Erlik pen eldiktiń óshpes rýhy
Taqyryby: Erlik pen eldiktiń óshpes rýhy.
Maqsaty: Oqýshylarǵa qazaqtyń birtýar uly Isataı Taımanulynyń ómiri, erlik joly týraly mol maǵlumat berý.
Keshegi ótken uly batyrlardyń isterin búgingi urpaqqa úlgi - ónege ete otyryp, oqýshylardyń boıyna ultjandylyq, adamgershilik, batyldyq syndy izgi qasıetterdi darytý.
Barysy:
- Qurmetti qonaqtar, oqýshylar búgingi bizdiń tárbıe saǵatymyz 1836 - 1838 jyldary Batys Qazaqstanda bolǵan halyq kóterilisiniń saıası kósemi, qaısar qolbasshysy, halyq batyry Isataı Taımanulynyń ómirine arnalady. Ózi úshin týyp, el úshin eńbek etýdi ańsaǵan er uldardyń qıynnan toıat tilep, qıaǵa qulash sermeýleri, el namysyn, er namysyn aıaqqa bastyrmaý úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, jaýymen arpalysyp, joryq jolynda óletindigine - ár eldiń tarıhy, tarıhı erlerdiń ómiri aıǵaq.
İ. Isataıdyń balalyq shaǵy.
Isataı 1791 jyly Taısoıǵan qumy, Taıman jaly buıratynda týǵan. Ákesi – Taıman, sheshesiniń esimi – Naǵıbala. Berish taıpasynyń jaıyq rýyna jatatyn bul áýlet Aǵataı batyrdan bastap ózderin Jaıyqtyń betke ustar bir atasy sanaıdy.
Birde ataqty Sarjala batyr sarbazdarymen jol júrip kele jatyp Taıman aýlynyń ústinen túsipti. Oınap jatqan ózge balalar tura qashqanda, 5 - 6 jasar Isataı buqa bop ókirip, álgilerdiń ózine topyraq boratady. Sarjala Taımanǵa « Myna balańnan úmit kútýge bolar. Ǵumyryma jetip erligin kóre qalsam, ústimdegi saýyt - saımanymdy syılarmyn», - deıdi. Biraq Sarjala batyr Isataıdyń erligin kóre alǵan joq.
İİ. «Dosy jaqsynyń, ózi de jaqsy»
Qazaqtyń dástúrli ádep júıesinde dostyqqa úlken kóńil bólinedi. Dostyq pen sertke beriktik – nar tulǵaly jaý júrek batyrlarǵa tán qasıet. Dostyq ózara jaýapkershilik pen qamqorlyqtyń, rýhanı jaqyndyqtyń belgisi. Naǵyz dostyq kisige shabyt berip, ómirde kezdesetin túrli sátsizdikterge moıymaýǵa, basqa túsken qaıǵy men qıynshylyqty birge kóterýge járdemdesedi. Satqyndyq, eki júzdilik, ótirikshilik, ózimshildik dostyqpen syıyspaıdy. Mahambet bastan - aıaq qasynda júrgen, jaýymen jaýlasyp, daýymen daýlasyp ólimge basyn qıǵan Isataıdyń qandy kóılek joldasy. Bastaryn el úshin ólimge birge baılap attanǵan sarbazdardyń dostyǵy buryn sońdy bolmaǵan dostyq edi. Isataıǵa senip, ony pir, áýlıe tutpasa óleńderdegi Isataı beınesi osynshama kúshti shyqpas edi.
Oqýshy: «Taımannyń uly Isataı»
«... Taımannyń uly Isataı
Aǵaıynnyń basy edi,
Altyn erdiń qasy edi...»
İİİ. «Er qanaty – at».
Qazaq halqy Jeti qazynany er jigittiń ómirimen baılanystyryp, onyń uǵymyna mynalardy jatqyzady: júırik at, qyran búrkit, qumaı tazy, beren myltyq, qandy aýyz qaqpan, maılanǵysh aý, ótkir kezdik.
