InfoHub Logo

1. SÓZ BASY NEMESE BİR ÚZİK SYR

Qazaqtan sóz qalǵan ba? «Jaqyn áýlıeniń qadiri joq» degeni bar. Bala kezden kórip ósken ári aǵaıyn Qanatbaı kókemizdiń (ákemnen bes jas úlken, sondyqtan kóke deıtinmin) ataq-dańqy tirisinde-aq túrikmen eliniń ózi turatyn Krasnovodsk (qazirgi Túrikmenbashy qalasy) tóńiregine ǵana emes, berisi Mańǵystaý, arysy Tashkentke deıin asqaqtap tursa da, ol týraly qalam terbeý oıǵa kelmepti. Tipti, dertine daýa izdep, sonaý Máskeý men Lenıngradtan kelip júrgenderdi de kórgenimiz bar. Kaspıı teńizi men onyń irgesin qýalap, silemderi Balqan taýyna jalǵasatyn Qubataýdyń arasyndaǵy alyp qazan shuńqyrda shúpirlegen, shýly qaladan boıdy aýlaq salyp, shóbi shúıgin Qaıyp ata jerinde óziniń azyn-aýlaq malyn jaıyp qana otyratyn kókemizdiń jataǵan úı-jaıynyń aldy qashan kórseń jalt-jult etken mashına men kezek kútken adamnan arylmaıtyn. Qudaıdyń qudiretinde shek joq qoı, qanshama myqty bolǵanmen shyntýaıtqa kelgende kim-kimdi de tize búktiretin tarazy-taǵdyr qaıys qara shaldyń aldyna kelmesti keltirgeniniń talaı kýási boldyq.

1977 jylǵy maýsymda meniń ákem qaıtys boldy. Qanatekeń jedeldes inisiniń janazasyn ózi shyǵaryp, bar kádesiniń basy-qasynda bolyp, atqardy. Marqumnyń qyryq kúndik sadaqasy yssyǵa tap keldi. Mı qaınatar ystyq kún kózine túskendi kúıdirip barady. Bar sharýany jaıǵasyp, kıiz úıdiń keregesin túrip, shaıǵa endi otyrǵanbyz. Júzi tanys bir jigit bosaǵadan ymdap meni syrtqa shaqyrdy. Ústindegi kıiminen-aq aýrýhanada emdelip jatqany kórinip tur. "Osynda Qanatekeń bar degen soń kelip edik", — deıdi. Onyń syrt jaǵynda kóleńkelep jıyrmaǵa jýyq adam otyr. Bári aýdandyq aýrýhanada jatqandar eken. Kókeıimdegi "kún ystyq, áli shaı ishken joq, ol kisi qabyldaı almaıtyn shyǵar" degen jaýapty qınala turyp aıttym. Ol da: "Jaraıdy, endeshe", — dedi de, kóleńkege bettedi. İshke kirip, ornyma jaıǵasa bergende Qanatekeń menen: "Jaıshylyq pa?", — dep surady. Men jaǵdaıdy qysqa aıtyp, aýyz jıǵansha: "Oıboı, nıet qoıyp kelgen aýrý adamnyń betin qaıtarmas bolar. Kele bersin", — dedi. "Kóke, áýeli sháıińizdi iship almaısyz ba?" — degenimde betime ajyraıa bir qarady da, taramystanǵan qaǵilez denesin shıraq qozǵap, júreleı otyrdy. Sopaqsha júziniń ıek tusyna bitken suıyqtaý saqalyn bir sıpap, bilegin túrine bastady. Bitińkileý kózin ashyńqyrap, maǵan janaryn tiktegende ornymnan ushyp turyppyn. Bul keıpinde ol maǵan tomaǵasyn sypyryp, shyń basyna qonaqtaǵan muzbalaqtaı elestedi. Aldyndaǵy sháıin ysyryp qoıyp, álgi kelgenderdi qaraýǵa kiristi. Biz de kúttik. Jurt tarap, kóńili jaılanǵasyn ǵana sháı ishildi. Kókeniń men qashannan baıqaǵan bir ádeti qaralýǵa kelgen adamnyń qolyna qarap, "bálen ákel, túgen ákel" demeıtin jáne ol bireýden birdeńe suraǵan eken degendi de estigen emespiz. Sonda da jurt oramalyn, tıyn-tebenin usynyp jatady. Keıin sol aradan balalar, úı jınaǵan kelinder kórpesheniń astynan, tósenishtiń jıeginen "aqsha taýyp aldyq" dep, máz bolyp qalatyn.

— Temir shyraǵym, — degen edi sonda Qanatbaı kókem, — syrqat adam kelip turǵanda shaı ishpek túgili, men shydaı almaımyn. Ony qarap, kómekteskenshe asyǵamyn. Myna saýsaqtardy kórdiń be (ol etsiz uzyn saýsaqtaryn tosty), meniń negizgi qural-aspabym osy, aýyratyn tusty dóp basamyn, ásirese, synyqqa kelgende qudaı qyrsyqtyrmasa, múlt ketpeımin. Al adamnyń ish qurylysyna kelgende, qazirgi zamanǵy, jetilgen qural-aspapqa súıengen dárigerdeı qaıdan bolaıyn, degenmen, kelgen adamnyń saǵyn syndyrǵan emespin, Alla sátin salyp, aýrýynan jazylyp ketip jatqandar barshylyq. Munda ásirese, halyqtyq em-domǵa júginemin.

— Kóke, alǵash synyq salǵanyńyz esińizde me? — dep suradym.

Ol júzime kúlimsireı qarady da, oılanyp qaldy.

— Ákem synyq salatyn. Ol kisiden kórgenimizdi kókirekke túıip óstim. Sosyn osy ómirdiń ózi úlken mektep qoı, tezine salady, úıretedi. Al synyqshylyqqa soǵysta júrgende den qoıdym. Stalıngrad maıdanynda ot pen oqtyń arasyn keshkendeı boldyq.

