudaı kýá... Jurt kýá... ene bop betine kelgen kezim bolǵan joq. Osy úıge kete-ketkenshe ózi bı, ózi qoja boldy. Shoıynjan da elge tentek bolǵanymen, Mázgúlge jumsaq-tyn.

— Qoıyńyzshy, áje! — dedi osy kezde Býra daýystap jiberip.

— Al qoıdym-m... Qoıdym, Býrataı... Ájem túgil, men de iship otyrǵan shaıymdy irkip qaldym. Býranyń isine tań qaldym. Tyńdaǵysy kelip otyryp tyńdamaıtyn, jegisi kelip turyp jemeıtin, aıtqysy kelip, aıtpaıtyn minez de qyzyq-aý. Myna Býra sol... Máselen, keshe Mázgúldiń qolynan kámpıtti almaı turyp, kámpıtke degen yqylasyn jalt etken kózqarasynan baıqap qalǵanmyn. Endi, mine, Shoıyn kókem týraly da, Mázgúl týraly da tyńdaǵysy kelip otyr. Tyńdaǵysy kelip otyrǵanyn men onyń júzinen, kózinen aınytpaı tanyp otyrmyn. Sóıtip otyryp tyńdamady. Ájemdi birjola basyp tastady. Al buǵan ne dersiń?!.

Men buryn da baıqap júrgenimmen, dál osy sátte ábden tanyǵan Býranyń osy minezine tańdanyp, onyń júzine bir aýyq únsiz qarap otyrdym. Odan ári shaı únsiz ishildi de, ájem ǵana qansha ret qoıdym dep ýáde bergenimen, ózin-ózi irke almaǵandaı, jaýlyǵynyń ushymen kózin, murnyn súrtip otyrdy.

* * *

Qysqy demalysymyz bitip, biz mektepke oraldyq. Kózáınek ákelýge ketken Badyraq qaladan áli qaıtqan joq. Sondyqtan Naızabek aǵaıdy mektepke taǵy da Qyzdarkúl jetelep keldi. Jol-jónekeı aǵaı taıyp jyǵylyp, sonysyna renjip: «Sen jóndi jerden júrmediń», — dep, mektep tabaldyryǵynan attaǵansha ol qyzyn kinálap, ursyp kirdi. Klasqa kirgen soń da qyzyna taǵy da ursa sóılep, peshke ot jaqqyzdy. Buryn bolsa: «Qyz balany jumsaý mádenıetsizdik bolady. Myna Evropa degen jerde solaı», — dep, saýsaǵymen Evropa jaqty bir siltep qoıyp (Naızabe aǵaıdyń saýsaǵyna sensek, Evropa degen jeriń «Kúıiktiń» ol jaq-bul jaǵy ǵana sekildi), Býramen ekeýmizdi nemese Májikendi jumsaýshy edi. Endigi jerde bizge ondaı jaýapty isti tapsyrýǵa senbeıtin sekildi.

Qyzdarkúl peshke ot jaqqannan keıin de, pálen kúnnen beri ot kórmeı muzdap qalǵan klass ishi birden jylı qoıǵan joq. Naızabek aǵaı paltosynyń jaǵasyn kóterip alyp, taqta aldynda árli-berli júrdi de, biz sol kisige qarap otyrdyq. Dál sol sátte ol kisi klass ishiniń jylı qoımaǵandyǵyna renjidi me, álde jolda qulap qalǵandyǵyna, bolmasa kózáınek ákelýge ketken Badyraqtyń habar-osharsyz ketkenine muńaıdy ma, áıteýir kádimgideı qabaǵy kirjıip, bir aýyr oıǵa túsip ketti.

Sodan bir kezde ózin-ózi zorlaǵandaı bolyp, álgi aýyr oıdan qutyldy da:

— Balalar, birinshi sabaq bolmaıdy. Onyń ornyna «Biz demalysty qalaı ótkizdik?» degen taqyrypta áńgime ótkizemiz. Bul ózi programmamyzda bar nárse, — dedi. Bósteki áńgimeni kim jek kórsin? Bárimiz eleńdesip, áńgimege ońtaılanyp otyrdyq. Biraq Naızabek aǵaıdyń eresek balalarmen jumysy bolǵan joq. Áńgimeni tómengi klass oqýshylarymen ótkizip jatty.

Tómengi klass oqýshylary aýyz tushytyp ne aıta qoısyn? Syrǵanaq tepkenderin, óristen mal qaıyryp kelgenderin aıtty. Birli-jarymy jaqyn mańdaǵy jegjattaryna qydyryp baryp qaıtqandaryn ejiktep baıandady.