Er jigittiń júırik aty — qanaty. Qyran búrkit — qýaty. Qumaı tazysy — abyroıyn asyrar senimdi serigi. Myltyǵy — qaharly oty. Qaqpany — serti, aýy — ádis - aılasy, kezdigi — susy. Jylqyny, eń aldymen, el qorǵany erdiń jan serigi dep dáriptegen. Ulttyq mıfologıadaǵy ıesi qysylǵanda til bitip, aqyl aıtatyn tulparlar, batyrlyq jyrlardaǵy Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Baıshubary, Qambardyń Qaraqasqa aty, bergi zaman batyrlary Amangeldiniń Shalqasqasy, Isataıdyń Aqtabany ıelerimen birge jyr - ańyzǵa aınalyp, el qurmetine bólengen.
Aqtaban – azattyq jolynda qurban bolǵan jáne tarıhqa esimi jazylǵan tulpar. Aqtaban ushqan qusqa jetkizbes júırik bolǵan. Isataı ony soǵysqa arnaıy jaratqan. Jurttyń kózine túspesin dep báıgege de qospaǵan kórinedi. Demek, ol – azattyq úshin týyp, sonyń jolynda qurban bolǵan tulpar.
Oqýshy: «Aqtaban»
... Mingeni Isataıdyń aqtaban - aı,
Sút berip, suly berip baptaǵany - aı.
Zeńbirek úsh atqanda darymady,
Qudaıdyń mine qara saqtaǵany - aı!..
İÚ. Kóterilis! Bul sóz ol kezde joqta shyǵar? Qara qazaqtyń uǵymynda, halyqtyń jalpaq tilinde bul - Isataı batyrdyń Jáńgir hanmen jaýlasýy. Jaýlasýdyń basy ne? Qazirgishe aıtqanda kóterilistiń bastalý sebebi ne? Árıne tek qana Isataı men Jáńgirdiń bas arazdyǵy emes. Bunyń kóptegen saıası - áleýmettik sebepteri boldy. Eń bastysy Edil men Jaıyqtyń arasyn jaılaǵan qazaqtyń sharýa aýyldaryna Jáńgir hannyń qonystan qysym kórsetýi. Halyq ózi Isataıdy qoltyǵynan demep, atqa otyrǵyzdy. Batyrdyń qyl shashaqty týyn qyr basyna alyp shyqty. Han jasaǵymen, patsha áskerimen jyl jarymǵa sozylǵan kúres bastaldy da ketti.
Bul 1836 jyl edi.
Kóterilistiń shyǵý sebepteri:
Han ozbyrlyǵyna shek qoıý
Jer máselesi
Sharýalar jaǵdaıy
Kóterilistiń saldary jáne mańyzy:
Alym - salyq jınaýǵa shek qoıyldy
Oqýshy: «Esil er»
1838 jyly 11 shilde kúni Oıyldaǵy kóterilisshiler jataǵy Aqshattan shyǵyp, Isataı 500 jigitimen Qıylǵa bet aldy. Osy kezde qazaq - orys áskeri men Baımaǵambet jasaǵy shabýylǵa shyqty. Zeńbirekten tynbaı oq atylyp, shaıqasta batyrdyń 19 jasar uly Ospan jaraqatymen qorshaýǵa túsedi. Ulyn qorshaýdan qutqaryp alǵan Isataı ony Mahambetke tapsyryp, ózi qýǵynshylardyń jolyn bógeıdi. Sol ýaqytta atyna oq tıgen Isataı jaıaý shaıqasady. Alys - julys ústinde dýlyǵasy sheshilgen batyrǵa qarsylasynyń qylyshy tıedi. Solaı, er Isataı 1838 jyldyń 12 shildesinde mert bolady. Tarıhta bul soǵys «Aqbulaq soǵysy» degen atpen qaldy. Isataı Taımanuly men Mahambet Ótemisuly basqarǵan kóterilistiń orasan zor tarıhı mańyzy boldy. Bul patsha úkimeti qurǵan jańa ákimshilik - aýmaqtyq birliktiń aýmaǵynda qazaqtardyń otarshyldyqqa qarsy iri baskóterýi edi. Onyń ult - azattyq sıpaty basym boldy.
