InfoHub Logo

«Elý jylda el jańa» depti burynǵylar. El jańarǵanymen zaman jańara bermeıdi. Áldeneshe elý jyldarda ózgermeı kelgen zamandy Oktábr revolúsıasy alpys-aq jylda túbirimen ózgertti. Sol ózgeristiń myńnan biri jazýshy Músrepovke arnalǵan osy qoshemet jınalysymyz. Jas shaǵymyzda kórmegen, bilmegen ádebıet merekesi qart shaǵymyzda mine saltqa aınaldy. Eski zamannyń jazba ádebıetin aıtsaq tek Abaıdy ǵana aıta alamyz. Al, sovet, zamanynda Sákennen bastalǵan qazaq sovet jazýshylarynyń atyn júzdep ataýǵa bolady.

Ótken zamanǵy ádebıetimiz aýyzda, kóńilde saqtala kelip, qaısy biri ǵana qısaǵa aınalsa, qazir qalpymen jazbaǵa aınaldy. Biraq, jazylǵannyń bári este qala bermeıdi, kóbi umtylyp, óship jatady. Óıtkeni, jaqsy ádebıet óte qıyn, ómiri óte uzaq, adam janyna kúshti áser etetin ónerlerdiń biri, biri bolǵanda biregeıi. Sondyqtan halyq ony súıedi, joǵary baǵalaıdy, rýhanı azyq etedi.

Lenın men Gorkıı bir kúni áńgimelesip otyrǵanda Tolstoıdy «Glyba! Glyba!», deıdi súısinip. Sol Glyba «Jeksembi» romanyn toǵyz ret kóshirip jazǵan, «Nabeg» degen áńgimesin 23 ret túzetipti. Ol ýaqytta mashına joq, qaýyrsyn qalamnan temir qalamǵa ǵana kóshken kez. Mine úlken adamdardyń shyǵarmaǵa shydamy da, mahabbaty da osyndaı úlken bolǵan. Buǵan qaraǵanda jaqsy shyǵarma jasaý jas náresteni tárbıelep ósirýmen birdeı.

Meniń bul arada ádebıet tarıhyn azdap sholyp ótýim áldeqalaı emes. Jazýshy eńbegi ári qıyn, ári ardaqty demekpin. Jazýshylyq — nan tabý kásibi emes, adam janyn tárbıeleıtin, meılinshe názik, sulý, ári kúshti qural jasaý óneri demekpin. Osy turǵydan qarap Ǵabıt Músrepov jaıynda azyn-aýlaq pikir aıtam.

Ǵabıt jetpisti ortalap seksenge bet aldy. Onyń elý, alpys, jetpis jasqa tolǵan kezin jurtqa áıgileı ótkizgenbiz, jaqsy sóz, jaqsy tilek tyńqıa toıǵansha aıtyldy. Biraq ıýbılárlar maqtaı bergendi jaratady, qaısy biri tipti bala sıaqty, maqtasań lepiredi, maqtamasań kemseńdeıdi. Men lepirtpeı de, kemseńdetpeı de aıtyp kórem.

Jazýshy degen bir sóz bolǵanymen qyry, syry, qabileti, árqıly, aıta bersek kóp sóz. Onyń bárin táptishtep jatpaı-aq, Ǵabıtti ádebıet tórine shyǵarǵan birer erekshe qasıetterge ǵana toqtalaıyn.

Biz bir tamasha zamanda — sovet zamanynda ómir súrip kelemiz. Sovet zamany dap-daıyn kele qalǵan joq, qoldan, jańadan jasap kelemiz.Sóıtse de onyń túp-tamyry eski zamandarda jatyr. Qorsyz qymyz ashymaıdy. Árbir jańalyqtyń áriden kele jatqan qory bar. Búgingi qazaq sovet ádebıetiniń qory — atam zamanǵy sol aýyz ádebıeti. Aýyz ádebıetten ósken, jańa zamanǵa saı jazba ádebıeti jasaldy, qıssalardan sahna óneriniń bıigine kóterilgen pesalar jasaldy. Osy pesalardy jasaý jolynda eki jazýshynyń eńbegi erekshe. Olar Muhtar men Ǵabıt.

Halqymyz súıgen jyryn ǵasyrlar boıy aýyzda, kóńilde saqtap kelgende, sol jyrlardan shyqqan bul ekeýiniń pesalary ondaǵan jyldar boıy sahna tórinde keledi. Muhtar men Ǵabıt eski qazaq jyryn, qazaq tulǵalaryn álemge áıgilese, ol eskiler bul ekeýin de álemge tanytty.

«Eldi el teńgermeıdi, er teńgeredi» degen sóz bar. Bul elden erdi joǵary qoıǵandyq emes, eldiń erine súısine baǵa bergeni. Osyǵan jalǵastyra eldiń eldigin ádebıet tanytady, ádebıet geroılary el tulǵasy, deýge bolady.