Olarǵa Naızabek aǵaı: «Kitap oqymaǵansyńdar, balalar. Ótken sabaqty qaıtalaý, ádebı kitap oqý degen atymen bolmapty. Qydyrý-ý... Syrǵana-aq-q degen ne?Jaraıdy, óristen mal qaıyrý degenge kelisýge bolady,

Óıtkeni ol ata-analarǵa kómektesýge jatady», — dep, balalardyń jaýaptaryna qanaǵattanbaǵandyǵyn bildirip jatty. Sodan kezek Belbarmaqovqa jetken kezde, ol demalys kezinde ne istegendigin áńgimelemes buryn, jańadan kıip kelgen túlki tymaǵyn Naızabek aǵaıǵa aparyp ustata qoıdy.

— Bul ne? — dedi Naızabek aǵaı qolyndaǵy tymaqqa shoshyna qarap.

— Ana joly aıtqan túlkiniń terisinen tigilgen tymaq qoı.

— Solaı ma? Qane, kórelik! Sen tipti qyzyldyǵyn kóılektiń túsimen birdeı dep shatyp ediń-aý... — dedi de, aǵaı terezeniń janyna jaqyndap baryp, túlki tymaqty dál kóziniń aldyna taqap olaı-bulaı aýdarystyryp kóre bastady. Túlki, Belbarmaqov aıtqandaı, kóılektiń túsindeı qyp-qyzyl bola qoımasa da, maqtarlyqtaı-aq edi. Sony Naızabek aǵaı da baıqady ǵoı deımin, áýelde tymaqty qalaı bolsa solaı aýdarystyryp, kózin qydyrta qarap turdy da, sálden soń abaılap aýdaryp, jiti qaraı bastady.Túlkiniń qyp-qyzyl jonynan tigilgen eki qulaqshasyn saýsaqtarymen tipti uzaq sıpady... Osyndaı túlki ustaǵanyn Belbarmaqovtyń ákesinen qyzǵandy ǵoı deımin, túsi de ózgerip sala berdi. Osy kezde Belbarmaqov partasynyń qaqpaǵyn sart-surt ashyp:

— Aǵaı, endi aıta bereıin be? — dedi.

— Neni aıtasyń?

Naızabek aǵaı endi oǵan jaratpaǵan pishinmen buryldy.

— Kókem ekeýmizdiń myna túlkiden de qyzyl, taǵy bir túlkini demalys kezinde qalaı ustaǵanymyzdy...

— Mynadan da qyzyl ma? — dedi Naızabek aǵaı Belbarmaqovqa senińkiremegendeı.

— Qyp-qyzyl... Mynaý onyń janynda túk te emes. Ótirik aıtsam, búgin túnnen shyqpaı qalaıyn... Shyǵa qalsam, taba nanǵa tisim ótpeı qalsyn, — dep Belbarmaqov úırenshikti qarǵysyn shubyrtty da jiberdi.Balalar biraz kúlisip aldy. Biraq Naızabek aǵaı kúlgen joq. Qaıta júzi surlana túskendeı boldy da, Belbarmaqovqa buryldy.

— Sonda qyp-qyzyl túlkiniń bári qaıdan kelgen?

— Aıttym ǵoı, aǵaı, sizge... Taýdan aýyp kelgen dep... Kókem solaı dedi.

Naızabek aǵaı áldenege qatty renjigen adamnyń keıpimen Belbarmaqovqa qaraı asyǵys júre berdi de, tymaqty oǵan ustata salyp, ózi ári ótip ketti.

— Aıtaıyn ba, aǵaı?.. — dedi Belbarmaqov taǵy da qulshyna túsip.

— Joq! Aıtpaı-aq qoı...

Naızabek aǵaı oǵan burylmaǵan kúıi klastyń buryshyna deıin júrip bardy da, burylyp, terezege qaraı qaıta júrip kele jatyp:

— Óńsheń qyp-qyzyl túlkiler «Bórlige» kelý úshinmeniń kózáınegimniń joǵalýyna qarap júr eken de, — dedi kúńkildeı sóılep.

— Aǵaı, aıtaıyn ba? — dedi taǵy da Belbarmaqov.

— Aıtpaısyń! Aıtpaısyń dedim ǵoı men saǵan. Aıtqyzbaımyn. Otyr!

Sonsha jekirip sóılegen Naızabek aǵaıdyń bul kezde túsi kádimgideı buzylyp ketti.

Belbarmaqov eshteńege de túsinbegendeı, jan-jaǵyna jaltaqtaı qaraǵan kúıi ornyna otyrdy.

— Al endi sabaq ótemiz, — dedi aǵaı bir kezde, oqys sheshimge kelip,ústeline otyra berip.

— Birinshi klass, sender terezeniń sýretin salyńdar. Senderge sýret sabaǵy. Ekinshi klass, sender án-kúı... Biraq ándi dalaǵa shyǵyp kezektesip, otyn butaı júrip aıtyńdar. Úshinshi klasqa orys tili... Iaǵnı sendermen biraz orysshalasamyz. Qazir...

