InfoHub Logo

Qys túserdiń aldynda salynǵan jańa qora úlken dóńniń ústinde. Oıdaǵy aýyl ortalyǵy bul jerden alaqandaǵydaı anyq kórinedi. Mal qoranyń túngi kúzetshisi Jolbaı kúndegi ádetinshe qara seńseń ishikke oranyp, qoranyń aýyz jaǵyndaǵy shópke belýarynan kirip otyr. Bul — jıyrma beske shyqqan, uzyn boıly, syǵyraıǵan shegir kózdi deldıgen jalpaq tanaý, aryq sary jigit. Sýyq qaryǵan júzi shymshyp tastaǵandaı qyp-qyzyl. Sur shóptiń qurǵaq ıisin tanaýyn deldıte túsip qushyrlana jutady. Aýyq-aýyq ermenniń ashshy kermeginen pysqyra túshkirinip qoıady.

Shóp ıisi jalǵyz Jolbaıǵa emes, búkil aýylǵa kánikti.

Qystyń qaqaǵan sýyǵynda qora tóbesinde kók jaýqazyn shóp kezdi tartyp, ystyq jazdy, keń daladaǵy jaıqalǵan jasyl shalǵyndy eske túsiredi. Ásirese, shyǵys jaqtan aıazdy yzǵyryq soqqan kúnderi kepken shóptiń qurǵaq ıisi búkil aýyldy manaýratady. Árkimder-aq jaz erkeni ańsaıdy. Mal ataýly qora jaqqa qarap tumsyǵyn kóterip, uzaq týrady.

Áne, otqa tastaǵan baqyrdaı zoryǵa qyzaryp kún uıasyna qondy. Kúnbatys kópke deıin-aq kórpeli jer ústine erekshe qoıý qyzyl reń berip, sazaryp alady. Tymyrsyq aıaz ýysyna qysyp qýsyra túsedi. Aýyl úıleriniń murjalarynan jarysa shyqqan tútinder, ymyrtta júnnen esken syryqtaı bop bıiktep tike kóterildi.

Qoraǵa japsarlas kúzetshi býdkasy bar. Biraq Jolbaı oǵan kirmeıdi, saqyldaǵan sýyqta, belýarynan shópke kirip syrtta otyrǵandy jaqsy kóredi. Eki kózi ylǵı da myna bir shetkerek turǵan úıdiń tútininde. Basqa úılerdikinen góri burqyrap qoıý bop shyǵady. Sonyń ózinde de syr bar tárizdi. «Bul úı kómirdi de, aǵash otyndy da túsirip alyp edi ǵoı, nege jaqpaıdy»,— dep tańdanady Jolbaı.

Ol Ásılanyń úıi. Qazir úı ıeleri syrtta, maldaryn rettep júr. Endi birazdan keıin sham jaǵylady, terezeniń perdesi túsiriledi. Jolbaı tereze perdelerdi sheshesi emes, Ásılanyń ózi túsiretinine de esh kúmándanbaıdy. Onan soń uzaq tún boıyna olardyń shamy sónbeıdi.

Sýyqta, súrlengen qurǵaq shóptiń ústinde otyryp, sol terezeden túsken solǵyn sáýlege, úı ishindegi anda-sanda qarańdaǵan kóleńkege Jolbaı talmaı qaraıdy. Uzaq túnde óziniń jalǵyzdyǵyn da umytady. Óz qıalynda Ásılamen sóılesip, birge otyrǵandaı bolady. Ásılanyń balasynyń astyn qurǵatýǵa, emizýge turǵan merzimderin oısha topshylaıdy.

