InfoHub Logo

Jahandyq ekspressıvızm metaetıkalyq ekspressıvızmniń keıbir elementterin jalpylaýǵa arnalǵan.  Etıkalyq til men oı týraly metaetıkalyq ekspressıonısterdiń bir sózi barlyq til men oıǵa qatysty bolýy kerek.  Sonda lokalıster bul qandaı bolsa da, tildiń keıbir túrlerine qatysty bolýy múmkin deıdi.

Biraq globalızm metaetıkalyq ekspressıvızmniń qaı bóligin jalpylaıdy?  Ataqty uran - etıkalyq til ádettegi nanym-senimderden qandaı-da bir túrde erekshelenetin qatynastardy bildiredi.  Bul shynymen de eki bólikten turady: (a) etıkalyq psıhıkalyq kúı degenimiz - bul qatynas, jáne (á) etıkalyq til olardy bildiredi.  Etıkalyq psıhıkalyq kúıler týraly talap etıkalyq til týraly talapty qoldaıdy.  Osy urannyń ústine bizde Blekbernniń kvazı-realıstik jobasy bar, ol biz óz kózqarastarymyzdy ádettegi nanym-senimderdi bildirý úshin qoldanatyn pikirlerge uqsas uqsas talaptardy qoldana otyryp túsindiretindigimizdi túsindiremiz - olardy shynaıy jáne jalǵan dep ataýǵa bolatyn, olardy kúrdeli kontekstke engizýge bolatyn jáne  t.b.

Birden (a) de, (b) de jalpylaýǵa jaramaıtyny anyq.  (b) - bul maǵynalyq ıdealısik nemese psıhologıalyq kózqarastyń naqty nusqasy, oǵan sáıkes til belgili bir mazmunmen psıhıkalyq kúılerdi bildirýdiń arqasynda ne isteıtinin bildiredi.  Bul tabıǵatynan ekspressıonıstik emes, siz qabyldaı alasyz (b), biraq etıkalyq psıhıkalyq kúı degenimiz - bul qatynas emes, tolyqqandy nanym dep oılaısyz.  Sonymen (b) jalpylanǵan nárse bola almaıdy;  nátıjesinde paıda bolǵan kózqaras ǵalamdyq ekspressıvızm emes, maǵynanyń ǵalamdyq psıhologıalyq teorıasy bolady.

Bir qyzyǵy, jaqynda jarıalanǵan maqalada Allan Gıbbard (b) ekspressıvızmniń ózegi retinde qabyldanady, ol "sózdiń maǵynasyn termınmen kelisilgen nárselerdi quraıtyn aqyl-oı kúılerin túsindirý arqyly túsindirińiz" deıdi.Alaıda, Gıbbard onyń anyqtamasynyń ıdıosınkratıkalyq ekenin moıyndaıdy,jáne VII bólimde kóretinimizdeı, onyń jergilikti ekspressıvızmge degen adaldyǵy basqa joldarmen jaqsy túsiniledi.  Sonymen, biz qazir (b) jáne Gıbbardtyń anyqtamasyn eskeremiz.

(A) komponenti de jalpylanǵan bola almaıdy.  Birinshiden, barlyq jahandyq ekspressıonıstter tildiń kez-kelgen túri úshin osyndaı tıptegi málimdemelermen aıqyndalǵan sáıkes psıhıkalyq jaǵdaı bar dep oılamaıdy.  Mysaly, Hýv Praıs aqıqat predıkaty metaetıkalyq ekspressıvızmge sáıkes teorıany qajet dep sanaıdy, biraq ol osy predıkatty qoldanǵan sóılemderdiń erekshe kóńil kúıin bildiretinin joqqa shyǵarady.