— Al, tórtinshi klass, — dep, eń sońynan aǵaı bizge buryldy. — Sender matematıkadan burynǵy kelgen jerimizden bastap eki esep shyǵaryńdar. Birinshi shyǵarǵan — bes, ekinshi shyǵarǵan balaǵa tórt... Sosynǵylaryna úsh qoıylady, bastańdar!Naızabek aǵaı bizge taǵy birdeńe aıtýǵa oqtala bergende, Belmarmaqov:

— Aǵaı, dala sýyq qoı... Osynda otyryp aıtaıyqshy óleńdi... — degeni.

— Sender shýyldap óleń aıtsańdar. Sonda myna klastyń ishi ne bolady? Aıda, shyǵyńdar!.. Ekinshi klastyń balalary topyrlasyp syrtqa shyǵa bastady. Biraq Belbarmaqov shyǵar emes.

— Aǵaı, men birinshi klaspen birge terezeniń sýretin salaıynshy.

— Sen nemene, birinshi klasqa túskiń kelip tur ma? Kerek bolsa, birinshige qazir túsireıin.Osylaı dep Naızabek aǵaı jýrnalyn qolyna ala bergende, Belbarmaqovtyń záresi ushyp ketti.

— Aǵaı, shyǵamyn qazir... Dala sýyq bolsa... bola bersin. Án salamyz, otyn da butaımyz, — dedi de tymaǵyn ala salyp, apyr-topyr esikke qaraı aıdaı berip, dál tabaldyryqtyń aýzynda esikti jartylaı ashyp turyp, taǵy da buryldy.

— Oqýshylarǵa aǵaı bolaıyn ba?

— Jaraıdy. Bolsań — bol-l... Japshy esikti! Belmarmaqov esikti tars jaýyp shyǵyp ketti de, Naızabek aǵaı, «myna báleden ázer qutyldym-aý» degen kisishe, erkin demalyp, úshinshi klass oqýshylaryna qaraı buryldy.

— Al endi sendermen biraz orysshalasyp alaıyq. Ózderiń orysshany umytyp qalǵan joqsyńdar ma?

— Joq.

— Umytqan joqpyz, aǵaı, — dep, úshinshi klastyń balalary shýyldasyp ketti. Sodan Naızabek aǵaı «Soǵystan úırenip qaıttym» deıtin shobyr orysshalaryn endi bastaı bergende, esik ashylyp, ishke Badyraq kirip kelgeni.Bárimiz burylyp Badyraqqa qaradyq. Qolyn baılap, ıyǵyna asyp júretin kelinsheginiń qyz kúninde tartqan qyzyl oramalyn tastapty. Shamasy, qoly jazylǵan bolýy kerek. Biz esik jaqqa qaraı burylyp ketken soń, aǵaı kelip turǵan taǵy da Belbarmaqov dep oılady ma:

— Áı, men saǵan kózime kórinbeı qury dedim emes pe? — dedi ashýdan tútigip sóılep. Sálden soń kelip turǵannyń Belbarmaqovtan góri eresekteý ekenin ańǵardy ma:

— Májikenbisiń, áı, — dedi daýsyn burynǵydan jumsartyńqyrap. — Shyraǵym-aı, osyndaı ádetti qaıdan shyǵardyńdar? Muǵalimdi, myna klasty syılaý kerek qoı...Klasqa kirerin kirse de, Badyraq Naızabek aǵaıǵa bir, bizge bir qarap, ne isterin, ne derin bilmegendeı alaqtap biraz turdy da:

— Naızeke, men ǵoı... — dep, taqtaǵa qaraı jaqyndaı berdi.

— Meniń kim, áı? Ornyńda turyp-aq aıta berseıshi. Oıpyrmoı, shyraqtarym-aı, qoısha órip kettińder ǵoı. Sen osy Býramysyń?

Naızabek aǵaı áldeneden qorǵanǵandaı, qoldaryn erbeńdetip ornynan kóterildi.

— Men ǵoı, Naızeke, Badyraq.

— Badyraq?!

— Ia, men.

— Sen qaıdan júrsiń? Á,ıa, keldiń be, áıteýir. Aınalaıyn-aý, seniń jolyńa qarap-aq kózim taldy ǵoı. Amanbysyń óziń, áıteýir?

— Amanmyn ǵoı...

— Al, endi osy ýaqytqa deıin qaıda júrsiń?

— Naızeke-aý, qalaǵa baryp qaıtý ońaı ma?

— Ońaı dep otyrǵanym joq qoı. Biraq túıemen júrgen kisiniń de eki baryp, eki qaıtatyn kezi boldy ǵoı. Qoıshy endi, kózáınekti ákeldiń be?

— Ákeldim.

