InfoHub Logo

Shyǵaıuly Esim han (1628-1645) — Qazaq handyǵynyń hany, Shyǵaı hannyń balasy, ataqty Táýekel hannyń týǵan inisi. Esim han týraly halyq jadynda saqtalǵan ańyz-áńgimeler, dastan-jyrlar kóp. Ony halqy «Eńsegeı boıly er Esim» dep ardaqtaıdy.

Esim han bılik basyna aǵasy Táýekel ólgennen keıin keldi. Bul kezde Qazaq handyǵynyń shyǵysyndaǵy jaǵdaı Táýekel tusyndaǵydan áldeqaıda kúrdelene túsken edi. Munda oırat taıpalarynyń birigiý prosesi júrip jatty. Sondyqtan ol kórshilerinde bolyp jatqan jaǵdaıdy jiti qadaǵalap, olardyń taıpalary arasyndaǵy alaýyzdyqty óz paıdasyna sheshýge umtylyp baqty.

Oırattardyń bir jaǵynan Embi, Jaıyq, Edil boıyndaǵy noǵaılarmen sharpysýy ekinshi jaǵynan orys qamaldarynyń garnızondarymen qaqtyǵysýy Esim han saıasatynyń yqpaldy bolýyna eleýli jaǵdaı jasady. Aqyrynda úsh jaqty soǵystyń ózderine qyrǵyn taptyratynyn sezgen oırat ámirshileri Esim hannyń ústemdigin moıyndap, tatý kórshilikte turý maqsatynda usynys jasap, elshilerin jiberýge májbúr bolady.

Handyǵynyń shyǵysyndaǵy jaǵdaıdy osylaısha óz paıdasyna sheshken Esim han ońtústigin de oıdan shyǵarmaıdy.

Handyǵynyń shekarasyn keńeıte túsý saıasatyn munda da batyl júrgizip baǵady. Oǵan jaǵdaı da kómektese túsedi. Sebebi, bul kezde qaıtys bolǵan Bákı Muhammed hannyń ornyna onyń inisi Ýálı Muhammed pen Gerat-Horasannyń bıleýshisi Dinmuhammed balasy Imanquly talasyp jatqan edi. Osy qaqtyǵysty óz paıdasyna asyrýda Esim han úlken eptilik tanytady. Ol áýeli Ýálı Muhammedke kómektesemin dep ýáde berip, keıin Imanquly jaǵyna aýnap túsedi. Sonyń nátıjesinde onymen birigip, Ýálı Muhammedti óltirisip, Imanqulymen odaq jasasady da, sol jyly Imanqulyǵa qarsy shyǵyp, Samarqantqa ásker jóneltedi.

Bul kezde Imanqulynyń Esimmen soǵysarlyq shamasy joq edi. Sondyqtan onymen shartqa otyryp, Tashkent pen onyń tóńireginiń túgeldeı qazaqtardyń ıeligi ekenin resmı túrde moıyndaıdy.

Budan keıin Esim han Moǵolstan hany Ábdirahymnyń qyzy Padshahqa úılenip, aǵasy Kúshik sultannyń qyzyn Ábdirahymǵa berip, qarsy quda bolý arqyly ony óziniń jaqtasy etip, sonyń kómegimen ózine opasyzdyq jasaǵan Tursyn handy talqandap, dara bılikke qol jetkizedi.
Esim hannyń bıligi tusynda (1598-1645) halyq jadynda «Esim salǵan eski jol» degen atpen qalǵan ádet-ǵuryp normalaryn qalyptastyrǵan konstıtýsıalyq qujat bolǵany belgili. Muny «Esimniń zańy» dep uqqan jón. Biraq onyń kókten alynbaǵanyn, óz zamanynyń oraıy men talabyna qaraı Esim han men onyń keńesshileri óńdep, tolyqtyrǵan baıaǵy «Qasym salǵan qasqa joldyń» bir nusqasy ekenin de esten shyǵarmaǵan abzal. Tútpet kelgende, «Esim salǵan eski jol» degen sózdiń máni de Esim hannyń tusynda jasalǵan danalyq zańdarǵa baılanysty aıtylǵan. Qonys-turaqqa, mal-múlikke, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasqa qatysty týyndaıtyn daý-shardyń sheshimderi osy kezde saralandy.