Birde kúni boıy jaý jaǵy kúsh alyp, ústi-ústine shabýyldap, okoptan bas kótertpedi, gúrildegen jaý ushaqtary, yzyńdaǵan oq, gúrs-gúrs jarylys. Buıryq — jaý áskeriniń jolyna qazyqtaı qaǵylyp, bógeý. Kórtyshqansha búkeńdep, alǵa jyljyǵan fashıserge oq jaýdyramyz. "Jalmaýyzǵa da jan kerek" degendeı, olar bas baǵyp, tynyshtalǵanda biz bas kóterip, jan-jaǵymyzǵa qarap, bir-birimizge til qatamyz, áskerı qutymyzdan tańdaı jibitemiz. Ábden qaljyraǵandyq bolar eki kózim ýdaı ashyp, kirpikterim jabysyp qalǵandaı ashtyrmaıdy. Sóıtip jatyp qalǵyp ketippin. "Áı, balam-aı, ornyńnan tur, qasyńdaǵy joldasyńa qara, qol ushyńdy ber!" — dep ákem aıan berip, eńkeıip kelip búıirimnen túrtkendeı boldy. Shoshyp oıandym, túsim eken. Jaqyn jerden jarylǵan snarád qulaq tundyrdy, okoptyń ishi ala shań, sonadaı jerde bebeýlep jatqan jaýynger joldasyma kózim túsip, janyna bardym. Jaryqshaq ońdyrmaı tıgen sol aıaǵynyń saý-tamtyǵy joq. Áp degende júreksinsem de, shólmekteı shytynap synǵan súıekterdi abaılap, ishteı ata-baba arýaǵyna sıynyp, kirisip kettim. Óıtpegende she, sanıtar jetispeıdi, kómekteser jan joq. Synyqty ózimshe sıpap salyp, aıaǵyn qozǵalyp ketpesteı ǵyp tańyp tastadym da, sanıtarlardy izdep, shaqyrdym.

Osydan keıin-aq boıymda bir qudiret kúsh paıda bolǵandaı edi. Jaralyny kórsem kómekke beıim turatyn boldym.

Taǵy birde jaý saıabyrsyǵan kez, bizge basqa shepke aýysýǵa buıryq jetti. Aıtylǵan baǵytty betke alyp kelemiz. Qaýsap, úńireıgen qabyrǵalary ǵana qalǵan úıdiń janynan óte bergenimizde toptalyp turǵan birneshe matrosty kórdim. Belgisiz bir kúsh meni solaı qaraı súıreı jóneldi. Saptan jyrylyp shyǵyp, jaqyn barsam, áskerı-teńiz flotynyń joǵary shendi bir ofıseri sulap jatyr. Aıaq astynan sap ete túsken maǵan janyndaǵylar tańyrqaı qaraıdy. Men aýyrsyna yńyranyp jatqan jaralynyń keýdesin kóterdim, bir ıyǵyn oq párshelep, tós súıegi zaqymdanǵan, sıpap kórsem, qos qabyrǵasy synǵanǵa uqsaıdy. Jigitterge túsindirip, áýeli kútirlep turǵan ıyǵyn sylap ornyna salǵandaı boldym, bilegin shalma ádisimen moınyna ildim de, tós súıegin alaqanymmen basyp qalyp em, shytyr etip ornyna tústi, ishke kirip ketken qabyrǵasyn ýqalap kótergendeı boldym. Sodan bar bilgenimshe matrostardyń bergen shúberegimen shandyp, tańyp tastadym. Jedel gospıtálǵa jetkizý qajettigin tilim jetkenshe janyndaǵylarǵa aıtyp, súrine-qabyna jónele berip em, ofıserdiń biri: "Tovarısh boes, zaderjıtes, nam by hotelos znat vy otkýda?"— dedi. Asyǵa jaǵdaıymdy baıandap, áskerı bólimimdi, aty-jónimdi aıttym da, jónime kettim. Baǵytymnan jańylmappyn, bólimshemdi tez taýyp aldym. Urystyń sál de bolsa, tynshý tapqan kezi edi, sol boıda komandırimiz mazalaı qoıǵan joq-ty. Biraq erteńine keshqurym kombat ózine shaqyrdy. İshimnen "keshegi suraýsyz ketkenimdi bilgen ǵoı, qaıter eken?" degen oımen barsam, komandırimizdiń janynda áskerı-teńiz flotynyń formasyndaǵy kórikti ofıser otyr. "Ózińiz synyǵyn salyp, kómek kórsetken kapıtan-leıtenantymyzdyń úlken ótinishimen keldim. Bul eńbegińiz joǵary jaqqa habarlanady. Al, ázirshe bizdiń flot komandavanıesiniń Alǵys hatyn qabyl alyńyz", — dep qolymdy qysty. Komandırimizge men týraly aıtqan-aý deımin, sodan keıin onyń iltıpaty men qamqorlyǵyn sezindim.

Bir sóz bir sózdiń qýǵynshysy degendeı, áńgime bolsyn dep aıtyp jatqanym ǵoı. Sonymen sol Alǵys hat pen teńizshi ofıserdiń sálem haty mende áli saqtaýly da shyǵar...

...Osylaısha Qanatbaı kókem maǵan syr shertken edi. Onan beri mine, jıyrma jeti jyl ótipti. Ýaqyttyń júıriktigine sóz bar ma? "Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt..." degendeı, ótken kúnnen qalǵan bir belgi ǵoı dep baıandap otyrmyn.

