InfoHub Logo

Qazaqstan jazýshylarynyń III sezinde qazaq sovet dramatýrgıasy, dramatýrgıadaǵy sosıalısik realızm ádisin meńgerýdegi jetistikter men olqylyqtar, dramalyq tartys, unamdy geroılar sovettik satıra máselelerin keńinen sóz etip, jazýshy-dramatýrgterimiz óz shyǵarmalaryn qatal synǵa salyp, aıtysqa tústi, pikir alysty, dramalyq shyǵarmalardyń kezek kúttirmes taqyryptyq máselesine de sheshender kóp kóńil bóldi.

Dramatýrgıa máselesin qanshama sóz etkenmen jazýshy-dramatýrgterimizdiń onyń praktıkalyq jaǵyna, demek, dramalyq shyǵarmalardyń sahnadaǵy kórinisi, jalpy teatr men dramatýrgter arasyndaǵy tvorchestvolyq birlestik jaıyn, ádebıettiń bólinbes bir salasy teatr ónerin eshbir sóz etpeı ótýin sıeze bolǵan olqylyqtyń biri dep uǵamyz. Jazýshy-dramatýrgterdi bylaı qoıǵanda, respýblıkamyzdyń kórnekti óner qaıratkerleriniń, akademıalyq teatrymyzdyń basty rejıserlary men akterlarynyń ózderine tikeleı baılanysty, tvorchestvosyna kerek bolǵan dramalyq shyǵarmalar týraly, dramatýrgıalyq shyǵarmalardyń ómir shyndyǵynan baryp týatyn sahnadaǵy sezim shyndyǵy men senim kúılerin, fızıko-psıhologıalyq áreketterdiń nanymdylyǵy, aqyry, unamdy geroılar jasaýdaǵy óz pikirlerin aıtpaýy, ózderiniń uzaq jyldyq mol tájirıbeleri týraly dramatýrgter synshylarmen pikir alyspaýlary da qynjylarlyq kúı.

SSSR Jazýshylar odaǵy II seziniń qarsańynda teatr, dramatýrgıa máselesi ádebıettiń problemalyq máseleleriniń biri retinde ortalyq baspa oryndarynda sóz bolýda.

Árıne, «eshten de kesh jaqsy» degen, sıeze bolmasa da, sıez dabylynan keıin bul másele jaıynda dramatýrgterimiz oılasý retinde óz pikirlerin aıtar, teatr ónerindegi kemshilikterdi joıýǵa kómekteser degen zor úmitpen osy másele tóńiregindegi ózimizdiń keıbir túsinikterimiz bop pikirlerimizdi ortaǵa salmaqpyz.

1

Sahnadaǵy sezim shyndyǵy men senim dramatýrgıalyq shyǵarmanyń ómir shyndyǵynan týady, sonymen kórkeıip, sonymen óziniń jandy beınesin tabady. Dramatýrgıadaǵy jasandy obrazdar, akter qanshama berile, tabıǵı oınaǵanmen óziniń jasandylyq qalpyn bildirip turmaq.

Teatr óneriniń órkendeýi — onyń repertýarymen baılanysty. Repertýardaǵy dramalyq shyǵarmalardyń sapasy men teatrdyń beınesi aıqyndalmaq.

Sońǵy jyldary, baspa oryndary men Jazýshylar odaǵy da, sonymen qatar keıbir jazýshy-dramatýrgter astanamyzdyń keıbir ǵylymı qyzmetkerleri, tipti óner qaıratkerleriniń ózderi de qazaq teatr óneriniń úlken úıi, Qazaqtyń memlekettik akademıalyq Eńbek Qyzyl Tý ordendi drama teatry týraly kóńil tolmas, renish pikirler aıtady. Teatr búgingi ómirimizdiń talaptaryna saı postanovkalar bere almaı keledi degen, oryndy talaptar estiledi. Al osy bir oryndy pikirlerdiń týý negizderi týraly nege ashyq aıtpasqa? Teatrdyń artta qalýy jalǵyz teatr kollektıviniń kinási me? Bolmasa sol kemshilik teatrmen qatar dramatýrgıada ma?

Qazaq teatr óneriniń realısik baǵyty orys dramatýrgteriniń shyǵarmalarymen qalyptasty. Buǵan Gogoldiń «Úılenýi» men «Revızory», Trenevtiń «Lúbov Iarovaıasy», Pogodınniń «Aqsúıekteri» men «Myltyqty adamy», Fýrmanovtyń «Búlinshiligi» bolsa, sońǵy jyldardaǵy orys jáne sovet dramatýrgıasynyń kóptegen shyǵarmalaryn ataýǵa bolady. Osy bir realısik baǵytty óziniń ulttyq boıaýynda bekite, aıqyndaı túsken qazaq sovet dramatýrgteriniń shyǵarmalary. Bul úlestiń ishinde jazýshy Muhtar Áýezov pen Ǵabıt Músirepovtyń eńbegi ózgeshe, oqshaý kózge túsedi. Muhtar Áýezov pen Ǵabıt Músirepovtiń «Eńlik — Kebek», «Túngi saryn», «Abaı», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Aqan seri — Aqtoqty» pesalary qazaq teatr tarıhynyń saltanatty shaǵy, kezeńdi dáýirleri.

Akademıalyq drama teatrynda jalǵyz bul shyǵarmalar ǵana emes, klasıkalyq dramatýrgterdiń bári birdeı bolmaǵanmen V. Shekspırdiń «Asaýǵa tusaý» komedıasynyń on jyldan beri qazaq sahnasynda júrýi, kinániń kóbin akterlardan izdeıtin dramatýrgter men rejıserlarǵa ózderińizge de bir úńilip qarasańdarshy degizgendeı.

