InfoHub Logo

Ádebıetke tuńǵysh eńbegimen kelgen jas jazýshylardan oqýshy jurtshylyǵy sony shyǵarma kútedi. Kórkem ıdeıalyq qundylyq, taqyryptyń aktýaldyǵymen qatar, jurtshylyq jańa shyqqan jazýshydan ómirdiń tyń materıaldaryn kóterýde ádebıetke qosatyn kórkemdik ózgesheligi, ózindik úlesi bolýyn talap etedi. Osy ózindik ózgeshelik qasıetterimen ǵana jas jazýshy óziniń bolashaq baǵytyn belgilep, jurtshylyq nazaryn aýdarady.

Ádebıette jas jazýshylardyń bári birdeı birden daralanyp, ózindik qasıetin salǵannan ańǵarta bermeıdi. Jastardyń ádebıettegi qalyptasý joly ár túrli. Biraq qandaı jas jazýshy bolmasyn óziniń aldyndaǵy ádebıet úlgilerinen qandaı dárejede bolsa da úırenbeı kete almaıdy. Al talantty jas jazýshylar kórnekti ádebıet úlgilerine qansha eliktese de belgili dárejede óz stılin, ózindik daýysyn alǵashqy shyǵarmanyń ózinde-aq ańǵartady.

Á. Nurpeısov «Kýrlándıa» romany arqyly ádebıetke jańa leppen, ózindik qazynamen keldi. Árıne, jas jazýshy uly orys ádebıeti men qazaq ádebıetiniń kórnekti úlgilerinen kóp úırengen jáne olardyń jaqsy qasıetterin boıyna sińire de bilgen.

Osyndaı izdený arqyly, aldyndaǵy úlken jazýshylardyń shylaýynda qalyp qoımaı, jurtshylyq nazaryn aýdaratyn jańa sóz, tyń obrazdar ala kelgen. Roman ábden pisip jetilgen shyǵarma degen pikirden aýlaq bola otyryp, biz, eń aldymen, talantyn ańǵartqan jas jazýshynyń shyǵarmasynyń sátti jaqtaryna, táýir shyqqan obrazdaryna, ózindik ózgeshelikterine toqtalmaqpyz.

Avtor Uly Otan soǵysynyń kesek oqıǵasyn alyp, sol arqyly sovet adamdarynyń Otan súıgishtik sezimin, jan qıarlyq erligin, asqan moraldyq qasıetin sýretteıdi. Onyń negizgi geroılary — kúni keshegi uly erligi jyrǵa aınalǵan bizdiń zamandastarymyz. Adam balasyn fashızmniń quldyǵynan azat etken qarapaıym sovet adamdaryn kórkem obrazdar arqyly kórsetýde jazýshy eleýli tabystarǵa jetken. Eń aldymen, oqýshyny súısindiretin nárse — jazýshy osy adamdardy negizinen sýretshige tán ilip alar ańǵarympazdyqpen beıneleıdi. Alǵashqy keıipkerlerdiń tulǵalary kórine bastaǵanda-aq sýretshiniń, qolyn tanısyń. Petr Denısov, Eseı, Qojaq, Samed sıaqty keıipkerler kádimgi ómirdegi tiri beınesimen, kózge elester turpaty, qımylymen oqýshyny súısindiretin ish-dúnıesimen este qalady. Bulardan basqa Baıan, Mıronov, Ǵızatýllın, Ostapchýk tárizdi birkelki táýir shyqqan keıipkerler osy obrazdardy tolyqtyra túsedi. Kýrlándıa túbindegi qatty urystarǵa qatysqan osy adamdardyń qımyl-áreketinen, erlik isterinen Otan súıgishtik seziminen, uly maqsatqa qabysyp jatqan oı-armandarynan Uly Otan soǵysynyń eleýli bir kezeńiniń este qalar kórinisi jasalǵan.

Romannyń basty keıipkerleri — Eseı, Denısov, Qojaq. Bul adamdar oqıǵaǵa basynan aıaǵyna sheıin tolyq qatysady. Eseı kirshiksiz taza jandy, Otanǵa shyn berilgen, er júrek sovet jasy. Onyń beınesin sózinen góri isi baıandaıdy. Ol aýyr tapsyrmalarǵa ózi tilenip barady, sony oryndaýda jan aıamaı erlik kórsetedi. Jaý tylyna rasıamen baryp bizdiń artılerıany dushpan áskerleri men pýlemetterine týralaýy, nemister qorshap alǵanda zeńbirekten ózine atýyn talap etýi, kontýzıadan qulaǵy bitip qalǵanda aldyńǵy shepten ketpeı, soǵysa berýi, taǵy da osy sıaqty tamasha epızodtar onyń erlik beınesin anyq sıpattaıdy. Ony osy erlikke bastaǵan sezim Otanǵa degen zor mahabbat; eger kerek bolsa, Otan úshin janyn qurban etýden ol esh ýaqytta tartynbaıdy.

Eseıdiń jaýǵa degen yzasy qandaı mol bolsa, sovet jaýyngerlerine degen mahabbaty da sondaı. Ol óz qaraýyndaǵy soldattaryna adamdyq úlken yqlas, qurmet kórsetedi. Baıanǵa degen aıaýly, taza sezimi, mahabbatyn bildirýdegi jasqanshaqtyǵy da onyń osy beınesin anyqtaı túsedi.