2. JÚSİP BERDİǴULQLY JANUZAQORTYŃ AITQANY

Qanatekeńniń synyqtyń naǵyz piri ekenin myna mysaldan da bilýge bolady. Bir kúni ony Krasnovodskiniń qalalyq aýrýhanasyna apatqa ushyrap bas súıegi synyp, es-tússiz jatqan ázirbaıjan jigitine kómekke alyp barǵan. Qanatekeń álgi jigittiń tóbesiniń shashyn ustaramen jyp-jyltyr etip aldyrǵan. Sonan soń synǵannan ish jaǵyna qaraı kirip ketken tóbesin óziniń aýzymen soryp, ornyna keltirgen. Osy kórinisti kórgen adamdar: "Sorǵan ýaqytta Qanatekeńniń moıny shar bolyp keýlenip ketti", — deıdi. Sodan jańaǵy jigit jazylyp shyǵypty.

Qanatekeń qabyrǵasy synyp, ornynan qozǵala almaı jatqan adamdaryń kóbiniń synyqtaryn aýzymen soryp ornyna keltiretin.

Bir kúni mynadaı jaǵdaı bolypty. Qanatekeńe Nebıt-Dag qalasynan shyqshyty shyǵyp, aýzy arandaı ashylyp, jabylmaı turǵan bir qazaq jigitin ákeledi. Ol aýzyn qatty ashyp esinegende jaq súıegi ornynan shyǵyp ketip, aýzy ashýly kúıinde qalypty. Qanatekeń qasyndaǵy adamdarǵa "Qazir mynaý meniń saýsaqtarymdy tistep alatyn shyǵar" dep qolyn álgi jigittiń aýyzyna salyp, jaq súıekterin shuqı bastapty. Bir mezgilde ol qolyn jigittiń aýzynan tez alyp qalypty. Sol ýaqytta arandaı ashylǵan aýyz Qanatekeńe "salaýmaǵáleıkým" dep, sálem berip jabylǵan kórinedi.

Tájimaǵambet shaldyń Sultan degen nemeresi maǵan mynadaı bir áńgime aıtyp edi. 1971 jyldyń jazynda oǵan basy bir jaǵyna qısaıǵan orys kisi "Moskvıch" mashınasymen kelip, Qanatekeńe ertip aparýyn ótinedi. Ol ushqysh eken. Moınynyń kúre tamyry aýyratyn bolyp, aqyrynda basy bir jaǵyna qısaıyp ketipti. Dárigerdiń eminen esh paıda bolmapty. Sonan Qanatekeń jarty saǵat boıy onyń moınyn úzdiksiz ýqalaǵan soń, qısaıǵan basy qaıtadan óz ornyna kelipti. Sol mezgilde álgi ushqysh kisi qýanǵannan jylap jiberipti.

Qanatekeń keıde keıbireýlerge "aýyratyn sebebi júregiń qorqyp qozǵalǵan eken, sondyqtan júregińniń tusyna tiri torǵaıdy bas" deıtin. Turǵan degen áıel basynan keshken mynadaı jaǵdaıdy aıtyp edi. Ol bir jaman aýrýǵa tap bolypty. Aýrýdyń asqynǵany sonshalyqty endi óletin shyǵarmyn dep ýaıymdaı bastapty. Aqyry Qanatekeńe barypty, ol kisi "júregińniń tusyna tiri torǵaıdy basyp tur da, ushyryp jiber" depti. Úıge kelgesin torǵaıdy ustaýdy aǵaıyn-týǵandaryna tapsyrypty. Biraq birshama ýaqyt ótse de, eshkim torǵaı ustaı almapty. Al aýrýy bolsa, údeı beripti. Jazdyń bir kúni bólme terezeleriniń jeldetkishteri ashyq tur eken. Bir mezgilde bólmege jeldetkishten bir torǵaı ushyp kirip, tósekte jatqan jańaǵy áıeldiń júrek tusyna biraz jabysyp turyp, qaıtadan sol jeldetkish arqyly syrtqa ushyp shyǵyp ketedi. Sodan keıin jańaǵy áıel aýrýynan jazylady. Ol: "Torǵaı bolyp júrek tusyma qonǵan Qanatekeńniń arýaǵy shyǵar" deıtin.

Qanatekeń ómiriniń sońǵy bir jylynda sal bolyp naýqastanyp jatty. Aýyr naýqasqa ushyrasa da, aqyl-esi durys edi. Biraq, mezgil-mezgil "astymdaǵy kishkentaı balany alyp tastańyzshy" deıtin. Men keıde kishkentaı bala sol sirá Qanatekeńniń arýaǵy bolar dep oılaıtynmyn.

Ákem aıtatyn (Júsiptiń ákesi Berdiǵul bilimdar, molda kisi edi. Avtor): "Emshilerge barǵanda tazalanyp, arýaqtarǵa sıynyp barý kerek. Emshige nıetin durys salmaı barǵan adamǵa em qonǵannyń ózinde, onyń zardaby sol emdegen adamnyń ózine tıip, aýrý qylýy múmkin", -dep. Sondyqtan shyǵar, keıbir baqsy-balgerlerdiń anda-sanda keıbireýlerdi qabyldamaı tastaıtyny. Al qaıran Qanatekeń bolsa, kúndiz bolmasyn, tún bolmasyn, aýyryp jatyr degen adamǵa kári demeı, jas demeı kómegin tıgizý úshin júre beretin, júre beretin. Ol búkil emshilik ómirinde aýyrǵan adamǵa jáne onyń týǵan-týysqandaryna eshqandaı talap ta qoımaıtyn edi, eńbegine eshqandaı aqy suramaıtyn. Jan-jaǵyn qaýmalap otyrǵan barlyq aýrýlardy óziniń jaǵdaıyna qaramaı tań atqansha qaraı beretin. Qanatekeńniń osyndaı erekshe adamshylyq qasıetin, asyl nıetin mynadaı mysaldan kórýge bolady. Birde Qanatekeń Krasnovodskiden Aqtaýǵa qudalyqqa keledi. Osy qudalyqtyń ústinde ony adam emdeýge Jetibaıǵa alyp ketedi. Osynyń ózinen-aq Qanatekeńniń qarapaıymdylyǵyn kórýge bolady. Ol kómek suraı barǵan adamǵa esh ýaqytta, qandaı jaǵdaı bolsa da "bolmaıdy" degendi aıtpaǵan.