Oqýshy: «Munar kún»
Kóterilis aıaýsyzdyqpen basylǵannan keıin de jalǵasa berdi. 1842 jyly Jáńgir hanǵa qarsy Abbas Koshaıuly men Laýbaı Mantaıuly bastaǵan bas kóterýler bolyp ótti. Jáńgir han kóterilisshilerdiń keıbir talaptaryn oryndaýǵa májbúr boldy. Atap aıtqanda, halyqtan jınalatyn alym - salyq kólemin edáýir jeńildetti. Patsha úkimetine narazylyq bildirgen starshyndardyń pikirimen sanasý kerektigin túsindi.
Kúı «Jumyr qylysh»
Qorytyndy: Táýelsizdik ońaılyqpen kelgen joq. Batyr babalarymyz bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen ultaraqtaı jer úshin shaıqasty, sol babalarymyzdyń amanatyn iske asyratyn – sender. Isataı men Mahambettiń Jáńgir hanǵa qarsy bolýy, jaýlasýy, Han ordasyn shappaq bolǵan áreketi - tarıhı shyndyq. Kóterilistiń shyǵýy da, jeńilýi de shyndyq jáne zańdy. Táýelsiz qazaq eliniń máńgilik bolashaǵy turǵysynan qolǵa ustar uranymyz – Isataı men Mahambettiń jankeshti batyrlyq rýhy. Qazaq ultynyń ultsyzdanýyna jol bermegen eren erlikteri ult esinen máńgi óshpeıdi.
«El namysyn er qorǵaıdy, Er erligin el qorǵaıdy» degen maqal árbir qazaq balasyna aıtylǵan boıtumary bolýy tıis.
Maqsaty: Oqýshylarǵa qazaqtyń birtýar uly Isataı Taımanulynyń ómiri, erlik joly týraly mol maǵlumat berý.
Keshegi ótken uly batyrlardyń isterin búgingi urpaqqa úlgi - ónege ete otyryp, oqýshylardyń boıyna ultjandylyq, adamgershilik, batyldyq syndy izgi qasıetterdi darytý.
Barysy:
- Qurmetti qonaqtar, oqýshylar búgingi bizdiń tárbıe saǵatymyz 1836 - 1838 jyldary Batys Qazaqstanda bolǵan halyq kóterilisiniń saıası kósemi, qaısar qolbasshysy, halyq batyry Isataı Taımanulynyń ómirine arnalady. Ózi úshin týyp, el úshin eńbek etýdi ańsaǵan er uldardyń qıynnan toıat tilep, qıaǵa qulash sermeýleri, el namysyn, er namysyn aıaqqa bastyrmaý úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, jaýymen arpalysyp, joryq jolynda óletindigine - ár eldiń tarıhy, tarıhı erlerdiń ómiri aıǵaq.
İ. Isataıdyń balalyq shaǵy.
Isataı 1791 jyly Taısoıǵan qumy, Taıman jaly buıratynda týǵan. Ákesi – Taıman, sheshesiniń esimi – Naǵıbala. Berish taıpasynyń jaıyq rýyna jatatyn bul áýlet Aǵataı batyrdan bastap ózderin Jaıyqtyń betke ustar bir atasy sanaıdy.
Birde ataqty Sarjala batyr sarbazdarymen jol júrip kele jatyp Taıman aýlynyń ústinen túsipti. Oınap jatqan ózge balalar tura qashqanda, 5 - 6 jasar Isataı buqa bop ókirip, álgilerdiń ózine topyraq boratady. Sarjala Taımanǵa « Myna balańnan úmit kútýge bolar. Ǵumyryma jetip erligin kóre qalsam, ústimdegi saýyt - saımanymdy syılarmyn», - deıdi. Biraq Sarjala batyr Isataıdyń erligin kóre alǵan joq.