Badyraq ishki qaltasynan gazetke oralǵan áldebir nárseni alyp berdi de, Naızabek onyń syrtqy oraýyn laqtyryp tastap, asyǵys kózáınekti kıe bastady. Kózáınekti kıe bastaǵan kezde júzinde sonshalyq bir, «jettim be? jetpedim be?» degendeı, erekshe qýanyshtyń izi de boldy. Ol kózáınekti kıip bárimizge bir-bir kóz saldy. Klass ishine qarady. Terezege qaraı burylyp, kózin syrtqa tikti. Aǵaıymyzǵa ilesip biz de syrtqa qaradyq. Aǵaıdyń júzindegi qýanysh belgisi birte-birte seıile bastady. Shekesi tyrysyp turyp taǵy da bizge qaıtadan bir-bir qarap ótip:

— Aınalaıyn-aý, myna kózáınegiń qandaı ózi? — dedi Badyraqqa. — Resep boıynsha aldyń ba?

— Sonyńyzdy, Naızeke, joǵaltyp alyp...

— Joǵaltqany nesi?

— Sol... Baıqamaı mahorka orap jiberippin. Naızabek aǵaı kózindegi kózáınegin julyp alyp, endi Badyraqqa kózáıneksiz qarady.

— Aınalaıyn-aý, men saǵan kisi dep is tapsyrdym ǵoı. Ózimniń et jaqyn týysqanym ári shákirtim dep sendim ǵoı... Mahorkań ne? Men munda kózsiz qalyp, kárip halde seniń jolyńdy kútip otyrmyn... Al sen...

— Naızeke, endi aıyptylaý bop... Sóıtip...Badyraq taqta aldynda sabaq bilmeı turǵan oqýshydaı basyn sıpalaı berdi de:

— Osynyń ózin ázer aldym, Naızeke... qaǵazsyz bermeıdi eken ǵoı ózderi. Sodan araǵa kisi salyp. Ol kisisin salmas buryn ristiranǵa aparyp, — dedi ózin-ózi aqtaǵysy kelgendeı.Naızabek aǵaı endi ne isterin bilmegendeı túnergen qalpy bir sát ún-túnsiz turdy da, kenet kózáınekti qaıta kıip, klass ishin, bizdi bir jaǵalap ótip, terezeden syrtqa qarady. Aǵaıǵa ilesip biz de terezeden syrtqa qaradyq. Bizdiń ynta-oıymyz bir bólek.Máselen, men «Naızabek aǵaıdyń myna kózáınegimen biz qandaı bop kórinemiz» degendi oılaımyn. Sosyn: «Aǵaıymyz Badyraqqa neister eken endi?» — dep taǵy da mazasyzdanamyn. Mazasyzdanbaımyn-aý, «nemen tynsa da, tezirek tynsa eken» dep bir túrli asyǵa, qýana kútetin sekildimin.

— Óı, seniń isiń bar bolsyn, naısap! — dep bir kezde Naızabek aǵaı kózáınegin qaıta julyp aldy kózinen.

— Naısap! Nıetbaıdyń jaman kózáınegi qurly da kórmeıdi mynaýyń!

Sol kúıi kózáınekti ústelge atyp uratyndaı-aq ekpini bar edi. Biraq aǵaı ony atyp urǵan joq. Sonsha ekpinmen siltegenimen, ústelge qoıar jerde, «Jaman da bolsa kerek bolyp júrer-aý» degendeı, abaılap, tyq etikizip qana tastaı saldy. Badyraq sabaq bilmeı qalǵan baladaı, taqta aldynda basyn sıpap áli tur.

— Al qalǵan aqsha qaıda? — dedi Naızabek endi oǵan tyjyryna qarap turyp.

— Naızeke, aqshasy-y nesi? Bir joldas jigit kezdesip... Sodan áıteýir qaryz alyp... Ázer degende osy...

— Sonda sonsha aqshany myna kózáınekti satyp alýǵa qurttyń ba? — Naızabek aǵaı ústelde jatqan kózáınekti julyp alamyn deı bergende saýsaǵy shalqasynan jatqan kózáınektiń bir qulaqshasyna tıip, kózáınek jerge shıirilip ushyp túskeni.. Naızabek aǵaı endi asyp-sasyp jerge eńkeıdi. Aǵaıǵa ilesip ornymyzdan atyp-atyp turyp, biz de eńkeıip jatyrmyz.

Muǵalimniń kózi bir áınegi synyp, ekinshi áınegi synbaı túsken kózáınekti birden kóre alǵan joq. Edenge sozǵan oń qolynyń saýsaqtary basqa bir tusty sıpalap júrdi de, aqyry bir kezde tapty. Tapty degennen góri muǵalimniń qoly kózáınekke tıip ketti deý yńǵaıly sıaqty. Óıtkeni kózáınekti tapqan onyń kózi emes, qoly bolatyn. Kózáınekti ustaı alǵan aǵaı, bir kóziniń áıneginiń joq ekenin sıpap bilgen boıda-aq túsi buzylyp ketti. Ornynan turyp baryp qyzy alyp bergen, ortasynan qaq bólingen dóńgelek áınekti ustaı bergendegi hali tipti aıanyshty edi. Álginde ǵana Badyraqty tapap keterdeı bolyp turǵan kisi endi jylap jibererdeı kúıde tur.