Biraq osy sıaqty tartymdy Eseı obrazynyń jetispeı turǵan jaqtary joq emes. Eseıdiń boıyndaǵy, Chernyshevskıı aıtqan «jan dıalektıkasynyń» anyq kórinbeýi kóp olqylyq keltirip tur. Bylaıynsha aıtqanda, jas keıipker Eseıdiń ósý joly, onyń naǵyz sovet ofıseri bolyp qalyptasýy ıaǵnı oı órisi keńip, áskerı bilim men ómir syrlaryna jetile túsý joly kómeski shyqqan. Romannyń basyndaǵy Eseıdiń romannyń sońyndaǵy Eseıden artyp ketkeni shamaly.

Petr Denısov pen Qojaq erekshe este qalarlyq, súıkimdi keıipkerler. Bulardy bastan aıaq óz kózińmen kórip otyrǵandaı, ózderimen birge júrgendeı bolasyń. Osy eki jigit talaı ret kórgen, qaljyńdasqan, jaqsy dostaryń sıaqty. Demek, óz keıipkerlerin oqýshyǵa áserli etip, tiri kúıinde elestete bilgen avtor, sóz joq, talant ıesi. Petr Denısov aqjarqyn, ázilqoı jigit. Onyń ishki dúnıesi jazǵy kúndeı shuǵylaly. Osy qasıeti maıdan ómiriniń aýyrtpalyǵyn jeńil kóterýge ózine ǵana emes, ózgelerge de járdem etedi. Qıyn-qystaý qater ústindegi onyń jaıdary kóńili joldastaryna da aýysady. Maıdan ómiriniń qaharly yzǵaryna jaıma-shýaq jylý engizedi. Úsh adam jaý tylynda qorshaýda qalyp, qaterge ushyraǵanda da ol ázil aıtyp, óz boıynan joldastaryna demeý bolarlyq kúsh tabady.

— «Áı, Qojaq! Estımisiń, frıster ne dep jatqanyn? Kýrlándıa túbindegi qorshaýda jatqan olar emes, biz sekildi ǵoı. Sen bizden parlamenter bolyp barshy, qorshaýdaǵy qol kóterse qazirgi jol olardiki ekenin túsindir. Bul ıtterdiń jerden bastaryn kótere almaı jatyp, «honde hoh» dep qoqańdaǵany zábir boldy ǵoı, qashanǵydan da», — dep óz bastaryna dál qazir qater tóngenmen de túpkilikti «qoqaıdyń» nemisterge keletinin ańǵartyp, dostarynyń kóńilin kóteredi.

Negizinde Petr Denısov tek qý tildi, sózýar ǵana emes, rýhanı dúnıesi jarqyn, bolmysynan kóńildi, meıirimdi adam. Onyń joldastaryna degen yqylasy, ásirese, Qojaqpen dostyǵy kisiniń kóńilin tebirentedi. Qojaqqa degen Petr Denısov sezimi eń jaqsy aǵanyń, tátti joldastyń sezimi. Ol Qojaqty qansha ázildese de ar jaǵynda dostyq yqylasy, aǵalyq qamqorlyǵy kórinip turady. Qaljyńynyń ózi erkeletip, arqadan qaqqany tárizdi. Qojaq ta, Denısovti bar yqylasymen jaqsy kóredi, oǵan aǵasyndaı ábden pisip jetilgen shyǵarma degen pikirden aýlaq bola otyryp, biz, eń aldymen, talantyn ańǵartqan jas jazýshynyń shyǵarmasynyń sátti jaqtaryna, táýir shyqqan obrazdaryna, ózindik ózgeshelikterine toqtalmaqpyz.

Avtor Uly Otan soǵysynyń kesek oqıǵasyn alyp, sol arqyly sovet adamdarynyń Otan súıgishtik sezimin, janqıarlyq erligin, asqan moraldyq qasıetin sýretteıdi. Onyń negizgi geroılary — kúni keshegi uly erligi jyrǵa aınalǵan bizdiń zamandastarymyz. Adam balasyn fashızmniń quldyǵynan azat etken qarapaıym sovet adamdaryn kórkem obrazdar arqyly kórsetýde jazýshy eleýli tabystarǵa jetken. Eń aldymen, oqýshyny súısindiretin nárse — jazýshy osy adamdardy negizinen sýretshige tán ilip alar ańǵarympazdyqpen beıneleıdi. Alǵashqy keıipkerlerdiń tulǵalary kórine bastaǵanda-aq sýretshiniń qolyn tanısyń. Petr Denısov, Eseı, Qojaq, Samed sıaqty keıipkerler kádimgi ómirdegi tiri beınesimen, kózge elester turpaty, qımylymen oqýshyny súısindiretin ish-dúnıesimen este qalady. Bulardan basqa Baıan, Mıronov, Ǵızatýllın, Ostapchýk tárizdi birkelki táýir shyqqan keıipkerler osy obrazdardy tolyqtyra túsedi. Kýrlándıa túbindegi qatty urystarǵa qatysqan osy adamdardy qımyl-áreketinen, erlik isterinen Otan súıgishtik seziminen, uly maqsatqa qabysyp jatqan oı-armandarynan Uly Otan soǵysynyń eleýli bir kezeńiniń este qalar kórinisi jasalǵan.