Akademıalyq drama teatrynyń Uly Otan soǵysynan keıingi dáýirin, ásirese Ortalyq Partıa komıtetiniń «Drama teatrynyń repertýary jáne olardy jaqsartý sharalary týraly» bolǵan tarıhı qaýlysynan keıingi osy bir on jylǵa jýyq dáýirin alatyn bolsaq, Q. Qýanyshbaev, E. Ómirzaqov, S. Qojamqulov, Q. Badyrov, Sh. Aımanov, J. Ógizbaev, Q. Qarmysov, S. Maıqanova, R. Qoıshybaeva, X. Bókeeva sıaqty tamasha talant ıeleriniń osy on jyl ishinde este qalarlyqtaı, odan ózine rýhanı kúsh alarlyqtaı kesek beıneler jasaı almaı kele jatqanyn kóremiz. Buǵan kináli kim? Buǵan kináli jazýshy-dramatýrgter! Sizder talant ıeleriniń dıapazonyna laıyq, olardyń barlyq aqyl-oı talantyn talap etetin obrazdar jasadyńyzdar ma? Joq. Al komýnızm ornatýshy sovet adamdary dúnıe júzindegi naǵyz kesek jandy adamdar emes pe? Onyń rýhanı jan dúnıesinde eskilik qaldyqtarynan arylyp, serpilýde uly ózgerister bolyp jatqan joq pa! Bizdiń dramatýrgter sovet adamdarynyń harakteriniń qalyptasý prosesin kórsetýdiń ornyna nege shematızmge túsedi. Unamdy geroı eshbir minsiz kórsetiletini nesi. Unamdy deıtin adamdarymyzdyń basynda da kemshilikter bolmaı ma? Al, biz «Dostyq pen mahabbattaǵy» Abzal, «Bir semádaǵy» Kremlev pen Aıdos, «Mıllıonerdegi» Jomart, Janat, Almalar, «Asyl tastardaǵy» Erbol, Jıenbaev, taǵy basqa tolyp jatqan irili-kishili unamdy keıipkerlerdiń boıynan min taba almaımyz. Olardyń ómirde qatelesýi bizdiń dramatýrgter úshin aqylyna syımaıtyn jaı. Bul unamdy geroılar egiz baladaı bir-birine uqsas keledi.Árıne, bul sıaqty roldi akter «birsydyrǵy táýir» oınamaq.

Dramalyq shyǵarmadaǵy ýaqıǵa tartysy ómir shyndyǵyna negizdelse, sonda ǵana kúshti harakterler týady. Onyń aıtatyn sózi, isteıtin isi de naqtyly bolady, geroılary da ózine laıyq tilmen sóıleıdi. Biz tıptik jaǵdaıda tıptik obraz jasaý kerek deımiz. Bul qaǵıdany dramatýrgterdiń bári de biledi. Biraq, ózderiniń praktıkalyq jumysynda osy qaǵıdany umytyp, tańqalarlyqtaı dármensiz jaǵdaıǵa túsedi. Osy bir jaıǵa, talaby men talapty ár dárejedegi dramatýrgterdiń pesalarynan bir-eki mysal keltireıik:

Jas dramatýrg Sh. Baıjanov «Delegat Danıar» atty pesasynda Danıardyń aýzyna mynadaı sóz salady: «Kóp jerlerde kóterilis basqaryp júrgen adamdardyń ózi pantýrkızm men panıslamızmniń ýytyna jyǵylǵan. Olar shyn progresshildik samaldy sezse, sýdy sebe qoıyp, otty óshire salady. Bul qandaı jaǵdaıdy, qandaı ortany, qandaı adamdar harakterin beınelep otyrǵanyn bilmeýshilik. Danıardyń saýatsyz kóterilisshilerge aıtatyn tili emes, profesordyń stýdentterge oqıtyn leksıasy. Al osyndaı jaǵdaıda osy pesa geroılaryn oınaıtyn akterlar qandaı kúıde bolmaq. Saıdahýn, Ermek rólderin oınaıtyn akterler Danıarǵa «pantúrik, «panıslam» degen ne dep qaıshy, shataq suraý qoıýy zańdy emes pe? Al «shyn progrestik samaldy sezse, sýdy sebe qoıyp, otty óshire salady» degen sózde qandaı sahnalyq kúsh, qasıet bar? Mine, osy sıaqty jaılardy bul pesada jıi kezdestirýge bolady. Amal qansha, bul pesa da akademıalyq drama teatrynyń sahnasyna shyqty. Bul sıaqty kemshilik, qalamy tóselgen, dramalyq jaqsy shyǵarma bergen dramatýrg Á. Ábishevtiń «Áke úkimi» atty sońǵy pesasynda da bar. Bul pesanyń basty kemshiligi oqıǵa tartysynyń jasandylyǵynda. Bunda shól dalany meńgerý, osy turǵyda ǵylymdaǵy eski men jańa kózqarastyń tartysy, jańanyń eskini jeńýi sóz bolady. Ne paıda, oqıǵa ústinde ǵalym adamdardyń saıası mańyzy zor aýyl sharýashylyǵynyń problemalary týraly ǵalymdarsha osy problemalar týraly aıtysqa túsýin kórmeımiz, olardy qaıdaǵy bir ońbaǵan urylardyń qylmysyn tekserip júrgen tergeýshi-krımınalıster retinde kóremiz. Árıne, bul sıaqty negizde harakterler tileý orynsyz. Óıtkeni, bundaǵy kezdesetin adamdar ózderiniń tıptik jaǵdaıynda emes, sondyqtanda qoıshy Esqazy men tehnıka ǵylymynyń kandıdaty Dáýrenovtyń tilin bir-birinen aıyrý qıyn. Árıne, bul sıaqty rolderge de akterlar naqtyly harakter berip oınaı almaıdy.