Ol synyqshylyq, emshilik qasıetimen qatar, dinge berik úlken molda da edi. On úsh jasynan bastap namaz oqyp, oraza ustaǵan. Ol keıbir aýrýlardy ishirtki jazyp berip te emdeıtin. Buǵan men ózimniń otbasymnyń basynan ótken bir mysaldy keltireıin. 1985 jyly qańtar aıynda bes jasar qyzymyzdyń ishi qatty aýyratyn boldy. Dertiniń kúshtiligi sonshalyq, aýrýy ustaǵan kezde jany qınalǵandyqtan basyn edenge uratyn. Denesiniń qan tamyrlary jarylyp, ishindegi, qol-aıaqtaryndaǵy tustary qaraıyp, teri asty qantalap ketetin. Áýeli osy qaladaǵy oblystyq balalar aýrýhanasynda emdeldi. Bir aıdaı jatqannan paıda bola qoımaǵasyn, Qanatekeńe aparaıyn dep shyǵaryp aldyq. Sol mezgilde Qanatekeń avtoapatqa túsip, mertigip qaldy da, lajsyzdan qyzymyzdy Mańǵystaý stansasyndaǵy temir jol aýrýhanasyna saldyq. Bir aıdaı jatty. Kún saıyn glúkoza jiberiledi, biraq odan paıda bolmady. Emdeýshi dáriger: "Endi eshteńe isteı almaımyz. Almaty ne Moskvaǵa aparyńyz", — dedi.

Sol ýaqytta Qanatekeńnen "balany alyp kelsin" degen habar keldi. Áıelim Qanatekeńniń úıine balany aparyp, úsh kún qonyp qaıtty. Barǵan boıda-aq ata ishirtki jazyp berip, ishkizipti. Sol úsh kún, úsh túnde qatty aýyrypty. Sonda Qantekeń: "Aýrýdyń órshelengeni jaqsy, sebebi ol balanyń boıynan qashaıyn dep, ishirtkimen eregesip jatyr", — depti. Aıtqandaı-aq, osynda kelgende qyzymyz aýrýyn qolmen sylyp tastaǵandaı sap-saý boldy. Sonda sonsha aýyrǵan sábıimizdi úsh kúnniń ishinde dertinen qulantaza aıyqtyryp bergen Qanateke atanyń arýaǵyna taǵy da bir tánti bolǵan edik.

Syrqattanǵandy emdep, qamyqqandy aıalap, adamdardan járdemin aıamaǵan qaıran Qanatekeńdi el de jumyla bas ıip syılaıtyn. 1968 jyly Qanatekeńniń Altybaı esimdi jalǵyz uly qaıtys bolǵanda, Krasnovodsk mańyndaǵy kúlli qazaq jurty atamen birge qaıǵyrǵany esimizde.

Áńgimemniń sońynda Qanatekeńniń ózime aıtqan myna áńgimesin keltire ketýdi jón kórdim. Ol 1985 jyly aqpanda jol apatyna tap bolǵanyn joǵaryda aıtyp óttik. Sonda ol aýrýhanada jatyp es jıypty. Baıqap qarasa, omyrtqasy jáne eki qabyrǵasy synǵan eken. Sodan óziniń jaqsy kóretin bir synyqshysyn shaqyrypty. Ol kisi bir saǵattaı omyrtqasyn qarap, biraq odan eshteńe shyǵara almaı, aqyrynda: "Qanateke, maǵan bir nárse bóget bolyp, synyq salynbaı tur", — depti. Sodan qatty nalyǵan ata synǵan qabyrǵalaryn emshige kórsetpepti. Biraz aýrýhanada jatqannan keıin dárigerlerge "men ne de bolsa, úıde bolaıyn, jiberińder" depti. Úıge kelgesin de on shaqty kún ótipti. "Bir kúni qasyma eki qarıa kelip, arqamdy sıpap qaraı bastady, — deıdi Qanatekeń. — Bir mezgilde synǵan tus sart ete túskende qatty shoshyp oıandym — bul túsim eken. Abaılap qarasam, omyrtqamnyń synyǵy ornyna túsipti. Sodan soń eki qabyrǵamnyń synyǵyn ózim saldym", — deıtin jaryqtyq..

3. SHEGEM QOJAGELDİ SHÁÝDİRQLYNYŃ AITQANY

Biz Qanatbaı synyqshy turatyn Qaıyp ata jerinen tórt-bes shaqyrym jerdegi Qıandy aýylyna taıaý teńiz jaǵasynda, kemelerge tuz tıeıtin aılaqta turatynbyz. Qanatekeń aýylyna jıi baramyz. Kóligimiz kóbinese motosıkl. Birde úıdiń janynda turǵan shynjyr taban traktordan úıilgen qumǵa sekirip oınap júrgen balalarǵa erip, Maqpal degen qaryndasym tobyǵyn shyǵaryp alypty. Jaqsylyq degen qoly usynyqty aǵam ımandy bolǵyr "shyqqan býynyn saldym" degen-di. Biraq bala jylap qoımaǵan soń, motosıkldiń qorabyna salyp alyp, Qanatekeńe tarttym. Onyń mal jaıatyn órisin biletinmin. Balanyń aıaǵyn kórgen ata kúlip jiberdi: — Aý, balanyń saý aıaǵyn tańyp qoıǵan qaı synyqshy? — dedi de, shyqqan tobyǵyn ýqalap salyp berdi. Baqsaq, Jakeń aǵamyz sábıdiń saý býynyn tańyp qoıypty ǵoı.

Bizge jekjattyǵy bar Qanatekeńmen ony-muny surastyryp, áńgimelesip otyrǵanymyzda jalt-jult etken aq "Jıgýlı" taıaq tastam jerge kelip toqtaı qaldy. Júrgizýshi qazaq jigiti eken, kelip sálemdesti de, mashınanyń artqy oryndyǵynda jambasyn shyǵaryp alǵan orys áıeldiń otyrǵanyn aıtty.