***

Mine, ǵajap... Jolbaı óz kózine senerin de, senbesin de bilmedi. Ásılanyń úıinen qoraǵa qaraı bireý shyqty. Asyǵa basyp, jolsyzben ombylap týra tartyp keledi. Shynymen sonyń ózi me? Osyndaı bir sátti, Jolbaı uzaq túnder boıy talaı arman etken. «Men óstip otyrǵanda Ásıla shyǵa kelseshi» dep tileıtin. Dál qazir qatty abyrjydy. Júregi dúrsildep, alyp ushyp, ornynan atyp turdy. Ne isterin bilmeı, tyqyrshyp, ary-beri júre bastady. Syrt kózden qymsynǵandaı jan-jaǵyna qarap qoıady. Apaq-sapaqta jaqyn mańnan eshkim kóriner emes. Tek, ortalyqtaǵy klýb aldynda yǵy-jyǵy júrgender kózge túsedi. Shetki, kishkene kóshe jaqtan qosylyp salǵan qyzdar áni estiledi. Aqyryn aıtsa da aıazdy aýada olardyń ishterine tartqan demderine deıin, únderindegi bolymsyz kúrsiniske deıin anyq estilip tur.

Kúnde-kúnde kezdesemiz osylaı

Syr aıtysyp, tanyspaǵan dosym-aı...

Eki ıininen entige dem alǵan Ásıla da jetti.

— Jaqsy ma, Jolbaı,— dedi sybyrlaı amandasyp.

Ásıla — suńǵaq boıly, sulý tulǵaly jap-jas kelinshek. Sońǵy kezderde edáýir júdepti. Jolbaı muny birden baıqady. Ashań júzi bop-boz kórindi. Jaýdyraǵan bota kózder sharshaǵandaı jabyrqaý tartyp, jasqana qaraıdy. «Árıne, kúıeýinen ajyrasý ońaı tımegen ǵoı,— dep oılady Jolbaı.— Degenmen de, bosanǵannan beri ajary burynǵydan da sulýlana túsken be, qalaı?»

Ásılanyń qolynda jibi bar. Ústinde — sonaý jyldary, orta mektepti bitirgendegi sholaq plúsh paltosy. Árıne, qazir muny Ásıla úı sharýasyna kıedi. Klasqa alǵash osy paltony kıip kelgen kúni, Jolbaı oǵan qaıta-qaıta burylyp qaraǵyshtaı bergeni úshin, bir sabaqtan qýylyp shyqqan-dy. Shirkin, ol kezde Ásıla qandaı ásem edi. Kóp bozbalalardyń ózine yntyzar ekenin jaqsy biletin. Sondyqtan olarǵa ernin shúıire qarap, jóni kelgende mazaq etip ketýshi edi. Jolbaı da oǵan kezdesken saıyn telmire qaraıtyn. Sondaıda Ásıla qasaqana kózin qysyp qalyp, muny qulaǵyna deıin qyzartyp uıaltatyn da, onysyna ózi máz bolatyn. Qandaı tákappar, menmen edi ol kezde. Sol Ásıla, mine qazir qandaı bolǵan. Jup-jýas bop muńaıyp aldynda tur.

— Azyraq shóp bershi? — deıdi.

Jolbaı áýelde onyń shóp suraǵanyna tań qalǵan. Óıtkeni, Ásılanyń úıinde, tóńiregin tikenek symmen qorshaǵan, kishigirim maıadaı shóp tur. Ásıla da jigit oıyn birden sezgen.

— Ol shóp bizdiki emes. Júnistiki... ózi jıǵan,— dedi sóziniń sońyn juta sóılep.

«Jaraısyń, Ásıla. Keregi joq, sonyń jıǵan shóbiniń,— dep Jolbaı kelinshekke ishteı rıza bop qaldy.— Báse, seniń osyndaı mineziń bar edi ǵoı».

— Men berermin-aý, biraq bir arqa shóp ne bolady? — dedi onan soń ózi.

— Taǵysyn taǵy kórermin,— dedi kúlimsiregen Ásıla.— Predsedatelden shóp suraýǵa uıat, tipti. Búkil jyl boıyna kolhoz jumysyna qol ushyn tıgizbegenimdi óziń bilesiń ǵoı.

— Sol da sóz bolyp pa. Bıyl istemeseń, buryn istegensiń. Jazǵa taǵy jumysqa shyǵasyń. Predsedatel jaqsy adam, surasań, birer shana shópti túsirtip beredi.

— Sonda da bolsa bir túrli, yńǵaısyz.