Tarıhı taqyrypqa jazylǵan dramalyq sońǵy shyǵarma «Shoqan Ýálıhanov». Jazýshy Sábıt Muqanovtyń bul tragedıasy sózsiz qazaq dramatýrgıasynyń tabysy bolyp sanalmaq. Avtor ǵalym Shoqandy, ádiletti kóksegen halyqtyń baqytty bolýyn oılanǵan birbetkeı, ór minezdi dana Shoqan beınesin bergen. Ásirese, óz Otanyna degen patrıottyq sezimi tragedıada aıqyn seziledi. Al osy Shoqan obrazyndaǵy bir kemshilik Shoqannyń ótkir tildigi, onyń ıýmory, onyń ázilshil mysqyly az. Tipti joq dese de bolady. Al Shoqan obrazynda bul qasıetter tolyq paıdalanylǵany jón. Demek, Shoqan ómirde osyndaı bolǵan jáne Shoqan ómir súrgen orta, sol dáýir salty sony talap etti. Shoqan ómir súrgen zamannyń jas adamdary, ásirese, áskerı adamdar zıaly qaýym áıelderimen sóıleskende sulý ári ótkir, tapqyr sóıleýge tyrysqan. Ol kezde osy bir jaı salt edi. Orys dramatýrgteri ózderiniń shyǵarmalarynda bul jaıdy qatty eskerip otyrady. Óıtkeni, keltirilip otyrǵan zaman tynysyn berse, geroılar sonda ǵana keýde kere qysylmaı dem aldyq. Buǵan Borıs Lavrenevtiń «Lermontov» tragedıasy tolyq dálel. B. Lavrenev Lermontovtyń otanshyldyq sezimin, erjúrektigin, týrashyl batyldyǵy, onyń aqyndyq danyshpandyǵyn berýmen qatar, onyń ázilshil, bireýdi mysqyldap ájýa etýge kelgende ornynan turmastaı etip ketetin sheshendik tapqyrlyǵyn da bergen. Budan Lermontov obrazy óse, irilene túspese kishireımeıdi. Taǵy bir mysal: Abaıdyń Gogol kitaphanasyna kirgen kezinde «qashannan beri Gogol kitaphanasyna túıeler keletin bolǵan» dep oısyz ofıserdiń kúlýine, aqynnyń «onyń nesi kúlki, bunda esekter de otyrypty ǵoı» deýi qandaı tamasha aıtylǵan. Aqyn qyrandaı sorǵalap kep qanatymen janap ótkenniń ózinde qarsylasyn topshysynan bir-aq úzip túsirgen joq pa? Mine, mundaı minezdemeler obrazdy baıytyp otyrady. Akter da, adam janynyń san alýan syrlaryn osy sıaqty shtrıhtar arqyly jasaıdy, tolyqtandyrady. Dramatýrgıadaǵy unamdy keıipkerler týraly osy sıaqty tolyp jatqan faktilerdi keltirýge bolady.

Tıptik jaǵdaıda tıptik obrazdar nanymdy bolyp shyqpaǵan dep olardyń istep júrgen áreketteri naqtyly isterge negizdelmeı, qur sóz júzindegi iske negizdelip, tartyssyzdyqqa qurylǵan pesa dep N. Baımuhamedovtyń «Asyl tastar» pesesyn aıtýǵa bolady. Buǵan Á. Ábishevtiń «Áke úkimi» de jatady. Mine, bul eki pesanyń sahnada solǵyn qoıylýy rejıserlik jumystyń olqylyǵymen qatar dramatýrgıalyq kemshiliktermen de baılanysty edi.