— Jerge túse almaı ma? — dedi Qanatekeń.

— Ata, ózińiz kórińizshi, — dep júrgizýshi jymıyp kúledi.

Qanatekeń mashınaǵa taıaǵanda esik ashyla ketti. İshinde otyrǵan nán aqsary orys áıeli aqsaqaldy kórip:

— Ata, zdrastvýıte, — dedi. Aýrýdan bolar óńi kúreńitip ketipti.

— Zdrástı, qyzym!

Qanatekeń janyna baryp, onyń jaı-japsaryn surastyrdy, men de kómektesip áıeldi mashınadan túsirdik. Túıeniń jarty etindeı iri eken. Synyqshy basyn shaıqap, aýrýdyń urshyǵyn, býynyn ustap kórdi de: "Qyzym, sen erteń tańerteń úıge kel, jambas súıegińniń býyny taıǵan, mynadaı jaǵdaıda salý óte qıyn. Myna aıaǵyńa kúsh salmaǵanyń jón. Eptep erteńge deıin shyda", — dep, biraz aqyl-keńesin aıtyp, shyǵaryp saldy.

— Iapyraı-aı, bir sany kisiniń belindeı, munyń jambasyn salý ońaıǵa túspes,— dedi de, maǵan burylyp, — sen bizge kúıeý ekenińdi bilesiń be, qazir aýylyńa júre ber, jolshybaı bizdiń úıge soq. Kelinge aıt, eki kún túnep keletin ala sıyrǵa sý bermesin, qoraǵa qamap, tuzyn kópteý qylyp jem salsyn, júre ber, qalaı da aıtarsyń, — dedi. Aıtqanyn oryndadym.

Tańerteń Qanatekeńniń aýylyna taǵy jolym tústi. Keshegi aq "Jıgýlı" de kelip tur eken. Kelip qaralýshylardyń aıaǵy basylǵan mezette Qanatekeń keshegi áıeldi qaraı bastady.

— Ala sıyr qorada ma, sýarǵan joqsyńdar ǵoı? — dedi.

— Joq. Shólden qabysyp, óleıin dep móńirep tur jaryqtyq, — dedi kelini.

— Jaqsy bolǵan eken, biz qazir ala sıyrdy sýaramyz, — dedi.

Bárimiz syrtqa shyqtyq. Atanyń jigit bolǵan bir nemeresi ala sıyrdy jetelep alyp shyqty. Úsh kún sý ishpegen jaryqtyqtyń ishi ábden qabysyp ketken, móńirep sýǵa umtylady. Qanatekeń sıyrdy bas jibinen tartyp ustap turdy da, úıden kórpeshe aldyryp, ústine japty. Atamyz ne istegeli júr degendeı bárimiz ańtarylyp qaraımyz. Sodan orys áıelge qarap:

— Dochka, ıdı súda, ne boısá, — dedi. Shoshyp ketken áıel:

— Oı, ıa boıýs, ıa ne smogý, — dep bezek qaqty. Bizdiń jan-jaqtan keý-keýleýimizben ǵana qorqasoqtap sıyrǵa jaqyndady. Kómektesip, jabyla kóterip áıeldi sıyrǵa mingizdik-aý, áıteýir. Qanatekeń daıyndap qoıǵan jibimen áıeldiń eki tabanyn sıyrdyń astynan túıistirip, myqtap tartyp, sirestirip baılady. Birimiz áıeldi ustap, birimiz sıyrdy jetelep, qudyq janyndaǵy sý astaýyna keldik. Áıeldiń otyrysyn, jiptiń baılanǵanyn muqıat qarap shyqqan synyqshy:

— Al endi sýdy quıyńdar, — dedi. Shólden ólýge kelgen ala sıyr eshteńege qaraıtyn emes. Kózi alaryp, astaý toly sýǵa bas qoıdy. Kórip turmyz sıyrdyń qaryny áp-sátte úrgen sharǵa uqsap qampıyp barady. Bir kezde birdeńe syrt ete tústi. Áıel "oh" dep aıqaılap jiberdi. Qanatekeńniń júzine kúlki úıirildi: "Ornyna tústi",— dedi de, shıelenip qalǵan jipti kezdikpen kesip jiberdi. Eptep áıeldi jerge túsirdik, alǵashynda aq ter, kók ter bolyp aýyrsynǵan ol aıaǵyn ańdap basyp, júrip ketti. Sondaǵy onyń ataǵa degen rıasyz alǵys sezimin aıtsańyz, sóz jetpeıdi ǵoı. Kórip turǵan jurttyń bári qýanyp, áıelder kózderine jas aldy.

Bul meniń esimde qalǵan bir oqıǵa ǵana. Aýyl arasy jaqyn bolǵandyqtan mundaı jaılardyń talaıyn kórdik. Men qazir oılaımyn, endi osy Qanatekeń sıaqty adamdar dúnıege keler me eken? "Altynnyń qolda barda qadiri joq" degen osy-aý...

4. BERİSH QUDAIBERGEN KÓPEKOV MARQUM AITQAN-DY

Shaǵadamnan Bekdashyǵa shyǵatyn úlken asfált joldan shyǵysqa qaraı Qaıyp ata jerine buryla jóneletin san mashınalar shubaǵan kerýenge uqsaıtyn. Olardyń at mańdaıyn tireıtini — Krasnovodsk qalasynyń soltústik-batys tusyndaǵy Qarabaýyr eńistiginiń batys betindegi Qaıyp ata qosqatyn mekendegen "Qanatekeńniń aýyly" dep atalatyn qasıetti oryn. Dertine dárý izdegen jandar Qanatekeńniń shıpaly barmaǵynan lázzát taýyp, júzderi araılanyp, qýanysh sezimine bólenip, kóterińki kóńil men kelgen kólikterine minip, qaıta attanyp jatatyn. Osyndaı dúbirge bólengen at tóbelindeı tóbeshik ústinde ómir shamy janyp turǵandaı seziletin edi.