Qojaqty sóz qylǵanda aıta ketkimiz kelgeni syrt qaraǵan adamǵa bul Petr Denısovke uqsas tárizdi kórinýi múmkin. Óıtkeni, ekeýi de «kúldirgi» tıpter. Biraq avtor negizi birine-biri uqsas osy eki obrazdy sheberlikpen daralaǵan. Petr Denısov ashyq, ázilqoı bolsa, Qojaq qýaqy. Onyń qýlyǵy kóbine syrtqa ashyq shyqpaıdy. Kúlimdep kózine ǵana shyǵady da oqta-tekte jylt etip kórinip qalady. Ózine tapsyrylǵan isti, shamasy kelgenshe, aıanbaı, adal isteıtin Qojaqtyń ishke búkken mol oı qazynasy bar tárizdi. Osy kishipeıil jigit kóp jerde rýhanı baılyǵyn, ar jaǵynda áli de ashylmaı jatqan kúsh baryn ańǵartady. Soǵystyń aıaq kezinde komandovanıe ony oqýǵa jibergende de osy qasıetin bek bilgen bolar.

Bizdiń ómirimizdi sýretteý úshin úlken shyǵarmalarǵa kóp keıipker engizbeý qıyn. Óıtkeni, basty keıipkerlerdiń kollektıvtiń alýan túrli múshelerimen qarym-qatynas jasaıtyny daýsyz. Ekinshi jaǵynan, basty keıipkerlerdiń obrazyn tolyq ashý úshin onyń ómir súrgen ortasyn kórsetý qajet. Biraq az ǵana ýaqytqa oqıǵa jelisine baılanysty kórinip ketetin keıipkerlerdiń bári este qalarlyqtaı sýrettele bermeıdi. Al, Nurpeısov romanyndaǵy qýanyshty nárse, ol osy bir-eki kórinip ketetin adamdardyń ózin, jylt etkizip esikten syǵalatyp qana qoımaı, árqaısysynyń zańdy ornyn taýyp, qysqa da bolsa sheber beınelep, este qalarlyqtaı etip bere bilgen. Olar romandaǵy sovet jaýyngerleriniń galereıasyn jaqsy tolyqtyrady.

Mergendik ónerin beıbit ómirden soǵysqa ala kelgen Sapa birden-aq oqýshynyń nazaryn aýdarady. Etek-jeńi keń, qımylǵa olaqtaý bolsa da, iske tabandy Sapanyń búkil tulǵasynda, sóılegen sózinde jigit aǵasy bolǵan qazaqqa tán erekshe bir sıpat bar. Romannyń bas jaǵynda ǵana kezdesetin barlaýshy Ǵızatýllın de óziniń er júrek ójet qımylymen, jalyndy beınesimen oqýshynyń oıyn tebirentip, kóz aldynda turyp qalady. Áskerı daǵdy súıegine sińgen, ásker ómiriniń «romantıgi» — aqkóńil, bir sát bos qarap otyra almaıtyn, «tapaltaq, murtty kapıtan» Ostapchýk; minezi ustamdy, qıyn-qystaý qaterli jerde sabyrly, soǵys óneriniń sheberi kesek beıneli Mıronov; ásheıinde ishi tar, kúıgelek, ómirdiń usaq-túıegine berilip, ishki maǵynasyna tereń boılaı almaı qalǵan, biraq syn saǵatta buryn kákir-shúkirmen búrkelip kelgen shynaıy adamgershilik qasıetin jarq etkizip qaza tapqan Petrýshkın she? Qımyly ish pystyratyn, qorytyndy shyǵarýǵa asyqpaıtyn shekten tys baısaldy, iske myǵym, qıynshylyqta qol beretin artılerıa masterskoıynyń bastyǵy Andreev she?..

Mine, solardyń bári sheber sýretshiniń qolynan shyqqan jandy beıneler. Maıdandaǵy soldat semásynyń jarastyǵyn keltiretin zańdy músheleri. Bulardyń bári minez-qulqy, oı-júıeleri ár túrli, kózdegen maqsaty bir jandar. Otanǵa degen mahabbat bulardy tatý-tátti soldat semásyna biriktiredi, keń baıtaq, kóp ultty Otanymyzdyń ár túpkirinen, ár ultynan jınalǵan osy adamdardy birine birin qıyspas dos etedi. Soldat dostyǵyn jazýshy óz batareıasynan aýysqan Skorıkovtyń sezimi arqyly jetkize sýretteıdi: «Tilegi, talaby bir batareıany tastap ketý oǵan maıdanǵa attanarda úı ishimen aırylysýdan da aýyr soqty. Ózi men batareıanyń arasyn bildirmeı beriktep ustaǵan, jasyryn kúshti jaıshylyq ómirde baıqamapty. Ásirese, jańa bastalǵan úlken istiń kún-tún júrip kóp eńbek sińirgen ıgilikti jeńisi ishinde birge bolmaý onyń renishti janyna aıryqsha batatyn sekildi...» (100-bet).

Jaýǵa satylǵan, opasyz Saıkındi avtor bar janymen jek kórip, jıirkene sýretteıdi. «Kishi leıtenant jaratylysy kishi kózderin burynǵysynan da kishireıtip, qysyńqyrap alypty. Aldyndaǵy búıiri shekti uzyn moıyn ádemi grafınniń túbinde ǵana jyltyraǵan syraǵa: «Shirkin-aı, bir quıýǵa da jetpeı taýsylasyń-aý» dep qynjyla ýaıymdaǵandaı, kózin tigip qadalady.