Bul sıaqty jaǵdaılardy klasıkalyq shyǵarmalardy qoıýda qatty eskergen jón. Sahna ónerinde ásirese klasıkalyq shyǵarmalardy qoıýda rejıser dramatýrg shyǵarmalarynyń tilin tereń zerttegeni jón. Óıtkeni biz joǵaryda sóz etken qoǵamdyq tarıhy, ǵasyrdyń ıdeıasy, dáýirdiń salty men ádet-ǵurpy, adamdar harakteri, psıhologıasy pesalarda dıalogtar arqyly bilinetini bizge málim. Drama tiliniń ıdeıalyq mańyzymen qatar, onyń emosıalyq qasıeti bar. Oınaıtyn akter onyń ıdeıalyq qasıetimen qatar, emosıalyq kúshin de aıqyn sezinýi tıis. Sony óziniń bar tynysymen aıtýy qajet. Buny túsindirý de rejıserdiń mindeti. Sahnadaǵy sóz áreketin orystyń uly jazýshy-dramatýrgteri óte joǵary baǵalaǵan. Grıboedovtyń «Aqyldan azap» atty komedıasy týraly jazǵan óziniń áıgili syn maqalasynda jazýshy Goncharov sahnadaǵy sóz áreketiniń mańyzyn aıta kelip «Aqyldan azap», Pýshkınniń «Borıs Godýnovy» taǵy osylar sıaqty munaraly ádebı shyǵarmalardyń oryndalýy tek sahnalyq bolmaı, neǵurlym ádebıetke jaqyn, keıde tipti mýzykalyq shyǵarmalardyń klasıkalyq túrin tamasha orkestrmen oryndaǵanda, árbir mýzykalyq fraza men ondaǵy notanyń múltiksiz oınalatynyndaı bolyp shyǵýy tıis. Akter da mýzykant sıaqty sarqa oınaýǵa mindetti. Demek, árbir óleń jolyn daýystyń qandaı tolqýymen, qandaı ıntonasıasymen aıtý kerek ekendigin oılap tabý, Pýshkın men Grıboedov poezıasyn túgeldeı názik shynshyldyqpen túsiný, uǵý degen sóz; oı shyryny tilde, mımıkalyq olaqtyqqa tózýge bolady, al ıntonasıasy durys shyqpaǵan árbir sóz jalǵan alynǵan notadaı qulaqqa jaǵymsyz estiledi, buǵan tózý qıyn dep sóz áreketin asa joǵary baǵalaǵan edi. Sóz áreketiniń keremet kúshin tereń uǵynyp, seziný úshin, ulttyq tildiń boıaýyn uǵý úshin sol tildi jete bilý kerek. Bul rette rejıser de til erekshelikterin tekseretin ǵalym bolǵany jón. Al bizdiń otyz jyldyq tarıhy bar akademıalyq drama teatrymyzda óziniń ult rejıseri bolmaýy qynjylarlyq ta, uıalarlyq ta jáne osy teatrdyń keleshek taǵdyryna qaýiptene qaraıtyn jaǵdaı. Ulttyq teatrdyń óziniń ult rejıseri bolmaıynsha onyń mádenıeti joǵary satyǵa kóterilmeıdi. Akademıalyq drama teatrynyń qazirgi kezeńine bul jaı óte kerek. Teatrdyń qart sheberleri qazaq tilin qalaı aıtýdy osyndaǵy rejıserlarǵa ózderi-aq úıretedi. Al teatrǵa jańa kelgen jas býynnyń keleshegi ne bolmaq. Teatrdaǵy rejıserlyq jumyspen qatar jeke akterlar basyndaǵy kemshilik te az emes. Bul týraly baspa betterinde san ret aıtylǵan.

2

Teatrǵa syn jazý onyń tarıhyn zertteý, al teatr tarıhyn zertteý dramatýrgıanyń tarıhyn zertteý degen sóz. Shyn mánindegi sosıalısik óner jasaý mindetin qazaq teatry eń aldymen óziniń otyz jylǵa taıaý ómirinde akterlarǵa, rejıserlarǵa kezdesken árqıly sátsizdikter men tabystarǵa marksızm-lenınızm turǵysynan taldaý jasaǵanda ǵana oryndaı alady.

Eki ǵasyrdan asa tarıhy bar orys dramatýrgıasynyń Moskvanyń Gorkıı atyndaǵy akademıalyq kórkem teatrynyń baı tájirıbesin onyń akter tárbıeleýdegi sıstemasyn — «Stanıslavskıı sıstemasyn» paıdalanbaıynsha ulttyq respýblıkalardyń qaısysynda bolsa da dramatýrgıany jáne teatr ónerin sosıalısik realızm jolymen damytýǵa bolmaıdy.

Al, respýblıkamyzdyń ortalyq gazet — jýrnaldarynyń betinde ónerdiń keleli máseleleri kóterilmeıdi. Jańa shyǵarmalarǵa jazylǵan syndar teorıalyq jaǵynan dármensiz, shabytsyz, saýatsyz jazylady. Olarda esh ýaqytta rejıserlik oıdy dramatýrgıalyq materıalǵa súıene otyryp, sahnadaǵy akter oıynyn taldaý degen joq.

Mýzyka, balet, beıneleý, sahna ónerleri týraly syn jazý, oǵan tereń taldaý jasaý úshin tek óner teoretıgi, ádebıet synshysy bolyp qoıý ǵana az. Ol kórkemóner shyǵarmalarynyń emosıalyq kúıin uǵatyn, shyǵarmany, obrazdy, kartınaly qalpynda kóre, ásemdik tutastyǵyn sezine biletin aqyn da bolýy kerek. Synshynyń basty mindeti tek synaý ǵana emes, shyǵarmanyń kemshilikterin joıýdyń durys jolyn kórsetýinde. Kópshilik kózine birden sezilmeı jatqan qasıetterin ashýynda. Synshy óziniń ozat oı-pikirimen oqýshy men kórýshiniń estetıkalyq kózqarasyn tárbıeleýi de qajet. Al, bizdiń kórkemóner shyǵarmalary týraly pikir aıtatyn synshylarymyzdyń ónerge degen kózqarasy oqýshylarynan áldeqaıda tómen jatady. Buǵan mysal etip «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» kórkem sýretti fılmi týraly jazylǵan tarıh ǵylymynyń kandıdaty, dramatýrg M Aqynjanovtyń maqalasyn alaıyq.

Orys ádebıetiniń synshylary óz halqyna áıgili shyǵarmalaryn sóz etkende onyń mazmunyn eshýaqytta sóz etken emes-ti. Aqynjanov qazaq halqyna ábden qanyq bolǵan, ekiniń biri biletin «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» hıkaıasyn maqalasynyń teń jartysyna deıin sozady-aý!