Qanatekeń halyq emin keıinge jalǵastyrǵan, san syrqatqa shapaǵatyn tıgizgen, synyqtan sarnaǵandardyń janyn jaı taptyrǵan shıpaly qol synyqshy, talantty táýip edi. Onyń kózi tirisinde Krasnovodsk qalasy men aýdanynyń jumysshy kentteri men malshy aýyldarynyń árbir shańyraq otbasy músheleriniń emdelmegeni kemde-kem shyǵar. Bul óńirden basqa da — qazaq, ózbek, túrikmen, qaraqalpaq, ázirbaıjan elderinen, Reseıden kelip san ult ókilderi emdelgen.

Uly Otan soǵysy kezinde qan maıdanda júrip, aýyr synyq jaraqatyn alǵandardy dárigerlerge jetkenshe synyǵyn salyp úlgergen. Sol bir qıyn sátterde hırýrgterge járdemdesken. Toqyraý zamany kezinde toqtaı shapqan júırikteı kósilip silteı almaǵan.

Alaıda, halyq Qanatekeń boıyndaǵy qasıet-darynyn paıdalanǵan.

Meniń aýrý kezimde osy kisige emdelgenim bar-dy. Jabyrqaý janyma medet bergen jaqsylyǵyna oraı, kezinde, 1981 jyldyń 31 shildesinde Qanatekeńe arnaý óleń jazdym. Táýipter tizgininiń tejeýli kezinde jazylǵan bul óleńniń oı tebirenisi bolsa da, tolǵaýy tolyq tasqyndamaǵan shyǵar. Búkpeli dáýirde jaryqqa shyqpaǵan bul óleń sol jyldardyń ózinde-aq jyrshylar aýzyna iligip, el arasyna eptep tarap ketken jaıy bar.

Sol bir arhıvimde saqtalǵan "Halyq emshisi Qanatbaıǵa" degen óleńimdi oqyrman qaýymǵa usynǵym keledi.

Jáı kózge siz qazaqtyń qara shaly,
Boıyńa buqaralyq jarasady,
Sonshama qarapaıym bolsań daǵy
Dańqyńyz asqar taýmen talasady.
Kórsetseń qasıetpen tamashany
Qaterden qam kóńil jan ári asady.
Sharshy tór, kıeli oryn — otbasyńnan
Kelgender rıza bolyp tarasady.
Erekshe adamshylyq qasıetiń
Elińe arnaldy bar asyl nıetiń.
Keremetteı kóremiz ózińdi biz,
Qasterlep, jumyla jurt bas ıetin.
Aýrýlar qamalasa jan-jaǵyńdy
Batyrdyń dertke daýa barmaǵyńdy
Sarnaǵan, bebeý qaqqan, synǵandarǵa
Qolma-qol san kórsettiń arýaǵyńdy.
Emdediń, qamyqqandy aıaladyń,
Udaıy járdemińdi aıamadyń,
Syrqattan saýyqqandar esh umytpas
Sizdeı bir janǵa shıpa saıa baǵyn.
Júrseń de el-jurtyńmen bite qaınap
Atyndy ańyz etti búkil aımaq.
Emsektik, synyqshylyq talantyńa
Bir emes talaı ulttyń ókili aıǵaq.
Tileıdi qalyń eliń saýlyǵyńdy,
Armandaıdy: "uzaq ómir, saý kúnińdi"
"Syıǵa-syı, syraǵa-bal",-degendeı-aq,
Halqyń bar kótererdeı taý júgindi.
Babańnan qalǵan óziń-qarashańyraq
Ornaǵan basyńyzǵa tamasha baq,
Keıinnen ańyz qylar jas urpaqtyń
Ómirin talaı qaldyń arashalap.
Dert kelse qudiretpen qumarlanǵan
Ýálıler ótti arýaǵyn bulǵalaǵan,
Osy kez zaıyryńa el tań qalyp,
Kópshilik dep oılap júr jumbaq adam.
Emessiz qara baqsy — saryny jyr,
Birtýar siz halyqtyń daryny bir.
"Burynǵy bilgirlerdeı arýaqty", — dep
Aıtady adaı eli — qarymy nur.
Ýa, jurtym jaqsyńdy endi kórshi mine!
Bul kúnde eldiń tıgen enshisine.
Kóp kóńil az ǵana bir sóz arnadym
Halyqtyń qadirmendi emshisine.
Ár dáýir áýpirimin berer me eken?
Mundaı jan dúnıege keler me eken?
Iapyr-aý, Qanatekeń qasıeti
Keıinnen urpaǵyna erer me eken?

5. SÓZ SOŃY NEMESE RÝHYŃMEN QAMDAI JÚR, KÓKE!

Ataǵy jer jarǵan synyqshy hám halyq emshisi retinde qalyń buqaranyń qurmeti men iltıpatyna bólengen Qanatbaı Boqaıuly keńes úkimeti tarapynan yqylasqa, qoldaý-kómekke ıe boldy desek, asyra aıtqandyq bolar edi.

Alpysynshy jyldary Krasnovodsk qalalyq aýrýhanasynyń el aýzynda júrgen, bilgir dáriger-hırýrgi Svetlov (aty esimde joq) qana synyqshynyń erekshe qabilet qarymyn baǵalap, aýrýhanaǵa aýyr synyqtarmen túskender bolsa, keıde Qanatekeńdi arnaıy shaqyryp, keńesip ton pishkendeı kelisip, bir-birin túsinip júripti. Jýrnalıs, marqum Jarylqasyn Ybyrashulynyń bir aıtqany esimde: "Bala kezimde, —dedi ol, — velosıpedpen taýdan tómen zýlap kele jatyp ońbaı qulap, jaýyrynymdy syndyryp aldym. Qanatekeńe aparyp salǵyzyp, jaqsylap tańyp berse de, bireýlerdiń aıtýymen aǵaıym qalalyq aýrýhana hırýrgi Svetlovqa alyp bardy. Ol synǵan jaýyrynymdy olaı-bylaı qarap, alańdaıtyn eshteńeniń joq ekenin, synyqtyń ornyna túskenin aıtty. Mynaý aqsaqaldyń qoltańbasy ǵoı, tek sol ǵana osylaı ǵyp tańatyn edi"— dep surady. Men: "Iá, sol Qanatekeń" — dep edim, maǵan qarap: "Chto eshe tebe nado", — dep shyǵaryp saldy".