Jazýshynyń barlyq jazǵany jurttyń jadynda qalana bermegen. Ondaǵan tomdar jazǵan Tolstoıdyń álemge áıgili shyǵarmasy onǵa jetpeıdi. Jurt jaqsy degenderiniń ishinde eń jaqsysyn ǵana umytpaıdy. «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Qyz Jibek» pesalary sol umytylmastardyń qatarynda tur. Bizdi munsha kótergen Ǵabıt Músrepov dep tur.

Buǵan qarap tek eski taqyryp ótimdi deýge bolmaıdy. Ár zamannyń ózine tán qamal buzǵan batyry, ǵashyq jyrlary bar. Bizdiń zamannyń batyry — halyq baılyǵyn jasaý, ǵylym, bilim, óner baılyǵyn jasaý jarysynda úzdik shyqqandar. Mahabbat jyrynyń da arqaýy solar. Jazýshy aldymen óz zamanynyń jyrshysy desek, halyqtyń osy súıgenin jyrlaıdy. Halyq súıgen taqyrypty alýdyń ózi shyǵarmaǵa bir sátti qadam. Eger romannyń aty «Abaı» bolmaı, pesanyń, aty «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» bolmaı ataqsyz bireýler bolsa, ol shyǵarmalardy jurt kórgen jerde qushaqtaı almas edi, tosyrqaı synaı qarap, kóńiline qonǵanyn ǵana qabyldar edi. Biraq, taqyryp qansha bedeldi bolǵanymmen ony bıleýshi avtor. Áli jetken avtor taqyrypty kúsheıte túsedi, jetpese álsirete túsedi. Ǵabıt qabileti ábden jetken avtor.

Jazýshyǵa shabyt kerek, Marks aıtqandaı erkeletý (laska) kerek. Ǵabıt erkeletý jaǵynan keńdemin deı almas. Shabytqa kende. Jasyna qaraǵanda bergeni áli az, shabyt kelgende ǵana jazady, kelmese talantty qańtaryp qoıady. Shabytqa kendelik jazýshynyń mini bola almaıdy. Aty shýly aspan qyrandary, jerdegi jeldeı júırikter bári shabyty, kúıi kelgende ǵana samǵaıdy. Bizde talantqa jaıdaq mine salyp shaba beretinder bar. Óıtip quıryqty jaýyr etkenshe, shyǵarmanyń sýyn molaıtyp kóp bergenshe, nárin molaıtyp az bergen paıdaly. Bir shara shalaptan bir tostaǵan sút áldeqaıda kárli. Ǵabıt osyny qaǵıda etip, myqty qoldanǵan jazýshy.

Ádebıet oıdyń, tildiń jemisi. Olaq til kórkem oıdyń kórkin buzady. Alǵyr til kún shalmaǵandy shalady, qarańǵy kóńilge sáýle bere alady, sýyq kóńildi jylyta alady. «Óner aldy qyzyl til» degen halqymyz. Ǵabıt bul ónerdiń, búgingi bıiginde tur. Onyń jumys stoly qoqsyp, byqsyp jatqanymen shyǵarmalarynda, salaq aıtylǵan bos sóz emge tabylmas. Onyń shyǵarmalaryn oqyǵanda shóldep kelip móldir bulaqtan sý jutqandaı bolasyń. Bul tek til baılyǵynan emes, sheberlikten. Sheberler qarapaıym sózdiń ózin san saqqa júgirtedi. Júgirte almaǵandar utymdy sózdi kún men aıdyń, altyn gaýhardyń mańynan izdeıdi. Al Fabıt qaıtedi? Mine bir mysal:

«Biz de ákemizdi urýshy edik. Biraq arbaǵa baılap qoıyp urmaýshy edik» deıdi bir eńbeginde.

Osy qarapaıym sóz áke urǵysh anaý naısapty syqaqtaı, kelemejdeı, maqtamen baýyzdap turǵan joq pa!? Qalaýyn tapsań, kózin taýyp aıtsań kókeıge qona qalady árbir sóz. Taba almasań betimen ketedi barlyq sóz.

Taǵy da bir mysal:

«Bala keıde bir qonyp ketken qonaqqa tatyrta salady», depti avtor. Bala qonaǵyna tartsa, qonaǵy avtoryna tartqan sıaqty. Ony bylaı qoıa turalyq. Al, osy qarapaıym sózdiń kúshin baıqaısyzdar ma? Qaljyńǵa qanat bitirip tur. Sóz sheberleri qashannan beri sózge qanat bitirip keledi. Qanatty sóz halyq ústinde qalyqtaıdy, qanatsyz sóz úı mańynan uzamaıdy.

Ádebıet oı men tildiń jemisi dedik. Jazýshy ekeýin de elden úırenedi. Tek úırený qanaǵat emes, úırete de bilý kerek. Ǵabıt úırete bilgen, ónege kórsete bilgen jazýshy. Ol týraly aıta berseń sóz tabyla beretin túri bar. Biraq, osy qart ıýbılárimizdiń terisi juqalaý sıaqty edi, syqaı berse shetinep keter, sondyqtan sózdi qysqarta aıtam: aýzynda tisi qalmaı, jaǵy tańýly, tósekte aljyp jatqanyn ýa, shirkin bir kórsem!

1977

---