Osynyń ózi-aq orasholaqtyqty kórsetpeı me? M. Aqynjanov: «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» fılminiń shyǵýy «zor oqıǵa, iri tabys», — deıdi. Onyń osy maqalasynan ádil syn aıtyp otyrǵanyn sezbeısiń. Resenzent senarı týraly «árıne muny kıno-dramalyq tolyq senarı dep qaraýǵa bolmaıdy», — dep bir ketse, «alaıda teatrlyq varıantyn ekranǵa túsirý dárejesinen kóterińki kórkem mazmundy senarı jasalǵany daýsyz» dep túıedi. Shynynda, bul kórkem mazmundaǵy senarı ma? Árıne, joq. Tragedıanyń teatrdaǵy varıanty ózgermegen. Sondyqtan da kınosenarıılyq kúshi álsiz. Teatr sahnasyna aıtylatyn uzaq monologterdi kıno ekranda berý úshin rejıserlyq sheberlik, akterlyq óren-talant kerek. Al, tragedıadaǵy Qarabaı, Baıan, Qozy Kórpesh monologteriniń sahnalyq kúshi ekranda saqtalǵan ba? Joq. Kınoda sózden áreket kóp bolý kerek. Adamnyń ishki-tysqy áreket kúıine tabıǵat kúıi qosylyp, ony kúsheıtip áserlendire túsýi kerek. Osy jaǵdaı bar ma? Joq. Baıannyń óletin jeri adam zerigerlikteı, qandaı shubalańqy shyqqan.

M. Aqynjanov «rejıserlardyń sheberligi, qazaq halqynyń ómir shyndyǵyna tereń boılap, oǵan, ǵylymı-saıası ótkir óń bere bilýine, olar senarıdiń kórkemdik mazmunyna saı áleýmettik astaryn durys ashqan, lırıkalyq, poetıkalyq náziktigin tapqan», — deıdi. Bul sózder tek sulý sóıleý úshin aıtylǵan. Osy fılmde qazaq ómiriniń shyndyǵy qaısy? Birinshiden, munda halyq sahnasy bar ma? Ekinshiden, osy fılmnen qazaq jáne Orta Azıa halyqtarynan basqa Evropa halyqtaryna Qarabaıdyń Qozyǵa degen óshpendiliginiń týý negizderi feodaldar arasyndaǵy tartystar, qasqyrdaı óz kúshigin ózi jegen zaman beınesi, halyqty qanaǵan baılar ozbyrlyǵy aıqyn túsinikti me? Jáne osy kúıler fılmde bar ma? Fılmde Qarabaı kim? Bajyldap júrgen dármensiz bireý. Onyń jetpis jyl boıy jeti japyraq etine tisi tımeı jınaǵan jylqysyn on shaqty joldasymen kelip Qodar shaýyp ketedi. Onda qarsylasar dármen de joq. Al Qarabaıdyń sansyz malyn jazǵy ystyqta kúnge kúıip, totyǵyp, qysqy aıazda qar jamylyp, muz jastanyp, mal ıgiligin baı kórip, ashshy beınetin tartqan urty sýalyp, jaǵynan tozańy shyǵyp júrgen júzdegen kedeı sorly qaıda? Osy sıaqty jeke bas tragedıasymen qatar halyq basyndaǵy tragedıany ashpaǵan óner shyǵarmasyna bir halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn tereń ashqan» deý tipti kelispeıtin, eshbir etıkalyq normaǵa syımaıtyn dáripteýshilik. Óner shyǵarmasynda bir adam basyndaǵy tragedıa halyq tragedıasymen ushtasyp jatqan kúnde ǵana jalǵyz tragedıalyq sazǵa kóteriledi. Al «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» arasyndaǵy tragedıalyq háldiń týý negizderi halyq basyndaǵy tragedıalyq kúılerden týyp otyr. Osy bir jaı tek kınoda emes, teatrda qoıylýynda da eskerilmeı keledi.

Endi fılmniń M. Aqynjanov aıtqan lırıkalyq-poetıkalyq náziktigine keleıik.

Kınoda lırıkalyq-poetıkalyq náziktik aldymen akter oıynymen, ásirese, mahabbat dastandarynda geroılardyń bir — birine ishki-syrtqy sulýlyq symbattarynyń saı kelýimen beriledi. Al, osynda sol bir ásemdik tutastyǵy saqtalǵan ba? Joq. Qozyny oınaıtyn I. Arǵymbaevtyń, Baıandy oınaıtyn Sholpan Jandarbekovadan áldeqaıda jastyǵy birden baıqalmaı ma? Kórýshiniń estetıkalyq sezimin buzýǵa osy-aq jetkilikti. Ekinshiden, lırıkalyq — poetıkalyq náziktikti beretin adamnyń psıhologıalyq kúılerin baıyta túsetin án men kúı, tabıǵat kórkiniń ózgeris erekshelikteri osy fılmde bar ma? Joq. Rejıserlar men operator sahna beıneleý ónerlerinde sáýle men kóleńkeniń ǵajap effektisin paıdalana aldy ma? Fılmniń basynan aıaǵyna deıin, shaǵyl men qumnyń ústinde tamshy sýy, tebendeı shóbi joq shólde qaqtyǵysyp júrgen Qarabaı jylqylaryn kóremiz. Biz biletin jylqy maly sabatty jaıylym kól jaǵalarynda júrýshi edi. Al Qarabaıdyń baqqan jylqylary qulazyǵan shólde qum jalaýmen júr. Qummen qorektenetin jylqy tuqymy qazaqta joq edi ǵoı. Bul da shyndyq pa? Rejıser, operatorlar munymen Qarabaıdyń qatygezdigin, shól dalada qańǵyryp qalatyndyǵyn kórsetýge tyrysqan shyǵar. Biraq ony kórsetýge budan da ońaı, is — áreket arqyly kórsetetin múmkinshilikter bar edi ǵoı. Fılmde adamdar ajary da, jalpy tabıǵat kórki de kúńgirt, tumandy. Evropalyq joldastar aıtatyn shuǵylaly Qazaqstan qaıda? Naǵyz lırıkalyq-poetıkalyq náziktik bolǵan jerde, romantıkalyq serpin de bolmaq. Munda ol da joq. Akterlardyń oıynyna keleıik.