Sóıtip turyp ta ol Badyraqty umytpapty. Oǵan sonshalyqty jıirkenishpen burylyp turyp: «Shyq qane!» — dedi shańq ete qalyp.

Badyraq ózin áli de aqtaǵysy kelgendeı: «Naızeke-aý, endi», — deı berip edi... Aǵaı taǵy da shańq etip: «Shyq deımin, naısap!» — dedi. Muǵalimniń bul jolǵy daýsynyń qatty shyqqany sonshalyq, bıyl ǵana aqtalǵan klass ishi jańǵyryǵyp ketti.

Badyraq basyn tómen salyp, esikke qaraı bettedi. Naızabek aǵaı oǵan jıirkengendeı qaraǵan kúıi esikke deıin uzatyp saldy da, ústelge sylq otyra ketti. Kózáınek ustaǵan sol qolynyń saýsaqtary dirildep ketkendeı boldy. Kádimgideı dirildedi. Ony biz saýsaqtardyń álsiz qozǵalǵanynan ǵana emes, ústelge qaıtyp qoıa bergen kózáınektiń dyǵyr-r-r dep qaltyraýynan da sezdik. Klass ishi tym-tyrys. Oqýshylar birdeńe dep sóılep, álde birdeńemen aınalysý túgil, dál qazir erkin demalýǵa da batyldary jetpeıtindeı. Osy bir tynyshtyqty kenet esiktiń oqys ashylýy buzdy. Belbarmaqov eken. Basyn esikten jartylaı suǵyp, tisi-tisine tımeı qalshyldap turyp: «Aǵaı, barlyq ándi aıtyp boldyq. Otyndy da kóp butadyq. Endi klasqa kirýge bola ma?» — dedi.Naızabek aǵaı Belbarmaqovqa ne dep jaýap berýdi birden sheshe almaǵandaı az-kem irkilip baryp:

— Jaraıdy, kirińder, — dedi sondaı bir jasqanshaq, jýas únmen. Álginde Badyraqqa aıqaılaǵan eren daýystyń jurnaǵy da qalmaǵan. Qýanyp ketken Belbarmaqov arjaǵyna:

— Kirińder... aǵaı kirsin dep jatyr-r... — dedi de, aldymen ózi ishke umtyldy. Ózgeleri de toptalyp esik aýzynda tur eken, bári topyrlasyp birinen soń biri kirip jatty. Ózgeleri áli tym-tyrys. Tek ótken jaılardan beıhabar ekinshi klastyń oqýshylary ǵana saldyr-gúldir, tasyr-tusyr etip jaıǵasyp jatyr. Tisteri tisterine tımeı qaltyrap-dirildep júrip, birine-biri sóılep júr. Naızabek aǵaıdyń qazirgi otyrysynda úmiti úzilip, joly kesilgen adamnyń keıpi bar edi. Muǵalimimizdiń haliniń aıanyshtylyǵy sondaı, «Osy kisi budan ári ne ister eken? Sabaq óte me, joq pa? Tipti muǵalimdikti de tastasa, endi tastaıtyn shyǵar-aý» degen oılar mazalap otyrdy meni. Muǵalimniń ózi de tap qazir «endigi jerde kúnim ne bolady. Tirshiligim ne bolady? Myna balalardy tap qazir taratyp jiberemin be, álde qaıtemin?» degendi oılap otyrǵandaı edi... Synǵan kózáınek ıesiz qalǵandaı, ústeldiń shetinde tur. Onymen endi eshkimniń de jumysy bolǵan joq. Naızabek aǵaı ǵana emes, búkil klass daǵdaryp otyrǵan osy bir sátte kenet Býra partasyn saldyr-gúldir etkizip ornynan turdy. Ornynan turǵanymen qoımaı, aıaǵyn soldatsha sart-surt basyp partalardyń aralyǵymen muǵalimge qaraı ketip bara jatty.

— Bul qaısyń taǵy da... Aınalaıyn, otyrshy ornyńa... Májikenbisiń... Álde Tompaq... Taǵy qaısyń? Tym bolmasa sender meni kisi retinde aıasańdar etti, — dedi Naızabek aǵaı jylamsyraı sóılep.Tipti sol betinde jylap jiberer me eken dep te oılap edik, áıteýir jylamaı ózin-ózi irkip qaldy.Janyna taqap baryp qalǵan Býrany tanyp:

—Býramysyń? E, sen ekensiń ǵoı. Aınalaıyn-aý, men seni shaqyrǵanym joq qoı, — dedi áldeneden qaýiptengendeı.

Býra onyń sózderin qulaǵyna da ilmeı, ústel janyna bardy da, ishki qaltasyna qolyn suǵyp, áldeneni sýyryp alyp, Naızabek aǵaıdyń dál aldyna tyq etkizip qoıdy.