...Kishi leıtenant Nurjanǵa aıtqan bul sóziniń sońynan da he-he-helep uzaq kúldi. Nurjan onyń áńgimesin qulaq qoıyp tyńdamaı, aldyrǵan kofesin taýysyp iship, turyp ketti. Kóńili qalyp keıigeni sonsha, keterinde kishi leıtenantpen qoshtaspastan, aty-jónin de suramastan shatynaǵan ashýly kózben bir qarady da jalt burylyp júre berdi. Esikten shyǵyp bara jatqanda ǵana, úıdegi kóp adamnyń gýil keńesinen kishi leıtenanttyń qylǵynǵan adamdaı qıqyldaǵan he-he-hesi estildi.

«Bul ne adam? Álgi sózderiniń ilámine qarashy, tosynnan bir kórgen adamǵa aıtyp jatqan sózi álgi. Zańǵardyń ishi qandaı eken, tartpaıtyn peshtiń óńeshindeı byqsyp jatyr ma eken?»

Osy qysqa sýretten sumyraıdyń barlyq jıirkenishti usqyny kórinip turǵan joq, pa?

Avtor óz keıipkerleriniń maqsat etken áreketiniń jaı-japsaryn ashyp, keńitińkirep berý úshin retti jerinde Sovet Armıasynyń basshylyǵyna toqtap otyrady. Jeke urystardy jáne maıdan ýchastoginiń jalpy jaǵdaıyn taldaǵanda Á. Nurpeısov, negizinen, taktıka jóninen saýatty ekenin, áskerı ónerdi edáýir zerttegendigin ańǵartady.

Romandaǵy sovet generaldarynyń ókili Razýmov. Tıip-qashyp sýrettelip, daralanyp jetpese de, onyń obrazy birkelki táýir shyqqan deı alamyz. Avtor onyń qolbasylyq ónerin, taktıkalyq tapqyrlyǵyn, oı-órisiniń keńdigin táýir sýretteı otyryp, sovet generalynyń soǵystaǵy jeńisine negizgi sebep bolatyn syrlardy ashady.

Bizdiń ásker basylarymyzdyń jeńisteriniń eń bir basty sebebi olardyń óz qolastyndaǵy soldattarymen moraldyq jáne rýhanı birliginde. General Razýmov óz soldattarynyń kóńil kúıin, hal-jaǵdaıyn jiti baqylap otyratyn adam.

Jeke bir operasıa týraly sheshimge kelgende de osy jaǵyn kóp salmaqtaıdy. Bel býyp, batyl qımyl jasaǵanda da óz áskerine ábden senip jasaıdy. Razýmovtyń sovet soldattaryna degen adamnyń qamqorlyǵyn Nurpeısov qysqa epızodtarmen ashyp ketedi.

Generaldyń aldyńǵy sheptegi Nurjannyń rotasyna kelýi, jol ústinde mashınalardy batpaqqa maltyǵyp qalǵan avtorotanyń pogonsyz leıtenantymen kezdesýi este qalarlyq kórinister. Árıne, Razýmov jaýyngerleri men ofıserlerine orynsyz eljiremeıdi, ne bolmasa kóńilderin aldaý úshin arqalarynan da ersi qaqpaıdy. Bul ekeýiniń de qaharly soldat ómirine jarastyǵy shamaly. Óz qaraýyndaǵylardyń qaısysynan bolsyn ómir tájirıbesi, áskerı bilimi artyq, jaǵdaıdy áriden boljaıtyn general — soldattar men ofıserlerge qatal talapker, kóregen synshy, jaqsy aqylshy. «Ústemdikti óz qolynda ustap, alysqan jaýyńnan únemi bir demiń joǵary turmasa jeńgeniń qaısy?» degende general jalǵyz bilek pen qarý kúshin ǵana aıtpaıdy. Avtor generaldyń aýzyna «jyly sózdi» kóp salmasa da, onyń bar tulǵasynan, tipti qaraýyndaǵylarǵa keıigeniniń ózinen adamǵa degen meıirim lebi esip turatyn tárizdi. Osy general men soldattardyń arasynda sózben atap berýge qıyn bir jaqyndyq seziledi. Al, naǵyz ákelik qamqorlyq dep osy qasıetti aıtatyny daýsyz bolar. Úlken ásker basy qaýip-qatermen sanaspaı, qıyn kezeńde aldyńǵy shepke kelgende Nurjannyń, tipti Nurjan ǵana emes, avtor men oqýshynyń da generaldyń ómiri úshin báıek bolatyny mine osydan.

Romanda nemis-fashıst basqynshylarynyń jeksuryn beıneleri qysqa da bolsa aıqyn kórsetilgen. Nemisterdiń tek qana qarý kúshi men ózderiniń ýstavtarynda jazylǵan jalań soǵys ádisine súıengen taktıkasy jáne soldattaryn taıaq kúshimen jumsaıtyn, olardan maqsat-múddesi tipti alshaq nemis generaldary — bizdiń sovet generaldary men olardyń oıly, tereń taktıkasyna qarama-qarsy polús. Fashıser kertartpa prýssaktardyń taıaqpen ornatqan qysymshylyq tártibin muraǵa alyp, taıaqtyń ámirin ata-babalarynan da asyryp jiberdi. Biraq taıaqpen «tártipti» bolǵan prýssaktar ylǵı jeńilýmen boldy. Gıtler armıasy da sonyń qyrsyqqan jolyn myqtap qushty.

— «Meniń buıryǵymdy oryndadyń ba? — dedi Sherner. Oryndamaǵanyn oryndaýǵa múmkin emes ekenin bile, túsine turyp surady. Onymen qashannan syrminez fon Rýbınshteın bul Shernerdiń soqtyǵar aldyndaǵy jónsiz súıkenýi ekenin baıqady. Munan ári ashý otyn qozdyrmaı, yńǵaıyn alyp kishireıe bergisi keldi» (95-bet).