Orys ádebıetiniń synshylary óz halqyna áıgili shyǵarmalaryn sóz etkende onyń mazmunyn eshýaqytta sóz etken emes-ti. Aqynjanov qazaq halqyna ábden qanyq bolǵan, ekiniń biri biletin «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» hıkaıasyn maqalasynyń teń jartysyna deıin sozady-aý!

Osynyń ózi-aq orasholaqtyqty kórsetpeı me? M. Aqynjanov: «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» fılminiń shyǵýy «zor oqıǵa, iri tabys», — deıdi. Onyń osy maqalasynan ádil syn aıtyp otyrǵanyn sezbeısiń. Resenzent senarı týraly «árıne muny kıno-dramalyq tolyq senarı dep qaraýǵa bolmaıdy», — dep bir ketse, «alaıda teatrlyq varıantyn ekranǵa túsirý dárejesinen kóterińki kórkem mazmundy senarı jasalǵany daýsyz» dep túıedi. Shynynda, bul kórkem mazmundaǵy senarı ma? Árıne, joq. Tragedıanyń teatrdaǵy varıanty ózgermegen. Sondyqtan da kınosenarıılyq kúshi álsiz. Teatr sahnasyna aıtylatyn uzaq monologterdi kıno ekranda berý úshin rejıserlyq sheberlik, akterlyq óren-talant kerek. Al, tragedıadaǵy Qarabaı, Baıan, Qozy Kórpesh monologteriniń sahnalyq kúshi ekranda saqtalǵan ba? Joq. Kınoda sózden áreket kóp bolý kerek. Adamnyń ishki-tysqy áreket kúıine tabıǵat kúıi qosylyp, ony kúsheıtip áserlendire túsýi kerek. Osy jaǵdaı bar ma? Joq. Baıannyń óletin jeri adam zerigerlikteı, qandaı shubalańqy shyqqan.

M. Aqynjanov «rejıserlardyń sheberligi, qazaq halqynyń ómir shyndyǵyna tereń boılap, oǵan ǵylymı-saıası ótkir óń bere bilýine, olar senarıdiń kórkemdik mazmunyna saı áleýmettik astaryn durys ashqan, lırıkalyq, poetıkalyq náziktigin tapqan», — deıdi. Bul sózder tek sulý sóıleý úshin aıtylǵan. Osy fılmde qazaq ómiriniń shyndyǵy qaısy? Birinshiden, munda halyq sahnasy bar ma? Ekinshiden, osy fılmnen qazaq jáne Orta Azıa halyqtarynan basqa Evropa halyqtaryna Qarabaıdyń Qozyǵa degen óshpendiliginiń týý negizderi feodaldar arasyndaǵy tartystar, qasqyrdaı óz kúshigin ózi jegen zaman beınesi, halyqty qanaǵan baılar ozbyrlyǵy aıqyn túsinikti me? Jáne osy kúıler fılmde bar ma? Fılmde Qarabaı kim? Bajyldap júrgen dármensiz bireý. Onyń jetpis jyl boıy jeti japyraq etine tisi tımeı jınaǵan jylqysyn on shaqty joldasymen kelip Qodar shaýyp ketedi. Onda qarsylasar dármen de joq. Al Qarabaıdyń sansyz malyn jazǵy ystyqta kúnge kúıip, totyǵyp, qysqy aıazda qar jamylyp, muz jastanyp, mal ıgiligin baı kórip, ashy beınetin tartqan urty sýalyp, jarynan tozańy shyǵyp júrgen júzdegen kedeı sorly qaıda? Osy sıaqty jeke bas tragedıasymen qatar halyq basyndaǵy tragedıany ashpaǵan óner shyǵarmasyna bir «halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn tereń ashqan» deý tipti kelispeıtin, eshbir etıkalyq normaǵa syımaıtyn dáripteýshilik. Óner shyǵarmasynda bir adam basyndaǵy tragedıa halyq tragedıasymen ushtasyp jatqan kúnde ǵana naǵyz tragedıalyq sazǵa kóteriledi. Al «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» arasyndaǵy tragedıalyq haldiń týý negizderi halyq basyndaǵy tragedıalyq kúılerden týyp otyr. Osy bir jaı tek kınoda emes, teatrda qoıylýynda da eskerilmeı keledi.