Munyń ózi keıin Táýkeniń áıgili «Jeti jarǵysyna» negiz bolyp, qazaq halqynyń mádenı-rýhanı jáne salt-dástúr qalyptarynyń tóltýmalyǵyn shyńdaı túsýge yqpal etti. Jalpy kóshpeliler memleketiniń handary sıaqty, Esim han da taq ústi men at ústinde birdeı tanylǵan birtýar tulǵa. Ony halqynyń «Eńsegeı boıly Er Esim» atanǵan ataqty hannyń qaıtys bolǵan jyly — 1645 jyl degen shyndyqqa keletin sıaqty.
Esim han dúnıe salǵan soń qazaq handyǵynyń taǵyna Jáńgir han (1645-1652) otyrdy. Halyq ony el úshin jasaǵan erligine oraı «Salqam Jáńgir» dep atanǵan. Han ordasyn Túrkistan qalasynda ustaý Jáńgir han tusynda bastaldy.

Esim han qazaq tarıhynda «Eńsegeı boıly er Esim» degen atpen áıgili boldy, oǵan bul ataq 1598-jyly aǵasy Táýekel hanmen birge Maýrennahrǵa jasaǵan joryqta erekshe kózge túskeni úshin berilgen eken. Esim han — Shyǵaı hannyń balasy, ol buryn qazaq handyǵynyń Túrkistan qalasyndaǵy han ordasynda turǵan. Han taǵyna otyrǵan soń Buharamen bitim-shartyn jasasyp, Orta Azıa qalalarymen beıbit, ekonomıkalyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Qazaq handyǵyn bir ortalyqqa baǵynǵan memleket etip qurýdy kózdedi. «Esim hannyń eski joly» dep atalǵan zańdy qurastyrdy. Esim hannyń qazaqtardy bir ortalyqqa baǵyndyrý saıasatyna qarsy bolǵan sultandar qazaq handyǵyn bólshekteýge tyrysty.

Tashkent qalasy qazaq handyǵyna qaraǵan soń ony Jánibek hannyń nemeresi, Jalym sultannyń balasy Tursyn Muhammed sultan basqarǵan edi.Ol kóp uzamaı táýelsiz han bolýǵa áreket jasady. Tipti óz atynan aqsha soqtyryp, «bajy jáne haraj» alym-salyqtaryn jınady. Sonymen, qazaq handyǵyn ekige bólip, Túrkistan qalasyn ortalyq etken Esim han, Tashkent qalasyn ortalyq etken tursyn han bılegen edi. Bulardyń arasynda soǵys qaqtyǵystary boldy. Bul eki jaq uıǵyr, qyrǵyz, qaraqalpaq bıleýshilerinen ózderine odaqtas-jaqtastar izdeýge kiristi. Esim han toby Iarkent handyǵyna qarsy bolyp Turpandy bılegen Ábdirahım hanmen odaqtasty. Al Tursyn Muhammed han jaǵy Iarkent bıleýshisi Shajaıdiń Ahmettiń jaqtasy boldy. Bularmen odaqtasyp otyrǵan Ábdirahım men Ahmetter de bir-birimen jaýlasyp otyrǵan bıleýshiler bolatyn. Esim han ózine myqty súıenish etý úshin Iarkent hany Ábdirahımmen qudandalyq baılanys ornatty.
Esim han Ábdirahımniń qyzy Patsha hanymǵa úılendi de, aǵasy Kúshik sultannyń qyzyn Ábdirahımge berdi. Esim han men Tursyn han arasynda kúres shıelenise berdi, 1627-jyly Esim han Tursyn handy óltirip, qazaq handyǵyn óz qol astyna biriktirdi. Esim hannyń feodaldyq bytyrańqylyqty jeńip, qazaq handyǵyn biriktirý jolyndaǵy kúresteri qazaqtyń «Eńsegeı boıly er Esim» atty tarıhı jyryna ózek bolǵan.

Esim han shoshyp oıanǵan Tursyn hannyń basyn alady. «Bahyr ál asyrardyń» avtory Mahmud ıbn Ýálıdiń aıtýyna qaraǵanda, Esim han 1628-jyly qaıtys bolǵan. Al «Qazaq sovet ensıklopedıasynyń» málimetine qaraǵanda 1645-jyly qaıtys bolǵan delinedi.