— Áı, qaıran Ásılash-aı...— dedi oǵan eljireı qaraǵan Jolbaı ókinish toly kúrsingen únmen.— Sen ǵoı osy kúni úıden shyǵýdy da yńǵaısyz kóresiń. Bilemin, bilemin, eldiń sózinen qorqasyń. Biraq bolar is boldy emes pe. Múmkin ol kináli shyǵar, múmkin sen kináli shyǵarsyń. Dám-tuzdaryń jaraspaǵan eken, onda turǵan ne bar...

Jolbaı sóılep júrip, álginde ózi belýardan kirip otyrǵan shóptiń teń jarymyn Ásılanyń jibine býa bastady. Alaqanyna túkirip qoıyp, aıazda temir shybyqtaı bop siresken jipti ilmektep shalyp tarta berdi de, kenet umyt bir nárse esine túskendeı bógelip, sál oılanyp qaldy:

— Bir klasta oqyǵan joldas edik qoı. Aıtshy shynyńdy, Ásıla,— dedi onan soń.

— Ne aıtam?

— Nege ajyrastyńdar? Sen áýeli ony súıip ediń ǵoı.

— Iá, súıdim.

— Endeshe nege kelispedińder, álde seni renjitti me?:

— Joq. Meniń mańdaıymnan shertken emes. Meniń tabanyma batqan shóńgeni, mańdaıyma batsyn deıtin árqashan.

— Endi ne boldy?

— Qyzyqsyń sen, Jolbaı,— dedi ózine ǵana tán oınaqylyqpen jymıa kúlgen Ásıla,— sol anaý jylǵy mekteptegi qalpyńnan bir ózgerseńshi. Bir nárseni qazbalap suraı berýshi ediń. Mundaı jaǵdaıdy bir sózben aıtýǵa bola ma eken. Áı, Jolbaı.. Qolyń úsidi ǵoı, onan da kóp sóılegenshe kıseńshi qolǵabyńdy.

Qoly tońsa da Jolbaı syr bermeı, alaqanyna taǵy túkirip qoıdy.

— Táıiri, osy da sýyq bolyp pa,— dedi maqtanǵysy kelip.

Shirene tartyp qalǵan kezde jip úzilip ketti.

— Qap!..

Óz kúshine rıza bolǵan Jolbaı jipti jalǵap, shópti qaıta býa bastady.

— Júnis jaqsy jigit edi ǵoı,— dedi onan keıin ózine-ózi sóılegendeı.

Ásıla bul joly estimegen adamsha teris burylyp ketti.

...Orta mektepti bitirgen soń, búkil klass bolyp kolhozda qaldy. Ásıla qyzdardan qurylǵan júgerishiler zvenosyna bastyq boldy. Jolbaı mal baǵýǵa shyqqan. Ekeýi óte sırek kezdesetin edi.

Osydan eki jyl buryn, kúzde Jolbaı Ásılanyń kúıeýge shyqqanyn estidi. Kúıeýi — aýyldaǵy maı zavodynyń masteri, kespeltek kelgen Júnis deıtin qara jigit edi. Ol óte ótkir bolatyn. Eki-úsh adamnyń basy qosylǵan jerde Júnis qaıratty qara shashyn artyna qaraı shulǵyp tastap:

— Keýdemde shybynym barda menen eshkim ozbaıdy,— dep kókiregin soǵatyn.

Shynynda da Júnis óte tabysker edi. Birdi-birge soǵyp júrip tapqan aqshasy qaltasynda býda-býda bop júretin. Úılengen soń bir aıdan keıin, ol Ásılany kolhoz jumysyna jibermeı qoıdy. Olardyń qalaı turatynyn eshkim bilmeıtin. Osydan birer aı buryn kútpegen jerden Ásıla arnaıy aýdanǵa baryp kúıeýinen ajyrasatyndyǵy týraly aryz bergende búkil aýylda buǵan tańdanbaǵan jan bolmady.

Jolbaı jipti taǵy úzip aldy. Jip úshinshi ret úzilgende Ásıla:

— Qoı, Jolbaı. Basqa bir myqtyraq arqan ákelmesem, myna jip seniń kúshińe shydamady ǵoı,— dedi kúlip.