Generaldyń usqyny osy bolsa, onyń ómiriniń kúshi, ony «oryndap» júrgen soldattardyń sıqy mynaý:

«Biraq fon Rýbınshteınniń de, ferdınand Shernerdiń de ámir buıryǵy shtab bosaǵasynan shyqqansha kárli bolsa da, kókala tútinge kirip, tarsyl-gúrsildiń ishine barǵanda, zári syndy. Atys ishinde ajaldy ár mınýt saıyn on ret tosyp júrgen adamǵa «atamyn bárińdi de» — dep telefonnan aıqaılaǵan alystaǵy general, aqyl-esi aýysqan jyndy sekildendi. Qysym kórgen brıgada shegine berdi» (92—93-better).

Shyǵarmanyń jalpy kórkemdigi, tipti til mádenıeti jóninde sóz qylǵannyń ózinde, olardy shyǵarmanyń negiz — mazmunynan, obrazdarynyń beınelerinen bólip alý óte qıyn. Óıtkeni til oıdyń syrtqy kórinisi ǵana emes, onyń mazmuny ekeni anyq. Oıy sergek, sýretshi jazýshynyń sózi de aıqyn bolady. Mundaǵy eń qýanyshty nárse — Á. Nurpeısov adam beınelerin, ıaǵnı kisiniń syrt pishinin, ish dúnıesiniń alýan qubylystaryn, osy qubylystardyń adam óńindegi kórinisterin, árkimniń ózindik bir minezderi men qylyqtaryn jiktep, anyq sýretteýge tyrysqan jáne kóp jerinde sýrettep bere de alǵan.

Buǵan bizdiń erekshe kóńil bólgen sebebimiz, qazaq, prozasynyń ataqty shyǵarmalaryn qospaǵanda, osy kúnge deıin kóp jazýshylarymyzdyń shyǵarmalary osy aıtylǵan kórkemdiktiń shartty mindetine tolyq jaýap bere almaı júr. Mysaly adamnyń syrt beınesin, ne ishki qubylysyn, qımyl-qozǵalysyn sýrettegende, birsypyra prozaıkter erteden qalyptasqan sıpattamalardy ala salady. Al, osy ádispen jasalǵan beıne sýretshiniń qolynan shyqqan jandy sýretten góri baspadan shyqqan plakatqa uqsaıdy. Árıne mundaı beıne oqýshynyń kóz aldyna ózine tanys, ne bir jerde kórgen tiri adamdy elestetpeıdi. Á. Nurpeısov shyǵarmasynyń til kórkemdigine keńirek toqtalǵymyz kelgeni de osydan.

Jas jazýshynyń jaqsy bir qasıeti ol keıipkeriniń portretin bergende syrt pishinin jalań alyp, jansyz sýret etpeı, adam óńindegi qubylysty onyń ishki dúnıesimen, minezinen qabystyra kórsetedi.

«Onyń eki ıyǵy shyǵyńqy, shalqaq keń jaýyryndy zor denesine qaramastan, ofıserlik pogony bar soldat shıneli salaly uzyn boıyna qolpyldap keń turdy... Jol azabynyń qıyndyǵynan ba, joq álde, tún uıqysy shala bolǵanynan ba, — áıteýir jas leıtenanttyń surǵylt tartqan, qońyrqaı qansyz betinde bir qataldyq sus bar edi. Aǵy qyzarǵan sharaly úlken kózder qaraǵan jerine aýmaı qadalady» (32-bet).

Bul avtordyń Nurjandy oqýshymen alǵashqy tanystyrýy. Osy úzindini jalǵastyryp oqı berseńiz, Nurjannyń syrt tulǵasy men qımyly kóz aldyńyzǵa elestep, sol arqyly bolashaq keıipkerdiń minezderiniń keıbir jaqtaryn ańǵaryp qalasyz. Bul jigitti kitaptan emes, ómirden kórip, jiti kózben bir sholyp ótip, tosyn adamnan alǵashqy áser alǵandaı bolasyz.

Romanda soǵys kórinisteri jaqsy berilgen. Soǵysty kózimen kórgen, qandy aıqastardyń ishinde júrip urys áserin óz janymen sezgen adam jazǵany kórinip tur. Sondyqtan da bul sýretterde jalǵan kórinis joq. Soǵystyń jalpy panoramasy bolsyn, jeke adamnyń urys ústindegi qımyl-áreketi bolsyn romannyń negizgi ıdeıasyn, jeke keıipkerlerdiń obrazyn tolyǵyraq asha túsedi.

«Syrttaǵy órttiń maıly, qara tútini tank ishine uıtqyp kirip, kózge, murynǵa tyǵylady. Demdi, tynysty taryltqan otty jalyn ózekti de kúıdirip órtep, uzaryp ishke ketkendeı. Temir saýyttyń sańlaý tesikterinen jylt-jylt jalaqtaǵan qyzyl jalyn oqta-tekte tank ishine uzaryp kirip, jantalasqan Orlovqa jan-jaǵynan umtylyp-umtylyp qalady. Óz tirligin keń dúnıeden bólgen qapas, qamasaý qýysta dem ala almaı tunshyǵyp barady. Basyn, ıyǵyn temir jarǵa soǵyp júrip, qarmalap, qolyna ustaǵan nárselerdiń bári de shoqtaı basylady. Eshnárseden dendep ustaı almaı, tútin arasynda qoldary erbeńdep bir ońǵa, bir solǵa umtylady. Torǵa túsken ańdaı, syrtqa shyǵa almaı tirliginen dármensiz úmittenedi... Ústindegi kıimderi kúıe bastaǵanyn da sezbeıdi. Qyzyl jalyny jylt-jylt jalaqtaǵan qara tútin qorqynyshty úreı týǵyzady. Jel ushyrǵan maıly qara tútin bir kezde, tankini tyrnaqtarymen búrip alyp, búgerlep astyna basqan qap-qara jyrtqysh qustyń aspan júzin jasyrǵan alyp qanatyndaı bop ta kórinedi. Sondaı bir qorqynyshty úreı aldy-artynan birdeı qysyp antalaı túsken shaq edi. Tútin arasynan:

— Qolyńdy ber!.. Tez!.. Tez... — dep janushyrǵan jip-jińishke jel daýsy estildi. Úıirip soqqan ystyq tútin Orlovtyń kózin ashtyrmaı, qansha alasuryp, janushyryp bulqynsa da tankiniń qyzǵan temirine basyn soǵa berdi. Endi, «kıimiń órtendi-aý!..» — dep janushyrǵan ashshy daýys dirildep shyqty. «Ońǵa!.. Oń jaqqa buryl!» — dep ámir etkendeı boldy. Orlov eki birdeı qolyn sozyp umtyla berdi. Sol jerde, áldeqandaı jannyń názik, biraq sińirdeı qatty qolyn shap etip bileginen ustap aldy. Jan ekpinimen jas bala qurly kórmeı, órtenip bara jatqan tankiden súırep alyp shyqty...

Orlovtyń áli esinde, sol jap-jas qyz tútin astynan dem ala almaı entigip shyqsa da, «joldasyń bar ma? — dep surady. «Bar» dese-aq, ony tastaı berip jalyn atqan maıly qara tútinge qaıta súńgıtindeı edi» (156-157-better.)

Osy tutas, tamasha epızod qandaı romanǵa bolsa da kórik bere alady. Jáne bir kózge túsetin nárse avtor sonshama sóz qazynasyn aqtaryp kórkem, qatal ómir bólsheginiń syrtqy dúleı kórinisi men ishki kúrdeli maǵynasyn ashqanda sarqylyp, qınalmaıdy, áli de tynysy keń, erkin jatady.

Soǵys kartınalary urystyń ár túrli kezeńi men árqıly jaǵdaıynda romannyń basynan aıaǵyna deıin mol berilgen. Qandy aıqastyń áseri ár alýan adamdardyń sezim eleginen ótkizilgen. Bul romandaǵy soǵystyń sýreti men áseriniń tolyqtyǵy da osydan.

Nurpeısov jazýshynyń negizgi quraly — til jóninen kóp izdengen. Ol keı jerde ádebıette qoldanylmaı eskirip bara jatqan qazaqtyń tól sózderin arshyp alyp jaqsy paıdalanǵan. Sonymen birge halyq tilinde qalyptasqan uǵymdardy da mol kirgizgen. Biraq ol halyq aýzyndaǵy sózderdi alǵanda olardy jańǵyrtyp, jańa maǵyna berip paıdalanady. «Bes-alty júz oq túırelegen bes-alty metr jerden jaralanbaı aman ótken ózin, órtten qalǵan bir shoq qamystaı kóredi» (58-bet). «Bul Shernerdiń soqtyǵar aldyndaǵy jónsiz súıkenýi ekenin baıqady» (95-bet). «Osy apandarǵa qarap, ózderin atyp jatqan aýyl arasynyń ıt-kúshigindeı jaqyndaǵy ýaq mınomet, jeńil zeńbirek emesin shamalady» (31-bet). «Osy jaǵdaıdy eskergen komsomolester mınadan qorqyp «qashyq ta bolsa jaqsy jolǵa» tústi» (294-bet). Mine, osylardyń bári halyq aýzynda ár túrde aıtylyp júrgen sózder, biraq osy romannyń ishinde olar túp nusqasynyń kórkemdigin saqtap basqasha jaıtty áserli baıandaıdy.

Halyq tilin jaqsy biletin jáne ony óz shyǵarmasynda mol paıdalanǵan jas jazýshy tyń sóz obrazdaryn, sony beıneleý quraldaryn izdeýde de kóp jumys istegen. Ol osy maqsatta da eleýli tabysqa jetken. Romanda buryn ádebıetimizde kóp kezdespegen jańa sýretter jıi kezdesip otyrady. «Demi alqymyna tyǵylyp aqyryn leppen sybyrlap aıtqan onyń úreıli daýsynan-aq, Eseıdiń boıy muzdap, júregi sý ete qaldy». «Bul maıor kún kórmeı úıde ósken ósimdikteı, qan-sólsiz uzyn aryq nemis bolatyn».

Osy jańa sóz obrazyn izdenýde jazýshy orys ádebıetiniń úlgilerinen kóp úırengen. Keı jerde orys ádebıetinde bar sýretteý nusqalaryn batyl qoldanady. «Japyraqtary sarǵaıyp, múlgip turǵan birkelki maǵynasyz aǵashtar jandy jabyqtyrǵandaı... Qansha qadalyp qarasań da baıaǵy bir qozǵalmaıtyn, ózgermeıtin, tynyshtalǵan tolqynsyz teńiz túbindeı jansyz, tilsiz bitim» (182-bet). Bul beıneleýler buryn qazaq tilinde qalyptaspaǵan. Avtor ony tabıǵattyń syrtqy kórinisi ǵana emes, ishki syryn ashý úshin paıdalanyp otyr. Osy sony sóılemder talantty adamnyń aýzynan shyqqandyqtan qazaqtyń ádebıet tilin jatyrqamaı birden úılesken.