— Býrajan-aý, taǵy ne istegeli tursyń? — dedi Naızabek aǵaı álgi tyq etken nársege sonshalyq shoshyna qarap turyp. Partamyzdy sart-surt etkizip ornymyzdan údere kóterilip, álgi nársege aǵaımen birge biz de entelese qaradyq. Kózáınek! Baıaǵy aǵaıymyzdyń joǵalyp ketken kózáınegi... Naızabek aǵaıdyń ózi de álgi nárseniń kózáınegi ekenin baıqap, taǵy aırylyp qalatyn adamsha, shap berip ustaı alǵan sátte júzi bir túrli kisi kúlerlikteı edi. Al kózáınekti kıip alǵanda álginde ǵana kirbıip otyrǵan qabaǵy jadyrap, kózderi jaınap ketti. Óziniń kózáınegimen klasty bir qydyryp ótip, bizge asyǵys, jol-jónekeı qarap ótti de, aǵaı terezeden syrtqa qarady. Aǵaımen ilesip, terezeden syrtqa biz de qaradyq.

Terezeden syrtqa qarap turǵan sátte Naızabek aǵaı bizge sondaı baqytty, armansyz adamdaı bolyp kórindi. Tipti onyń endigi baqytynda shek joq sekildi. Sosyn ol klasqa qaıta burylyp, bizge kúlimsiregen qalpy bir-bir qarap aldy. Aǵaıǵa ilesip biz de kúlimsiredik.Bizge uzaq qarap, túgendep alǵan soń, miz baqpaǵan qalpy bedireıip ún-túnsiz turǵan Býraǵa burylyp: «Á, sen-n... Shoıynov, Shoıynov... otyr-r», — dedi oqys sasqalaqtap. Býra buryldy da, aıaǵyn soldatsha sart-surt basyp, parta aralyqtarymen óz ornyna qaraı bettedi. Naızabek aǵaı «otyr-r» degen sózdi sasqalaqtap ári jyly aıtqanymen, partasyna bettep bara jatqan Býranyń sońynan bir túrli sýyqtaý qarap turǵandaı áser etti maǵan.

Býra jaıǵasyp bolǵan soń baryp, muǵalim kózin aýdaryp áketip klastaǵy oqýshylarǵa taǵy da jaǵalaı qarap aldy da: «Al endi sabaq bastaımyz», — dedi tyń únmen. Onyń sóıleý máneriniń tyń bolyp estilýi bizdiń Naızabek aǵaıdyń kózáıneksiz qalǵan kezdegi músápir hali men jasqanshaq únine úırenip ketýimizden edi. Bolmasa estip otyrǵanymyz Naızabek aǵaıdyń sol baz baıaǵy daýsy bolatyn. Ol kózáınegin kıgeli bergi kózqarasy, qımyly, úni arqyly ýaqytsha joǵaltyp alǵan ádet-minezderin qaıtajınastyryp jatqandaı áser etti bizge. Endigi kózqarasynda baıaǵysyndaı óktemdik te paıda boldy.

Aǵaıdyń kózáıneksiz kezindegi bostandyqqa úırenip qalǵan Májiken Qyzdarkúldiń aldynan áldebir dápterdi alýǵa eńkeıe bergeni sol edi...

— Otyr-r, tynyshtalyp! — degen Naızabek aǵaıdyń úni sańq ete qaldy. Májiken túgil, biz de selk ete qaldyq. Bul — tipti aına qatesiz aǵaıdyń burynǵy daýsy.

— «Biz demalysty qalaı ótkizdik?» degen taqyryptaǵy áńgimemizdi erteń jalǵastyramyz. Bárińdi túgel tyńdaımyn, — dedi aǵaı qalamsabymen ústeldi tyqyldatyp turyp. — Qalǵandaryń bizdi tyńdamas dep oılamańdar. Óıtkeni ne stegenderińdi túgel bilemin. Óz aýylyn qoıyp, ózge aýyldyń balalarymen dop-taıaq oınap, aıaǵyn mertiktirip, kıimderin jyrtyp ketkender de bar aralaryńda... Olardy da tyńdaımyz.

Meniń ishim qylp ete qaldy. Eptep burylyp Býraǵa qarap edim, ol bezireıgen qalpy aǵaıdan kózin almaı otyr eken.

Naızabek aǵaı endi Belbarmaqovqa buryldy.

— Sońǵy kezde seniń tiliń tyqyldap ketti ǵoı osy... Túlki deısiń be-aý... Ándi klasta aıtamyn deısiń be-aý... Belmarmaqov «bul aǵaıǵa men ne jazyp edim» degendeı ańqıyp otyr. Muǵalim «Jaraıdy, seniń sharýań ońaı ǵoı» degendeı, kózin odan taıdyryp áketip, jol-jónekeı bárimizge bir-bir soǵyp ótti de, Býraǵa baryp toqtady. Býraǵa toqtaǵan boıda-aq muǵalimniń kózáınektiń ar jaǵyndaǵy kózderi ejireıip ketti.