İİ. «Dosy jaqsynyń, ózi de jaqsy»
Qazaqtyń dástúrli ádep júıesinde dostyqqa úlken kóńil bólinedi. Dostyq pen sertke beriktik – nar tulǵaly jaý júrek batyrlarǵa tán qasıet. Dostyq ózara jaýapkershilik pen qamqorlyqtyń, rýhanı jaqyndyqtyń belgisi. Naǵyz dostyq kisige shabyt berip, ómirde kezdesetin túrli sátsizdikterge moıymaýǵa, basqa túsken qaıǵy men qıynshylyqty birge kóterýge járdemdesedi. Satqyndyq, eki júzdilik, ótirikshilik, ózimshildik dostyqpen syıyspaıdy. Mahambet bastan - aıaq qasynda júrgen, jaýymen jaýlasyp, daýymen daýlasyp ólimge basyn qıǵan Isataıdyń qandy kóılek joldasy. Bastaryn el úshin ólimge birge baılap attanǵan sarbazdardyń dostyǵy buryn sońdy bolmaǵan dostyq edi. Isataıǵa senip, ony pir, áýlıe tutpasa óleńderdegi Isataı beınesi osynshama kúshti shyqpas edi.
Oqýshy: «Taımannyń uly Isataı»
«... Taımannyń uly Isataı
Aǵaıynnyń basy edi,
Altyn erdiń qasy edi...»
İİİ. «Er qanaty – at».
Qazaq halqy Jeti qazynany er jigittiń ómirimen baılanystyryp, onyń uǵymyna mynalardy jatqyzady: júırik at, qyran búrkit, qumaı tazy, beren myltyq, qandy aýyz qaqpan, maılanǵysh aý, ótkir kezdik.
Er jigittiń júırik aty — qanaty. Qyran búrkit — qýaty. Qumaı tazysy — abyroıyn asyrar senimdi serigi. Myltyǵy — qaharly oty. Qaqpany — serti, aýy — ádis - aılasy, kezdigi — susy. Jylqyny, eń aldymen, el qorǵany erdiń jan serigi dep dáriptegen. Ulttyq mıfologıadaǵy ıesi qysylǵanda til bitip, aqyl aıtatyn tulparlar, batyrlyq jyrlardaǵy Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Baıshubary, Qambardyń Qaraqasqa aty, bergi zaman batyrlary Amangeldiniń Shalqasqasy, Isataıdyń Aqtabany ıelerimen birge jyr - ańyzǵa aınalyp, el qurmetine bólengen.
Aqtaban – azattyq jolynda qurban bolǵan jáne tarıhqa esimi jazylǵan tulpar. Aqtaban ushqan qusqa jetkizbes júırik bolǵan. Isataı ony soǵysqa arnaıy jaratqan. Jurttyń kózine túspesin dep báıgege de qospaǵan kórinedi. Demek, ol – azattyq úshin týyp, sonyń jolynda qurban bolǵan tulpar.
Oqýshy: «Aqtaban»
... Mingeni Isataıdyń aqtaban - aı,
Sút berip, suly berip baptaǵany - aı.
Zeńbirek úsh atqanda darymady,
Qudaıdyń mine qara saqtaǵany - aı!..
İÚ. Kóterilis! Bul sóz ol kezde joqta shyǵar? Qara qazaqtyń uǵymynda, halyqtyń jalpaq tilinde bul - Isataı batyrdyń Jáńgir hanmen jaýlasýy. Jaýlasýdyń basy ne? Qazirgishe aıtqanda kóterilistiń bastalý sebebi ne? Árıne tek qana Isataı men Jáńgirdiń bas arazdyǵy emes. Bunyń kóptegen saıası - áleýmettik sebepteri boldy. Eń bastysy Edil men Jaıyqtyń arasyn jaılaǵan qazaqtyń sharýa aýyldaryna Jáńgir hannyń qonystan qysym kórsetýi. Halyq ózi Isataıdy qoltyǵynan demep, atqa otyrǵyzdy. Batyrdyń qyl shashaqty týyn qyr basyna alyp shyqty. Han jasaǵymen, patsha áskerimen jyl jarymǵa sozylǵan kúres bastaldy da ketti.