Romannyń jaqsy jaqtaryna súıinip, avtordyń úlken úmit kúttiretin talantyna qýana otyryp, bul shyǵarmadaǵy eleýli kemshilikterge toqtalmasqa bolmaıdy. Jas jazýshyǵa onyń kemshilikterin búgip qalmaı, osy bastan qatty aıtý kerek.

Bul shyǵarmanyń eń basty jáne iri kemshiligi romandaǵy oqıǵa bolsyn, nemese keıipkerler bolsyn qaı-qaısy da basynan aıaǵyna deıin damý jolyn tolyq ótpeıdi. Sondyqtan da ómir bólsheginiń adam obrazdarynyń bas-aıaǵy keltek kelip, roman — úlken tarıhı oqıǵanyń zańdy belesinen góri úzip alynǵan hronıkaǵa uqsap ketedi. Biz osy pikirdiń ushyǵyn joǵaryda Eseı obrazy týraly aıtqanbyz. Ol shynynda jalǵyz Eseıdiń basyndaǵy hal emes, romandaǵy keıipkerlerdiń kópshiligine tán jaǵdaı. Joǵaryda biz atap ótken birkelki táýir shyqqan keıipkerlerdiń óziniń ósý joldary kóbine kómeski keledi. Ekinshiden, el basyna kún týǵanda jan aıamaı erlik etip júrgen adamdar tek qana jaratylysynan batyr emes, onyń ústine sovet qoǵamynda tárbıelenip, shyńdalyp ósken adamdar ǵoı. Al, sońǵy jaǵdaı romanda jóndi ashylmaǵan. Eń bir este qalarlyq keıipker Petr Denısovtiń burynǵy ómiri jaıynda avtor qysqa ǵana anyqtama beredi. Basty keıipker Eseıdiń burynǵy ómiri týraly oqýshy eshnárse bile almaı-aq qoıady.

Biz avtordyń stıline, sújet qurý ádisine qol suǵýdan aýlaqpyz. Oqıǵa on jyldy qamtı ma, bolmasa eki aıdy qamtı ma, ol jaǵy avtordyń bıliginde. Biraq sovet adamdarynyń janqıarlyq erliginiń túpki sebebin ashýǵa jazýshy mindetti.

Avtor alǵan oqıǵasyn tolyq meńgere almaǵan. Kóbine jazýshyny jeke oqıǵa bılep, shyǵarmanyń jalpy jelisinen taıdyryp áketedi. Ásker tilimen aıtqanda, jergilikti mańyzy bar aldyńǵy shepti buzyp, taktıkalyq jaǵdaıdy jaqsartý úshin júrgizilgen Djýkste urysyna avtor qalyń romannyń jartysynan kóbin bergen. Soǵys týraly romandar tarıhynda mundaı shamaly urys qımylyna osynsha kóp toqtalǵan jazýshyny kórgen emespiz. Jas jazýshynyń bul talaby romanǵa paıdasyn tıgizbegen. Osynyń saldarynan avtor úlken kúrdeli oqıǵalardy daralap basa kórsete almaı, kishigirim oqıǵalar topanyna batyryp alǵan. Jaý tylyna ótip, óz batareıasyn rasıamen basqaratyn, qıyn-qystaý kezeńde jaý qolyna tiri túskisi kelmeı, snarádty ózine atýyn suranatyn Eseıdiń erligi óte bir este qalatyn epızod, biraq osy oqıǵa dál osy kúıinde, ne osyǵan uqsas túrinde birneshe ret qaıtalanǵandyqtan alǵashqy kúshti áserin joıyp alady.

Taǵy bir mysal. Romannyń bas jaǵynda kúzette turǵan Qojaqty kóremiz, Ol túnde kele jatqan adamdardy kózi shalyp alystan toqtatady. Bul onyń qyzmetke adaldyǵyn, qyraǵylyǵyn kórsetý úshin kerek. Biraq osy kishkene epızodty jalǵasynan derlik tórt ret sol kúıinde qaıtalaǵanda avtor ne utty?

Eseıdiń eki ret tutqynǵa túsýi romanǵa úlken min bolyp tur. Jáne ekeýinde de tutqynǵa orynsyz túsedi. Birinshiden, aýyr artılerıa komandırleriniń úzilip qalǵan telefon arqyly joǵarydan buıryq kútip, sheginip ketken jaıaý áskerden qalyp qoıyp, jaý qorshaýyna túsip qyrǵynǵa ushyraýy erlik emes, qıyn kezeńde óz tarapynan batyl baılam jasaı almaǵandyq. Eseıdiń ekinshi joly tutqynǵa túsýi tipti kezdeısoq. Al, bul eki oqıǵanyń ekeýi de romannyń logıkasyna qarsy. Óıtkeni aldynda biz kórgen, jaý qolyna túskennen qaza tapqanyn anaǵurlym artyq kóretin Eseıdiń tutqynǵa túsýi tipti zańsyz. Bul avtorǵa aıaq jaǵynda suıylyp bara jatqan roman oqıǵasyn az da bolsa qoıýlatý úshin kerek bolǵan. Mundaı kórkemdik shyndyqqa qarsy keletin jerler bul shyǵarmanyń ár jerinen kezdesip qalady. Mysaly jaıdary jany bar Petr Denısovtiń nemisterden qorlyq kórgen aǵasymen kezdeskendegi jan túrshiktirer qataldyǵy da kitapqa yzǵaryn tıgizip, oqýshyny shimirkendiredi. Sújet jelisin shıelenistirý úshin kórkem shyndyqty buzý jas jazýshyǵa qaýipti dert.