M. Aqynjanov «Qojamqulov Qarabaıdy sarań, júgensiz, taǵy taptyq qoǵamnyń qanaýshysy etip beıneleıdi», — deıdi, resenzent taǵy da jalǵan ústirt syldyr sózge túsip otyr. Ómirdegi sarańdyq, taǵylyq, qanaýshylyq taǵy osy sıaqty minezder adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas sahnada qalaı kórsetilmek. Tek qur sózben be, álde bolmasa onyń is-áreketinen be? Qarabaıdy júz jerden sarań, taǵy degenimen onyń istegen isterinen sarańdyǵy, taǵylyǵy kórinip turmasa, nanymdy bolyp shyqpaıdy. Rejıserlar buny umytqan. Avtor tekstiń sheńberinen shyǵa almaı, odan oı-órisi, qıaly aspaǵan. Sózdi ekrandaǵy naqtyly ómirdiń kúndelikti tirliginde kezdesetin úı ishiniń jumystarymen baılanystyra almaǵan. Tipti osy fılmde qazaq halqynyń turmys-salty kórinbeıdi. Onyń tirshiligindegi eńbek prosesi qaıda. Eger ómir shyndyǵyna keletin bolsaq, Qarabaı malshylaryna ashyǵan irkit, jas irimshik, maldyń ókpe-baýyryn bergen, ony bergende de qoly dirildep, ýly tilmen shaǵyp, kózimen atyn bergen adam. Al osy shtrıhtardyń birin rejıser paıdalansa sarańdyq degen kórinbeı me?

«Moıynǵa taǵylǵan Anna» fılmindegi Modest Alekseevıchtiń sarańdyǵy tamaq jeýinen de, Annaǵa tamaq usynýynan da, býfetke barǵanda jıyrma bes tıyndyq alma úshin saýdalasqandyǵynan da, ne bolmasa Annanyń bileginen asyl bilezikti, saýsaǵynan júzikterdi alyp jatqanynan da, taǵy basqa osy sıaqty árqıly usaq áreketterinen de kórinedi. Bul arada rejıser avtor tekstin is-áreketpen baıyta túsken. Sahna ónerinde bul amal realısik óner jasaýdyń eń bir durys joly. Stanıslavskıı buny ishki mazmundy baıytatyn adam harakterlerin beıneleıtin fızıkalyq áreket deıdi. Osy turǵydan qaraǵanda fılmniń romantıkalyq, poetıkalyq sazy da geroılarynyń is-áreketinen kórinýi kerek. Qozynyń eki qolyn eki jaǵyna jaıyp «jel Baıan» dep sybyrlaıdy, ne bolmasa, «Qosh bol, Baıannyń qurby-dostary» dep dıklomasıaǵa salýynda emes. Qozy jalǵyz jatqan jolbaryspyn deıdi. Al rejıser onyń jolbarystyǵyn ólgen kıiktiń terisine saban tyǵyp ákelýmen kórsetpekshi boldy ma? On segiz jasqa deıin, taǵy, taýda ósken, óz kúnin ań aýlap kórgen batyr ulan qaıda? Ol nege tastan tasqa sekirip, oqtaı atylǵan kıikti, ózi de ol kıikteı qımyl jasap atyp almaıdy. Osyndaı obrazdy, kartınaly kórinisten romantıkalyq serpin týmaı ma? Fılmde bulardyń biri de joq. Teatrdaǵy qoıylýynda da osy kemshilikter bar. Rejıserler men operatorlardyń fantazıasy sholaq ta olaq. Kınotehnıkasynyń beretin ǵajap múmkinshilikterin paıdalana almaýy kınotehnıkasyn nashar biletindigin aıqyn dáleldeıdi. Moskva jurtshylyǵy qazaq halqynyń eposy shyǵystyń Romeo, Djýlettasyn, bir kezde óz teatrlarynyń sahnasynda kórgen mahabbat dastanynyń mundaı bolýyna qatty qynjyldy. Ortalyq gazetterdiń kóbi únsiz qaldy. «Sovetskaıa kúltýra», «Komsomolskaıa pravda» gazetter betterinen otyz joldaı-aq oryn berip, Abaı men Jambyldy týdyrǵan eldiń áni men kúıi qaıda degen oryndy suraý qoıdy, keıis bildirdi. Al bizde jas kınostýdıamyzdyń zor tabysy, ipi jeńisi dep shýlasady. Qaıdaǵy jastyq? Teatrymyzdyń otyz jyldyq ómiri bar. Kınostýdıanyń ashylǵanynyń ózine biraz ýaqyt boldy. Al kınoǵa túsip ony qoıyp júrgen sheberlerimizdiń aldynyń jasy alpystan asyp, kóbisi elýdi eńserip, sońǵylary otyz ben qyryqty jelkelep júr. Munyń nesi jastyq!

Mine, bizde osyndaı syn bolǵanda ónerimiz qaıtip ósip, qalaı órkendemek. Bizdiń oı sheńberimiz tym tar. Qımylymyz órissiz. Búkilodaq masshtabyna boı serpip talpynbaımyz. Biz «Mosfılmnen», Ýkraına kınokartınalarynan, tipti kórshiles el Ózbek kınostýdıasynan nege úlgi almaımyz. Ózbek kınostýdıasy shyǵarǵan «Álisher Naýaı», «Tahır — Zýhra», keshegi shyqqan «Baı — batyraq» qaı jaǵynan bolmasyn bizdiń kınofılmderden oq boıy ozyq tur.

Ónerimizdegi kóptegen kemshilikter kadrlardyń ózderin tıisti oryndaryna iriktep qoıyp paıdalanbaýshylyǵynan bolyp otyr. Osy bir jaǵdaıdy paıdalanyp, keıbir joldastar ózderiniń shyn mısıasyn uqpaı ónerdegi óz ornyn tappaıdy, ári ketsek kásipshilikke túsip júr. Osy jaıdy da oılaıtyn ýaqyt jetti.