Alaıda Svetlov qaıtys boldy da, onyń ornyna kelgender Qanatekeńniń el ishindegi abyroı-bedelinen qaýiptendi me álde kóre almastyqtan ba, áıteýir ony aýrýhanaǵa jolatpaýǵa tyrysty. Avtomashına apatyna ushyrap nemese basqa jaǵdaımen aýyr halde aýrýhanaǵa túskenderdi kórsetý úshin olardyń týǵan-týystary synyqshyny palataǵa jasyryn kirgizip júretin. Onymen de qoımaı shash al dese bas alatyndar, organ qyzmetkerleri onyń úıine tekserý júrgizip, adam emdeýine úzildi-kesildi tyıym salǵan kezderin de bilemiz. Biraq oǵan barýyn halyq toqtatqan emes, aıylyn jıǵan Qanatekeń de bolmady. Birde, ózim kýá bolǵan mynadaı jaǵdaıdy aıta ketkim keledi.

Túrikmenstandaǵy Balqan oblysynyń ortalyǵy Nebıt-Dag qalasynda umytpasam, seksen úshinshi jyly ateısik taqyrypqa arnalyp úlken aımaqtyq konferensıa ótti. Oǵan eldiń batysyndaǵy aýdan-qalalardan ıdeologıalyq jumyspen aınalysatyndar túgeldeı shaqyrylypty. Krasnovodsk aýdandyq partıa komıtetiniń ıdeologıa kadrlarynyń quramynda meniń de (ol kezde aýdandyq "Jumysshy" gazetiniń bólim meńgerýshisimin) qatysýyma týra keldi. Oblystyń birinshi hatshysynan bastap, respýblıka astanasynan kelgen ǵalym-ıdeolog, ateıserdiń kúni boıy áńgimesi-áýlıege túneýge, baqsy-balgerlerge, jalpy dinge qarsy ymyrasyz kúres júrgizý. Olardyń sońyn ala oblystyq sanıtarlyq aǵartý mekemesiniń basshysy túrkimen áıel shyǵyp sóıledi. Ol áńgimesin aıta kelip, sóz reti fakti men mysalǵa tirelgende Qanatekeńdi tilge tıek etti. Júzdegen adamnyń kózi bizge qadalǵandaı úsh-tórt qazaq kúmiljip otyrmyz. Sondaǵy aıtatyn ýáji "sanıtarlyq jaǵdaı saqtalmaıdy, arnaıy medısınalyq bilimi joq bolsa da adam emhana-aýrýhanany qoıyp soǵan ǵana barady, buǵan qashan toqtaý bolady, tıisti organdar qaıda qarap otyr" degenge saıady. Mundaı áńgime aıtylady dep tipten kútpegen men býlyǵyp, tamaǵyma óksik tirelgendeı boldy. Ne de bolsa artyn kúttim. Endi kósile bastaǵan álginiń sózin artqy jaqtan shyqqan " toqtatyńyz, ondaı áńgimeńizdi!" degen ótkir daýys pyshaq keskendeı tyıdy. Siltideı tynǵan jurt "bul kim ózi" degendeı jappaı artqa buryldy, qaba saqal, kezinde kózáınegi bar iri orys kisi eken. Zaldyń ortasyna qoıylǵan mıkrofonǵa kelip: "Siz ondaı baıypsyz áńgime aıtýdy toqtatyńyz — dedi qaıtalap-bilesiz be sizdiń qazirgi dárigerlerińiz oń aıaǵy synǵannyń sol aıaǵyn tańyp qoıady, eshqandaı biligi joq nadan adamdar búkil medısınany jaılap barady. Al, ol aqsaqalǵa keletin bolsaq, naǵyz synyqshy, emsek, qoly shıpaly jan. Men ózim ol kisige emdeldim jáne ony jaqsy bilemin, óıtkeni Krasnovodskide týyp-óstim. Oǵan men ǵana emes búkil halyq barady, tipti myna prezıdıýmda otyrǵandardyń da oǵan barmaǵandary joq shyǵar. Onyń nesin jasyramyz, nanbasańyz, ózderinen surap kórińizder, — dep qolymen prezıdıýmdy nusqady da, sózin jalǵady, — sondyqtan da halyqqa paıdasyn tıgizip otyrǵan kisilerdi orynsyz kinálaǵansha qoldaý kerek, shama jetse úırenip, úlgi alý kerek".

Eńsemdi basqan zil omyrylyp túskendeı, kózim jasaýrap rızalyq kóńilmen qaba saqalǵa jaltaqtap qaraı berippin. Osylaısha san ulttan quralǵan halyqtyń zor iltıpatyna bólengen qazaqtyń qarapaıym qara shaly — Qanatbaı kókem úshin tóbem kókke tıgendeı shalqyp, Balqan taý baýraıyndaǵy shaharǵa sımaı ketkendeı bolyp edim-aý... sonda men.