Bul 1836 jyl edi.
Kóterilistiń shyǵý sebepteri:
Han ozbyrlyǵyna shek qoıý
Jer máselesi
Sharýalar jaǵdaıy
Kóterilistiń saldary jáne mańyzy:
Alym - salyq jınaýǵa shek qoıyldy
Oqýshy: «Esil er»
1838 jyly 11 shilde kúni Oıyldaǵy kóterilisshiler jataǵy Aqshattan shyǵyp, Isataı 500 jigitimen Qıylǵa bet aldy. Osy kezde qazaq - orys áskeri men Baımaǵambet jasaǵy shabýylǵa shyqty. Zeńbirekten tynbaı oq atylyp, shaıqasta batyrdyń 19 jasar uly Ospan jaraqatymen qorshaýǵa túsedi. Ulyn qorshaýdan qutqaryp alǵan Isataı ony Mahambetke tapsyryp, ózi qýǵynshylardyń jolyn bógeıdi. Sol ýaqytta atyna oq tıgen Isataı jaıaý shaıqasady. Alys - julys ústinde dýlyǵasy sheshilgen batyrǵa qarsylasynyń qylyshy tıedi. Solaı, er Isataı 1838 jyldyń 12 shildesinde mert bolady. Tarıhta bul soǵys «Aqbulaq soǵysy» degen atpen qaldy. Isataı Taımanuly men Mahambet Ótemisuly basqarǵan kóterilistiń orasan zor tarıhı mańyzy boldy. Bul patsha úkimeti qurǵan jańa ákimshilik - aýmaqtyq birliktiń aýmaǵynda qazaqtardyń otarshyldyqqa qarsy iri baskóterýi edi. Onyń ult - azattyq sıpaty basym boldy.
Oqýshy: «Munar kún»
Kóterilis aıaýsyzdyqpen basylǵannan keıin de jalǵasa berdi. 1842 jyly Jáńgir hanǵa qarsy Abbas Koshaıuly men Laýbaı Mantaıuly bastaǵan bas kóterýler bolyp ótti. Jáńgir han kóterilisshilerdiń keıbir talaptaryn oryndaýǵa májbúr boldy. Atap aıtqanda, halyqtan jınalatyn alym - salyq kólemin edáýir jeńildetti. Patsha úkimetine narazylyq bildirgen starshyndardyń pikirimen sanasý kerektigin túsindi.
Kúı «Jumyr qylysh»
Qorytyndy: Táýelsizdik ońaılyqpen kelgen joq. Batyr babalarymyz bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen ultaraqtaı jer úshin shaıqasty, sol babalarymyzdyń amanatyn iske asyratyn – sender. Isataı men Mahambettiń Jáńgir hanǵa qarsy bolýy, jaýlasýy, Han ordasyn shappaq bolǵan áreketi - tarıhı shyndyq. Kóterilistiń shyǵýy da, jeńilýi de shyndyq jáne zańdy. Táýelsiz qazaq eliniń máńgilik bolashaǵy turǵysynan qolǵa ustar uranymyz – Isataı men Mahambettiń jankeshti batyrlyq rýhy. Qazaq ultynyń ultsyzdanýyna jol bermegen eren erlikteri ult esinen máńgi óshpeıdi.
«El namysyn er qorǵaıdy, Er erligin el qorǵaıdy» degen maqal árbir qazaq balasyna aıtylǵan boıtumary bolýy tıis.
You Might Also Like