— Úninde mysqyl bar edi. Jigit abyrjyp qaldy. Ásıla úzik-úzik jibin shýmaqtap jınap alyp, kelgen izimen ketip bara jatty.

— Ásıla, Ásıla-a...— dedi degbiri qashqan jigit.

Kelinshek burylǵan joq. Jolbaı úıilip turǵan shópti teýip qap shashyp jiberdi de, yzalanyp otyra ketti. Batys jaq áli de kúreń qoshqyldanyp tur. Aspandaǵy juldyzdar ishek-silesi qatyp mazaqtap kúlgendeı jarqyraıdy...

***

Áne, syqyr-syqyr basyp taǵy ekeý kele jatyr. Bireýiniń jetektegen aty bar. Qynama beldi, qara ton kıgenin Jolbaı anyq tanydy. Kolhoz predsedateli. Olar taıap keldi. Predsedateldiń qıaqtaı murtyna qyraý turyp, appaq bop ketipti.

— Iá, Jolbaı, tońatyn emessiń be? – dedi qol alysyp amandasqan soń: - Myna kisi kórshi kolhozdyń predsedateli, - dep janyndaǵy adamdy tanystyrdy. – Sen almaı qoıar dep ózim keldim, myna atty búginshe qoranyń jaıly jerine baıla. Baıqa, bizdiń tulparlar teýip tastap júrmesin, qonaq qoı, uıat bolar, - dep kúlip qoıdy. Syrt jurttyń aldynda óstip esip sóılegendi unatatyn adam.

Jolbaı qonaqtyń atyn ishke kirgizip baılap shyqqansha, predsedatelder qorany sóz etip aınala qarap shyqty.

— Seniń otyratyn úıiń qalaı, jyly ma? Káne, ashshy? – dedi predsedatel.

Jolbaı qoranyń oń jaq irgesinen japsyryla jasalǵan, aǵash býdkanyń esigin ashqan. İshtegi ystyq jalyn syrtqa burq ete qaldy. Qyzǵan temirdiń, kúıgen kirpishtiń, qaraǵaıdyń qosyla shyqqan ıisteri tanaýdy jarǵandaı.

— Pah! Pah! Mynaý tipti bir qolaıly jasalǵan nárse, kórdińiz be? Kórińiz, kórińiz,— dep predsedatel qonaqty ishke kirgizdi.— Bizdiń qurylysshylarymyz da myqty-aý, kórdińiz be, eshbir sylaqsyz aǵashtardy qalaı qıýlastyrǵan. Myna pesh te naǵyz sheberdiń isi emes pe. Sizderde mundaı adamdar bar deısiz be...

Syrttan sýyt júrip kelgen shanalardyń shıqyly estildi.

— Áne, Qaraoıǵa ketkender de keldi. Júr, Jolbaı, olar tońyp kelgen shyǵar.

Ústi-bastary aq qyraý shópshiler shanalaryn qora aldyna qatarlastyra toqtady. Entige demikken attardyń tek qulaq túpteri, qos búıirleri ǵana, býsanyp tur Aýyzdyqtaryn qarshyldata shaınap, pysqyrynyp qoıady.

— Aqsaqal, men sizden bir shana shóp suraıyn dep edim,— dedi Jolbaı predsedatelge ońashalap.— Ózim úshin emes... osy aýyldaǵy bir...

— Ol kim?

Predsedatel munyń kibirtiktegen keıpin jaqtyrmaı qabaǵyn túıdi. Jolbaı Ásılanyń úıine qaraı jaltaqtaı bergen.

— Á-á... Qalaı esimde bolmaǵan osy ýaqytqa deıin,— dep predsedatel de oılanyp qaldy.— Kim edi, álgi kúıeýiniń aty?.. Ózi pıǵyly jaman jigit edi. Ásılanyń aırylysqany durys boldy. Ásıla kolhoz múshesi ǵoı. Manar, áı, Manar! Sen shóbińdi anaý Ásılanyń úıine aparyp túsirshi. Baıqa, qalaı bolsa solaı shashyp tastaı salmaı, qorasynyń tóbesine durystap shyǵaryp ber. Bar, sen kómektesip jiber, Jolbaı... Oı, myna sýyqty-aı! Julynýyn! Áı, jigitter tońǵandaryń ana Jolbaıdyń úıine kirip, jylynyp alyńdar...