Osy oraıda kópshilik bilgisi keler degen nıetpen Qanatekeńniń Úrim-butaǵyna bilgenimshe toqtala ketkendi jón kórdim. Onyń rýy Jemeneıden Kedeıdiń Aqshasy. Qululy Boqaıdan bes qyz, Bólekbaı, Qanatbaı, Rahmet esimdi úsh ul dóregen eken. Bólekbaıdan Daýylbaı bolyp onan ári jalǵassa, inisi Rahmetten Bısen, Tynyshtyq, Tańat olardyń bala-shaǵasy bolyp urpaq órbip jalǵasýda. Sóz retinde aıta ketken jón. Bısekeń Uly Otan soǵysynyń ardageri, mańǵystaýlyq maıdangerler sapynda Astanaǵa deıin baryp, qurmetke bólengen aǵamyz jasy seksenge kelse de qala ómirine, jas urpaqty otansúıgishtikke tárbıeleýge at salysyp keledi. Qanatekeńniń joǵaryda aıtyp ótken bes apasynyń biri ataqty aqyn-jyraý Súgir Begendikulynyń zaıyby.

Al, Qanatbaı kókemizge keletin bolsaq, ol 1900 jyly Mańǵystaýdaǵy Sartas aýylynda dúnıege keledi. Otyzynshy jyldardaǵy alasapyranda kóptegen qandastarymyz sıaqty, qaǵynan taıǵan kıikteı atajurtynan aýa kóshýge májbúr bolyp, Qarabuǵazdaǵy súlfat, Qýlymaıaktegi tuz kásipshilikterinde jumys isteıdi. 1942 jyly Uly Otan soǵysyna qatysyp, Stalıngrad túbindegi qandy shaıqastarda birneshe jerinen jaralanady. Bet-aýzy men bóksesin jaryqshaq jaraqattap, bir qolynyń ortan saýsaǵyn julyp ketedi de, múgedek bolyp elge oralady. Sodan zeınetke shyqqansha Krasnovodskidegi munaı óńdeý zaýytynda júkshi bolady. Zaıyby — Súıindik rýynyń Buqarynan Qalmurat qyzy Ádemi. Qanatekeńniń otbasynda Altybaı atty uly men Aqbala, Aǵiles, Aǵilen degen qyzdary ósip, tárbıelendi. 1927 jyly dúnıege kelgen Altekeń qyryq bir jasynda, al qyzy Aǵilen men Aqbala da keıin dúnıeden ozdy, ekeýinen de urpaq bar. Qazir Aǵiles apaı Jańaózen qalasynda turady, ardaqty áje.

Jýyrda ǵana Qanatekeńniń Aqtaý qalasyndaǵy 28-shi shaǵyn aýdanda turatyn nemeresi Altybaıuly Orynbaıdyń shańyraǵynda boldyq. Jasy elýdiń belortasyna kelip qalǵan Orekeń " Mańǵystaýmunaıgazǵa" qarasty Qalamqas ken ornynda eńbek etedi eken. Kidir jeńgeı ekeýi qyzdy qıaǵa, uldy uıaǵa qondyryp, urpaq ósirip otyr. Orekeńniń anasy 78 jastaǵy Bıbijan jeńgeı de osynda eken.

— Súıindik rýynyń Buqary Qaldybektiń qyzymyn,— dedi ol óz áńgimesinde, — osy shańyraqqa 1945 jyly kelin bolyp tústim. Altybaımen tútin tútetip, on úsh qursaq kóterdim. Onyń jeteýi ul da, altaýy qyz boldy. Uldarymnan qalǵany osy Orynbaıym ǵoı. Aqshuqyrdaǵy Mergenbaıym men osy qalanyń segizinshi shaǵyn aýdanynda turatyn Dúısenbaıym úıli-barandy bolǵannan keıin qaıtys boldy, shúkir artynda bala-shaǵalary bar ǵoı áıteýir. Bizdiń qazirgi jaǵdaı osy, shyraǵym...

"Áıgili synyqshy, halyqtyń shıpager táýibi Qanatbaı Boqaıuly 1989 jyly 89 jasynda dúnıeden ozdy. Óziniń izi qalǵan, malyn jaıyp, oı-qıalǵa berilgen jupar jýsandy qyr-belesine, talaılardy emdep alǵys-saýabyn alǵan aýylyna taqaý Qaıypatada máńgi tynystap jatyr. Qazaqstannan shyqqan uzaqtyǵy 500 shaqyrymdyq úlken joldyń Shaǵadamǵa qular tusynda toqtap, Qanatekeńe duǵa baǵyshtap ótý ony biletinderdiń ádetine aınalǵan. Túbi shaıtan bolmasa pende ataýlynyń erteli-kesh baqılyq bolary haq qoı. Osyndaıda ǵulamalar "Adamnyń artynda úsh nárse qalady",— deıdi eken. Onyń biri urpaǵy, ekinshisi — óneri, úshinshisi — kisige jasaǵan jaqsylyǵy. Qudaı kópsinbesin Qanatbaı kókemiz de osynyń úsheýi de bar, qazir onyń nemere-jıenderi, shóbereleri, otaý tigip úı boldy. Óneri — synyqshylyǵy, emsektigi, onyń bul qasıeti týraly estelikter, derekti áńgimeler, tipti aýyzeki ańyz-áfsanalar barshylyq. Al, sanaly ǵumyrynda adamǵa jasaǵan jaqsylyǵy ushan-teńiz.

Otyzynshy jylǵy oıranda kir jýyp, kindik kesken jerinen amalsyz kóship, kórshi túrikmen elin mekendegen, orys, túrikmen, armán-evreı, ázirbaıjan-tatar, t.b. qoıan-qoltyq qonystanǵan kóp ultty ólkede qazaǵymnyń ataq-abyroıyn asqaqtatqan, qursaý ispetti jabyq qoǵamda qanshama teperish kórse de, márttiginen tanbaǵan, aq júrip, anyq basyp, ar-namysyna daq shaldyrmaǵan Qanatbaı kókemiz jaıynda kókeıimizde kópten júrgen osynaý jazbamyzdy onyń rýhyna baǵyshtadyq.

Tirliginde shapaǵat ıesi atanǵan qaıran qara shal — Qanatbaı kóke, ázirshe qoldan kelgeni osy boldy!

---