— Seniń ǵana qolyńnan keler is ekenin ishim bilip edi... Naızabek aǵaıdyń daýsy tym qatqyl edi.Býra jaýap ornyna eski partasyn saldyr-gúldir etkizip ornynan turdy. Býradan muny kútpese kerek, aǵaı az-kem kibirtiktep qaldy.

— Men saǵan ornyńnan tur degenim joq qoı.

— Tur demeseńiz, maǵan qarap sóıledińiz ǵoı...

Býra muǵalimniń kózine kózin qadap osylaı dedi.

Bul sózimen óziniń umytyla bastaǵan qylyǵyn esine sap turǵanyn sezgen muǵalim Býraǵa qaraı bir-eki attap jaqyndap keldi de:

— Sen óziń kimmen sóılesip turǵanyńdy bilesiń be? — dedi, Býrany qalaıda jasqap alǵysy kelgendeı, zip-zildeı etip sóılep.

— Nege bilmeımin...

Býra tipti de yqqan joq. Qaıta ábden qasarysyp alǵan siri minez tanytyp, ot shashqan kózderimen oqytýshyǵa tesile qarady. Osy turysynda ol neden de bolsa taıynbaıtyndaı.

Búkil klaspen birge men de Naızabek aǵaı men Býraǵa kezek-kezek qarap otyrdym. Bul arbasýdyń nemen tynaryn kúttim. Naızabekti sastyrǵany da búkil klastyń osylaı ańtaryla qarap otyrǵandyǵy bolýy kerek.

Ári-sári kúıde biraz turdy. Osy turysynda onyń basynda neshe túrli oı bolyp jatqandyǵy aıdan anyq edi. Sol oılardyń eń negizgisi «Bul ıtke ne istesem eken?.. Qol jumsasam... myna turysynda ózime umtylyp júre me? Umtyla qalsa abyroıymdy tógedi-aý. Bálkim, kózáınegimdi syndyryp...» degen qaýipter sıaqty. Aqyry muǵalim ózi oılaǵan iske táýekel ete almaǵan kúıde bir qyzaryp, bir bozaryp turyp:

— Otyr-r, — dedi kúmiljigen únmen.

Sóıtip Naızabek aǵaı syndy... Býra ony syndyrdy...

«Bórli» bastaýysh mektebini tarıhyndaǵy, muǵalim Naızabek Baımuratovtyń ómirbaıanyndaǵy bul eleýli oqıǵa edi. Óıtkeni buǵan deıin ony syndyrmaq túgil... betine qarsy kelgen de oqýshy bolǵan emes. Sondaı bireýdiń bolǵandyǵyn men estigen de, kórgen de emespin.

...Partasyn saldyr etkizip Býra ornyna otyrǵan soń, balalar aldaryna qarap, durystalyp jatty. Men ǵana Býraǵa burylǵan qalpymda otyryp qaldym. Onyń ot shashqan kózine, órtke túsýge de peıil túnergen júzine sonshalyq qyzyǵyp qaraǵanym bir... Sóıtip otyryp ishimnen «Qaıran, Shoıyn kókemniń kózi!.. Jurqabaı atamnyń shóberesi!.. Jan degendegi jaqyn týysym... Qıametke deıin qıyspas dosym meniń!» dedim eljirep otyryp. Osy bir týysqandyq sezim meniń kóńilimdi bosatyp ta jiberdi. Aldyma qaraı buryla bergenimde kózimnen jas yrshyp ketti.

Naızabek aǵaı da meni kúndik baǵyp-aq otyr eken. «Synsam Býradan syndym, ózgeńnen synǵan joqpyn ǵoı» degen yńǵaımen: «Áı, saǵan ne boldy?» — dedi qatqyldaý ári kekesindi únmen. Men ózimshe Býraǵa uqsap, partamnyń qaqpaǵyn tasyr-tusyr etkizip ornymnan atyp turdym.

— Saǵan ne boldy? Kóz jasyńdy bulaıtyndaı. Áke-shesheń tiri. Kúpáıkeńniń jamaýy joq... — Naızabek maǵan jep jibererdeı tesilip tur. Men onyń bul sózderine ýáj qaıyra almadym. Ýáj qaıyrý úshin Býra bolyp týýym kerek ekenin de, Býranyń ózimnen kóp bıik turǵanyn da men osy sátte moıyndadym...Ornymnan túregelgen soń da kóz jasym tyıylmaı qoıdy. Kózimnen aqqan jaspen birge murnym da bosasyn bir... Tap bir bulaqtyń kózi ashylǵandaı. Qaltadan alyp súrte qoıatyn oramaly túspegir de qaıdan bolsyn? Shalbardyń yshqyrynan amalsyz kóılektiń etegin shyǵaryp aldym da, kózimdi, murnymdy súrttim. Naızabek aǵaı ań-tań. Naızabek aǵaı ǵana emes-aý, barlyq oqýshylardyń aýyzdary ashylyp otyr.Kóılegimniń etegin kótere bergende qarnymnyń jaltyrap ketkeni óz-ózinen túsinikti. Onyń ústine kózge súp-súıkimdi kórinetindeı, qaısybir jetisken qaryn deısiń... Ánsheıinde bolsa, sóz joq, bári de jarysa kúler edi. Bul joly eshkim kúlgen joq. Tipti ezý tartqan da jan bolmady. Meniń kishi-girim jeńisim osy boldy! Maǵan kúle almady!.. Osy jeńis meni qanaǵattandyrdy da... Naızabek aǵaı:

— Otyr! — degen kezde men Býraǵa uqsap, partamnyń qaqpaǵyn tasyr-tusyr etkizip ornyma otyrdym.