3

Akterlar men rejıserlarymyzdyń basyndaǵy kemshilikteri de teatr men dramatýrgterdiń arasynda tyǵyz baılanystyń bolmaǵandyǵynan týyp otyr. Orys teatr tarıhynyń tamasha úlgilerine kóz salatyn bolsaq, dramatýrgter men akterlar arasyndaǵy tamasha dostyqty kóremiz. Orys teatr óneriniń maqtanyshy bolyp otyrǵan Kishi teatr Gogol, Ostrovskıı sıaqty dramatýrgterdiń dostyq kómegi arqasynda óz dárejesine kóterildi. Gogol men uly Shepkın arasyndaǵy dostyq qandaı edi! Olardyń bir-birine tıgizgen áseri sońǵy býyndarǵa ónege-úlgi bolyp qalǵan — dy. Kórkem teatr óziniń kórkem teatr qalpyna Gorkıı, Chehov dostyǵy arqasynda jetti. Bizdiń teatrymyz ben dramatýrgterimizdiń arasynda osyndaı úlgi bolarlyqtaı dostyq qatynas týýy kerek. Bul sıaqty dostyq, tvorchestvolyq kómek kezinde bizde de bolǵan. Ol teatrdyń alǵashqy dáýirinde edi. Jazýshy Muhtar Áýezovtyń, Ǵabıt Músirepovtyń, Sábıt Muqanovtyń teatr máseleleri jaıynda erte ýaqytta jazǵan maqalalary osy dostyqtyń aıǵaǵy. Al sońǵy jyldary kóp oqyǵan ónerden tereń túsinigi bar bul jazýshylarymyz teatr máseleleri týraly eshbir eńbek etpeı keledi. Al, bulardyń teatr jumysyndaǵy kemshilikterdi qatal synǵa alyp otyrýǵa haqysy tolyq bar jáne mindetti de. Sonymen qatar, bul qurmetti jazýshylarymyzdyń aıtqan sózi túnde shyqqan jańǵyryqtaı belgisiz qalmas edi.

4

Qorytyndy sózimizde teatr men dramatýrgıadaǵy kemshilikterdi joıý úshin, onyń keleshek baǵytyn aıqyndaý úshin teatr, dramatýrgıa máselesinde ótkir synnyń, teatr, dramatýrgıa jaıynda ǵylymı eńbekterdiń kerek ekenin aıtpaqpyz. Akterlar oıynyna analız jasaý, dramatýrgterdiń geroılaryna analız jasaý degen sóz. Qazirde teatrdyń osy ótken tarıhı tabystary men kemshilikterin onyń tvorchestvolyq beınesin aıqyndaıtyn akterlardyń obraz jasaýdaǵy metodtary men sıstemasyn, jalpy teatrdyń ulttyq erekshelik qasıetterin, jeke artıserdiń oınaý stılin zertteıtin ǵylymı eńbekter, monografıalar, ocherkter, jaqsy maqalalar kerek. Osy bir jaıdy shuǵyl qolǵa alatyn mezgil jetti. Teatrdaǵy keıbir kemshilikterdi túbirli ózgeristerge túsiretin jaǵdaıdyń da mezgili keldi.

Gazet, jýrnaldar sahna sheberlerin sóıletip, olardyń tájirıbesin tvorchestvolyq turǵydan taldap, jurtshylyq ıgiligine aınaldyrýǵa atsalysýy kerek. Orystyń uly jazýshylary bir jaǵynan teatr teoretıgi, synshysy bolǵan. Bizdiń kórnekti jazýshylarymyz M. Áýezov, S. Muqanov, Ǵ. Músirepov joldastardyń teatrdyń kúrdeli máselelerin jazý qolynan keledi. Biraq keıingi — jeti-segiz jyldyń ishinde bul salaǵa qalam tartpaı júr. Qazaqtyń memlekettik ádebıet baspasy tym bolmasa Stanıslavskııdiń basty eńbekterinen qazaq tilinde eki-úsheýin shyǵara almaı keledi.

Stanıslavskıı eńbekteriniń qazaq tilinde shyǵýy tek sahna qaıratkerleri úshin ǵana emes, dramatýrg jazýshylarymyzǵa da birden-bir qajet dúnıe. Teatr synyn damytý, teatr tarıhyn jazý, onyń tabysyn tarazyǵa salyp, budan bylaı damýyna jol silteý, kezek kúttirmeı búgingi kún tártibinde turǵan kúrdeli máseleniń biri. Osy ıgili istiń uıtqysy bolarlyq Qazaq SSR ǵylym akademıasynyń kórkemóner zertteý sektory kúni búginge deıin birde-bir eńbek bergen joq. Ol sektor teatrmen tyǵyz tvorchestvolyq yntymaqta bolýǵa, jón-joba kórsetip otyrýǵa mindetti emes pe?

Qazaq teatrynyń tarıhyn zertteıtin adamdardyń joq ekenin aıtpaı ketý durys bolmas edi. Solaı bola tursa da, Qazaq SSR Mádenıet mınıstrligi, Qazaq SSR kórkemóner zertteý sektory teatr tarıhyn zertteý kadrlaryn daıarlaý, ósirý isin eskerýsiz qaldyryp keledi. Budan bylaıǵy jerde bul sıaqty kemshilikterge tózip otyrýǵa bolmaıdy. Qazaq óneriniń aldynda jaýapty mindetter tur. Osy mindetterdiń durys sheshilýi ǵylymı teorıalyq eńbekter jazýmen baılanysty. Bul jóninde jazýshylarymyz teatr óneri ádebıettiń bólinbes bir salasy ekenin umytpaǵany jón.

1951

---