Predsedatel qonaǵyn ertip aýylǵa qaraı ketti. Ymyrtta, aq qardyń ústinde eki adam kópke deıin qarańdap bara jatty. Al aıaqtarynyń shıqyly predsedateldiń úıiniń esigin syqyrlatyp ashqansha, anyq estilip turdy.

Jigitter ashalaryn shópke boılata suǵyp, ilip ap qoranyń ústine laqtyryp jatyr. Búgingi shóptiń ıisi tipten ózgeshe, kepken qaýyndy eske salady...

***

Ásıla syrtta júr eken.

— Qaıda túsiremiz, aıt tez? – dep daýryǵyp tur Jolbaı. kútpegen jerden bir shana shóptiń kelgenine tańdanǵan Ásıla:

— Men senen bir arqa ǵana surap edim ǵoı, - dedi.

Daýsynda: «meni sen esirkemeı-aq qoı, shóbińniń keregi joq»,— degen narazylyq bar edi.

— E, kóp bolar deısiń be?

— Joq, Jolbaı. Jetim-jesir dep músirkep ákelgen bolarsyń.

Jolbaı ne derin bilmeı tosylyp qaldy. Ásılanyń shynymen renjip turǵany belgili edi. «Munysy nesi, álde maǵan kórsetken qyry ma» dep bir oılady.

— Músirkep turǵan eshkim joq. Ózimizdiń kolhozdyń múshesi dep predsedatel jiberdi,— dedi ol tusta Manar shańqyldaı sóılep. Ózi tońyp kelgendikten ol ashýly edi.— Attar boldyryp keldi, tez aıt, qaıda túsiremiz?!

Ásıla jaılap júrip baryp shetki qorany nusqady. Eki jigit syrt kıimderin sheshinip, shanadaǵy shópti qoranyń tóbesine laqtyrýǵa kiristi. Endi bir sátte mańdaıynyń terin súrtken názik Manar, ashasyna súıengen kúıi Jolbaıǵa sybyrlap:

— Kórdiń be tákapparyn. Aıap, músirkegendi jek kóredi,— dep rıza keıipte basyn shaıqap qoıdy.

Art jaqtan taıaǵy «hrýý-hrýý» dep Manardyń sheshesi — Qanıpa kempir de kelgen.

— Manar, a Manar! — dedi qatýly únmen.— Sen be, sen ońbassyń. Bul úıge senen ózge adam nege túsirmeıdi shópti, sen nege túsiresiń?..

— Apa-aý, óshir únińdi, ne aıtyp tursyń, uıat emes pe...

— Já, já, sen ne bilýshi eń. El ósegi...

— Sheshe, qaıtyńyz úıge. Balańyz qazir barady,— dedi kempir sózine yza bolǵan Jolbaı.

Tanaýdy qýsyryp saqyldaǵan sary aıaz jigitterdiń qaperine de kirer emes. Ásıla bularǵa sileıe qarap sol bir ornynda tur. Qanıpa men balasynyń sózderin estise de estimegendeı. Shirkin, ol óstip kóz aıyrmaı ómir boıy qarap tursa ǵoı, Jolbaı ashany boılata suǵyp, shóp túsirýden jalyqpas edi-aý.

Áp-sátte shóp túsirilip boldy. Manar shanasyn aıdap ketip qaldy. Jolbaı ústi-basyna jabysqan shópterdi tazalaǵan bop biraz turdy.

— Men seni renjiteıin degen joq edim. Jaı joldastyq qamqorlyqty «aıap, músirkeý» dep túsinseń óziń bil,— dedi ol álden soń mińgirlep.— Senderde otyn da joq qoı. Júnistiń kúzde túsirgen kómirin jaqpaı, shóp saǵyryn, saban jaǵyp otyrsyńdar, bilmeıdi deısiń be... Kishkene bala salqyn úıde aýyrsa qaıtesiń. Má, myna aǵash otyndy al, endigi qysqa deıin qaryzǵa beremin.

