InfoHub Logo

Tabıǵattaǵy barlyq nárse ózara baılanysty. Bul ıdeıa múldem jańalyq emes. Ejelgi zamannan beri adamdar aınaladaǵy jáne ishindegi barlyq nárseler myńdaǵan kórinbeıtin jumbaq jiptermen astasyp jatqanyn baıqaǵan. Sondyqtan ár is-árekettiń ár túrli saldary bolýy múmkin..

Jerdegi tirshilik evolúsıasy aqyl-oıdy tartady, óıtkeni ol dúnıetanymnyń negizderine áser etedi. Charlz Darvın «Bıgl» kemesimen saıahattap bara jatqanda, janýarlar men ósimdikter álemindegi birtindep ózgerister týraly kýálandyratyn kóptegen faktilermen kezdeskende, ol Qudaıǵa degen senýden bas tartýdy qajet dep sanady, oǵan deıin ol dindar adam bolǵan. Endi shirkeý evolúsıa ıdeıasyn Jazbalarǵa qaıshy dep sanaýdy toqtatty, biraq Darvınniń áreketi báribir tabıǵı bolyp kórinedi.

Tabylǵan qaldyqtar zertteýshige evolúsıany kúrdeli, qarama-qaıshylyqty proses retinde kórsetedi. Bir jaǵynan, «qarapaıymnan kúrdelige» aıqyn baǵyt bar; qustar, sútqorektiler jáne adam sıaqty joǵary uıymdasqan organızmder kezdeısoq mýtasıa men suryptaý nátıjesinde bakterıalardan damı alady degenge sený óte qıyn. Bul belgili bir Táńirlik jospardyń - joǵary aqyldyń únemi «basshylyǵymen» bolmasa, damý baǵdarlamasynyń bolýyn boljaıdy. Ekinshi jaǵynan, evolúsıa, «synaq pen qatelik» ádisimen júredi: onyń ishinde kóptegen «tuıyq butaqtar» boldy, olar iz-túzsiz ólip, urpaq qaldyrmady. Olar ne úshin qajet boldy, eger jospar bolsa, olardyń jospardaǵy róli qandaı? Uqsas suraqtar men qaıshylyqtar óte kóp.

Uly fılosoftardyń zamany ótti. Qazirgi ǵylymı aqparat teńizinde negizinen tar mamandar «júzedi». «Teoretık» sózi modadan shyǵyp, ǵylymı ortada  qarǵys sózge aınaldy. Osyǵan baılanysty bilimniń ártúrli salalary arasyndaǵy alshaqtyq artyp keledi, nátıjesinde ydyraý, álemniń ǵylymı beınesiniń ǵana emes, sonymen birge jeke adamdardyń dúnıetanymynyń ydyraýy – baǵdarlardyń tolyq joǵalýyna deıin ákeldi. Bıologıalyq evolúsıany zertteý men adamnyń rýhyn, mádenıetin, etıkasyn damytý arasyndaǵy alshaqtyqtyń keńeıýi ásirese qaıǵyly. Ekinshisi, sózsiz, birinshisiniń tabıǵı jalǵasy ekenin qazir az adamdar túsinedi, degenmen bul týraly keremet eńbekter jazylǵan.

Jalpy, evolúsıany zertteýdiń eki túrli tásili bar: «elementarly» jáne «tutas». Birinshisi bútinniń elementterge ydyraýynan turady (tirshilik úshin kúres, kezdeısoq mýtasıalar, jeke genderdi tańdaý); ekinshisi - ıntegraldy júıeler (organızm, ontogenez, ekojúıeler, bıosfera) damyp kele jatqan obektiler retinde qarastyrylady. Al osy eki tásilden shyqqan fılosofıalyq tujyrymdar múldem basqasha. Birinshi jaǵdaıda, adam óziniń parasattylyǵymen, gýmanızmimen, adamgershiligimen tabıǵattyń barlyq zańdaryna - aıaýsyz, soqyr, ózimshildikke qarsy turady eken. Ekinshisinde, kerisinshe, adamdaǵy eń jaqsy nárse evolúsıanyń jalpy syzyǵynyń jalǵasy men damýy bolyp shyǵady, ol seleksıa men kúrestiń turaqty álsireýinde, jeke tulǵanyń qundylyǵy men qaýipsizdiginiń joǵarylaýynda kórinedi.

Evolúsıalyq proses belgili bir fılosofıalyq qaǵıdalarǵa, zańdarǵa, kategorıalarǵa baǵynady. Olardy bilý damý prosesin basqarýǵa jáne onyń nátıjelerin boljaýǵa múmkindik beredi. Álemniń birligi qaǵıdasyna sáıkes evolúsıa - bul onyń jeke bólikterine emes, búkil Kosmosqa tán proses. Evolúsıa - bul damý prınsıpiniń naqty kórinisi - zattardyń qaıtymsyz, baǵyttalǵan, sapaly ózgerister jasaý múmkindigi. Evolúsıa sonymen qatar determınızm prınsıpinde de, ártúrli stohastıkalyq prosesterdiń jıyntyǵynda da kórinetin ár túrli júıeler men qubylystardyń ózara baılanysyn qamtamasyz etedi.

Evolúsıalyq teorıa ár túrli fılosofıalyq prınsıpterdi, ádister men ilimderdi biriktire otyryp, fılosofıada ıntegrasıalyq ról atqarýy kerek. Ol qorshaǵan álem týraly ǵylymdardyń eń jaqsy jetistikterin boıyna sińire alady jáne olardy búkil adamzattyń paıdasy úshin zamanaýı fılosofıalyq kózqarastarmen tyǵyz baılanysta damyta alady.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń 1-kýrs magıstranty Nýrmaganbetova Dınara. Jetekshisi:Danat JANATAEV, f.ǵ.k.  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti

---