— Peshke ot jaǵyńdar, — dedi bir kezde Naızabek aǵaı qatqyl daýyspen. Árıne, ol kisiniń bul sózinen keıin bizdiń bireýimiz (tór-tinshidegi tórteýdiń) ornymyzdan atyp turyp, peshke ot jaǵý qamyna kirisip ketýimiz kerek edi.

Bul joly klass ishi tyna qaldy. Klass ishiniń shyn sýyp ketkenin de Naızabek aǵaıdyń álgi sózinen keıin ańǵarǵandaımyz. Biz bir-birimizge úrke qaraǵanymyz bolmasa, tipti qozǵalýǵa batylymyz jetpegendeı. Kenet partasynyń qaqpaǵyn sart etkizip ashyp, satyr-sutyr ornynan Býranyń kóterilgeni. Bul jaıǵa biz túgili, Naızabek aǵaıdyń ózi de tańdanyp qaldy. Onyń tańdanǵanyn biz shoshań etip oqys kóterilgen ıeginen, áýeli bop-boz bolyp ketken óńinen baıqadyq. Biz Naızabek aǵaıǵa, sosyn satyr-sutyr burylyp-burylyp Býraǵa qaradyq. Býranyń bizben sharýasy da bolǵan joq. Temir peshtiń qaqpaǵyn saldyr etkizip ashyp,úıýli jatqan daıyn otyndardy tyǵa bastady. Balalardyń nazarynyń Býraǵa birjola aýyp ketkenin kóńiline alǵan Naızabek aǵaı:

— Qane, beri qarańdar! — dedi shatynaǵan únmen. Biz satyr-sutyr qaıtadan aǵaıǵa buryldyq.

— Nemene, buryn-sońdy kisiniń peshke ot jaqqanyn kórmep pe edińder? Qalyń kózáınektiń ar jaǵynan qaraǵan Naızabek aǵaıdyń kózderi sonshalyq sýyq edi. Klass ishi jym- jyrt boldy.Osy tynyshtyqqa kóńili tolǵandaı, Naızabek aǵaı endi bizdiń ústimizden asyp Býraǵa qarap turdy. Býranyń ár qımylyna jiti qaraǵan onyń kózinde, júzinde «Osy bala taǵy da klasty tútindetip, taǵy sondaı birdeńe oılap taýyp júrmeı me» degen ýaıymnyń da izi bar edi. Peshtegi ot gúrildep jana bastady. Ózge balalardan urlanyp men ekeýine kezek-kezek qarap otyrǵam-dy. Peshtiń qaqpaǵyn taǵy bir ashyp, otqa jýan kesindilerdi tastap-tastap jiberip, qaqpaqty asyǵys qaıta jaýyp, buryla bergen Býranyń kózderi kenet Naızabek aǵaıdyń kózáınegimen ushyrasyp qaldy. Áýelde sýyq ushyrasqan janarlar bir-birimen biraz tiresip turdy da, sanasqandaı, teńeskendeı kúı ańǵartyp baryp, ekeýi eki jaqqa burylyp ketti.Bul jaı — birjola keliskendiktiń de belgisi bola almas. Biraq olardyń sol qarastarynan-aq azaıǵan kúdik pen senim tabyn ańǵaryp qalǵandaı boldym. Osy kezde ústel ústinde ashyq jatqan jýrnalǵa úńile berip:

— Jaraıdy, balalar, endi sabaqqa kiriseıik, — degen Naızabek aǵaıdyń úninde buryn biz baıqamaǵan meıirim nyshany bar edi.Bárimiz aǵaıǵa qarap, aǵaıdy baǵyp otyrmyz.Sálden soń taǵy da aǵaıdan urlanyp, burylyp qarasam, Býra pesh aýzynda áli otyr eken. Ár jeri tesik qaqpaqtan túsken ot sáýlesiniń shalyqtaǵan qyzamyq túsi ony áýeli jylap otyrǵandaı etip kórsetti. «Býra jylap otyr... Qalaısha? Nege?» dep qalǵam ishteı shyn janym ashyp. Sonan soń qaqpaqtyń tesikterinen túsken ot sáýlesi basqa jaqqa aýǵanda baryp, onyń tipti de jylap otyrmaǵanyn anyq baıqadym. «Joq, Býra jylamaǵan eken...» Biraq Býranyń júzi burynǵysynan da susty ári muńly kórindi maǵan...

---