Negizgi ıdeıany ashýǵa paıdasy joq orynsyz qospalar men usaq-túıek epızodtardan jáne kereksiz qaıtalaýlardan romandy áli de kóp arshý qajet.

Pisip jetpegen dúmbilez obrazdar da joq emes. Skorıkov avtordyń oıynsha basty keıipkerdiń biri bolýǵa tıis. Biraq onyń beınesi solǵyn shyqqan. Ár jerde daıyn aqyl aıtqany bolmasa, ol ózindik ereksheligi bar, isi bar adam emes. Negizinde Eseıdiń kóleńkesinde qalyp qoıady.

Taınov, polk komandıri Bobrov, maıor Borzyh jáne de basqa keıbir keıipkerlerdiń eleýli qasıetteri ańǵarylmaıdy, beıneleri kómeski, eleýsiz qalady. Jazýshy óz shyǵarmasyndaǵy árbir keıipkerge, onyń ishinde basty keıipkerlerine óte jaýapty bolý kerek.

Eseı men Baıannyń arasyndaǵy mahabbatty avtor durys sýretteı almaǵan. Bul jerde ol taǵy da shyndyqqa qarsy shyǵady. Eger okopta otyryp (135—136-better), Eseıdiń bolashaq jaryn ańsap arman etýi óte oryndy bolsa, Baıan men Eseıdiń alǵashqy jolyqqanda, qandy qyrǵyn ústinde birden eljirese qalýy orynsyz.

— «Aı, aǵaı-aı!.. «Bolmasyn degen ońbasyn» degen edi.

Meniń isimnen óz basyńyzǵa zalal keletindeı qıyldyńyz, ǵoı, tipti, — dedi». Qym-qıǵash urys ústinde osy mánerli sóz quramasy men jasandy nazdyń orynsyz ekeni anyq.

Avtor anda-sanda ilip-qaqpa sózben qaǵystyrǵany bolmasa, Baıan men Eseı arasyndaǵy mahabbat syryn ashpaıdy. Oqýshy bul ekeýiniń arasyndaǵy mahabatty ózge jurttyń ósek-aıańynan ǵana ańǵarady. Birinshiden, orynsyz qyljaq, usaq ósek maıdandaǵy sovet jaýyngerleri men ofıserlerine jat minez. Ekinshiden, eki jastyń ashyq syrlasyp súıisýine esh nárse bóget bolmasqa kerek edi.

Mahabbat — adam janynyń ardaqty sezimi. Adam boıyndaǵy jaqsy qasıetter de osy mahabbat arqyly kórinedi. Súıispenshilik erlikke talpyndyrady. Mahabbat kózi kóregen, súıisken jandar erekshe rýhanı sezimmen bir-biriniń ózge adam ańǵarmaıtyn erekshe qasıetterin kóredi Sodan baryp sezimnen týǵan mahabbat, aqyldy, berik dostyqqa aınalady.

Bul jaǵdaıdy biz Eseı men Baıan arasyndaǵy súıispenshilikten kóre almaımyz.

Romanda áli de til mádenıetiniń kemistigi, jazýshynyń tájirıbesizdigi ańǵarylady. Roman bastan-aıaq kúrdeli, qurmalas sóılemmen jazylǵan. Mundaı bir yrǵaqtylyq oqýshyny jalyqtyrady. Osy shubalańqy sóılemder avtor sýrettep otyrǵan shartta-shurt soǵys qımylynyń qarqynyn báseńdetip, qyzý áserin sýytyp jiberedi. Gramatıkalyq jaǵynan qate, orynsyz shubalańqy sóılemder shyǵarmanyń kórkem tiline nuqsan keltiredi. Á. Nurpeısov biraz jerde osy boıaýyn orynsyz qoıýlatyp jibergen. Onyń oıynsha, ózinen ózi anyq nárselerdi teńeý jamamaı aıtsa kórkem bolmaıtyn tárizdi. Bul, árıne, qate pikir.

Jas jazýshy qazaq ádebıet tiliniń sheberleri Muhtar Áýezov pen Ǵabıt Músirepovtyń áserine túspeı kete almaǵan. Kóp jerinde, osy eki sheberge týra, ashyq eliktegen. Úlken jazýshylardan úırený óte qajet, biraq olardyń kóleńkesinde qalýǵa bolmaıdy. Á. Nurpeısovtyń óz daýsy bar, úlken jazýshylardan sheberlikke úırene otyryn, sol óz daýsyn shyńdaýy kerek.

«Kýrlándıa» Nurpeısov Ábdijámıldiń alǵashqy adymy, qazaq prozasyna qosqan tuńǵysh úlesi. Bul shyǵarmamen jas jazýshy úlken úmit kúttiretin talant ekenin ańǵartty. Ádebıetimizge jańa obrazdar engizdi. Biraq bul roman tórt aıaǵynan tik turǵan, jumyr shyǵarma dárejesine jetken joq, áli de qaıta oralyp kóp jumys isteýdi kerek etedi. Talantty jas jazýshynyń bul kemshilikterdi túzeýge, budan bylaı da tereń ıdeıaly, kórkem, sony shyǵarmalar jazýǵa kúshi ábden keledi.

1951

---