Sóziniń sońyn ázilge burǵan Jolbaı, shette jatqan toly qap butalǵan aǵashty saý etkizip tóge saldy.

— Jolbaı-aý, óziń tońasyń ǵoı,— dedi Ásıla.

Daýsy dirildep áreń shyqty.

— Men báribir jylynyp júrgen joqpyn. Meniń peshim senderdiń terezeleriń...

Jolbaı kóńilindegi shynyn aıtsa da, ázildemek bolǵan. Biraq Ásılanyń kózine kózi túskende, qatty irkilip qaldy. Kelinshek kózinde jas tyǵylyp tur edi.

Ásıla teris burylyp ketti. Sálden keıin jalt etip qaıta qaraǵanda keskini bir túrli jarqyn edi.

— Ter qatady, tez ishigińdi kı,— dedi ol.

Daýsy ózimsinip kóńildi shyqty. Ózi úlken ishikti ázer degende kóterip, Jolbaıdyń ıyǵyna japty.

— Saǵan qandaı alǵys aıtarymdy bilmeımin, tipti.

— Bir ret súıgiz,— dedi qýlana kúlgen Jolbaı.

Batyly jetip qalaı aıtqanyn ózi de sezbeı qaldy.

— Janyńa jaqpaıdy eken.

Endi birde ekeýi de bir-birine qarsy kelip, týra qarap turyp qalǵan. Kúlkiden ekeýi de tyıylǵan.

— Ásıla, anda-sanda úılerińe kelip turaıyn ba? — dedi Jolbaı jalynǵandaı bop.

— Nemenege kelesiń. Áı-áı, Jolbaı-aı, aýyl toly qyzdar júrgende meni ne qylasyń. Men áıelmin ǵoı, balam bar ǵoı,— dedi Ásıla kúrsine turyp.— Áne tyńdashy, seni shaqyrady.

Aıazdy aýada baǵanaǵy eki qyzdyń qosylyp salǵan áni taǵy da estildi. Klýbtan qaıtqan betteri bolý kerek.

Kúnde-kúnde kezdesemiz osylaı,

Syr aıtysyp, tanyspaǵan dosym-aı...

— Bar, seni shaqyrady.

— Ásıla, men seni ǵana súıemin ǵoı.

— Endi qaıt deısiń, súıe ber...

— Ásıla meniń tabysym Júnisten kem bolmaıdy. Ne kerektiń bárin tabamyn. Jańa úı salamyz, mal-janymyz...— dep Jolbaı shubyrta jónelgen.

— Áı, Jolbaı, osy sózderdi men senen estip turmyn ba?! — dep Ásıla keıis únmen ony tyıyp tastady.— Joq, Jolbaı olaı demeshi. Álginde óziń nege aıyrylysqanymdy surap ediń ǵoı, mine, osynysy úshin... Onyń pysyqtyǵy meniń namysyma tıetin. Endi túsindiń be?

Ásıla úıine kirýge bettedi, Jolbaı onyń sońynan ere júrip, tabaldyryqqa deıin bardy.

— Jolbaı-aı, meni qaıtesiń áýrelep.

Ásıla esikti jappaq bolǵan, jigit jibermeı ustap qaldy. Ásıla:

— Aınalaıyn, jiberseńshi. Apam ursady ǵoı,— dedi jalynyshty sybyrmen.— Jibershi esikti... Káne, mańdaıyńdy ákelshi.

Ol Jolbaıdyń mańdaıynan súıdi. Esik jabylǵan. Jigit qoraǵa qaraı júrdi. Mańdaıynda tyzyldap ystyq bir tap qaldy. Qora aldyndaǵy shópke kep, belýarynan kirip otyrdy. Eki kózi perdesi túsirilmegen terezede. Al odan áride saqyldaǵan aıazdy túnde jarqyraǵan aýyl ottary: «Shirkin, tamasha ǵoı bizdiń aýyl...»

---