Ekinshiden, eger globalıster tujyrymnyń ár túri psıhıkalyq kúıdiń erekshe túrin bildiredi dep oılasa da, olar barlyq málimdemeler etıkalyq tujyrymdar sıaqty kózqarasty bildiredi dep oılamaıdy.  Mysaly, Saımon Blekbern sonymen qatar ekspressıvızmdi sebep-saldarlyq jáne modáldik til týraly qorǵaıdy, biraq ol sebeptik jáne modáldyq tujyrymdar etıkalyq qatynastardy bildiredi dep oılamaıdy.  Onyń ornyna olar qorytyndy beıimdilikti bildiredi.  Mark Shreder,etıkalyq ekspressıonıster barlyq nanymdardy «bolý úshin» kognıtıvti emes kúıler retinde qarastyrýy kerek dep tujyrymdaıdy, ekspressıonıstter barlyq senimderdi kináli dep sanaý kerek dep oılamaıdy.  (keıbir) etıkalyq psıhıkalyq kúılerge tán bolý.  Eger Shrederdiń usynysy ǵalamdyq ekspressıvızmge jatsa, bul metaetıkalyq ekspressıonısterdiń kózqarastar týraly naqty tujyrymyn jalpylaý bolǵandyqtan emes.

Kerisinshe, ekspressıvızmniń negizgi komponenti - senim, reprezentasıa jáne shyndyq sıaqty túsinikterge kúdik.  Qarapaıymdylyq úshin osy reprezentatıvti erekshelikterdi atańyz.  (A) -de aıqyn emes - etıkalyq tilmen kórsetilgen qatynastardy osy ereksheliktersiz jaqsy túsinedi degen ıdeıa.  Blekbern sebep-saldarlyq jáne modáldi oılar da osylaı dep oılaıdy - olar kózqarastar bolmasa da, olarǵa senim, shyndyq sharttary, beıneleý jáne t.b.  Keıde bul ıdeıa tıisti psıhıkalyq kúılerdi, demek, olardy bildiretin til - kognıtıvti emes nemese reprezentatıvti emes degen kózqaras retinde aıtylady.  Bul jerde ókildik jáne ókildik emes memleketter arasyndaǵy jalpy qarama-qaıshylyq mańyzdy

Demek, biz metaetıkalyq ekspressıvızmniń negizgi komponentin etıkalyq til men oılaýǵa qatysty beıneleý erekshelikteri - ókildik, shyndyq jáne senim sıaqty belgilerge kúdik retinde qaraýymyz kerek.   Jahandy ekspressıvızm muny jalpylaıdy: tildiń kez-kelgen túrine qatysty reprezentatıvti erekshelikterge kúdik týǵyzady.  Osydan kúdikti qalaı túsinýge bolady degen suraq týyndaıdy.

Metaetıkalyq ekspressıonısterdi etıkalyq til men oıdyń reprezentatıvti, etıkalyq psıhıkalyq kúıler senim, etıkalyq sóılemder shyndyqqa saı keletindigin joqqa shyǵaratyn tabıǵı bastama.  Bul ekspressıvızmniń Eıer sıaqty emotıvıst babalarynyń kózqarasy boldy.  Bul Gıbbard jáne Blekbern sıaqty kórnekti ekspressıonısterdiń erterek kózqarasy boldy.  Kóptegen jazýshylar ony ekspressıvızmniń mańyzdy ózegi dep sanaıdy.  Bul kózqaras - etıkalyq tilge qatysty ókildik, shyndyq jáne sol sıaqtylardy tikeleı qabyldamaý.

Alaıda, biz ǵalamdyq ekspressıvızmdi osylaı oqymaýymyz kerek.  Birde-bir til nanymdy bildirmeıdi, eshqandaı til bildirmeıdi, eshqandaı sóılemde shyndyq jaǵdaılary bolmaıdy dep aıtý kerek.  Bul múmkin emes.  Frenk Djekson «Praıs-tiń ǵalamdyq ekspressıvızmi jalǵan, óıtkeni‘ tildiń kóp bóligi reprezentatıvti ekendigi anyq ’’ deıdi.

Djeksonnyń qarsylyǵy tym tez bolsa da, ony qabyldamaý qazirgi zamanǵy ekspressıonısterdiń etıkalyq til týraly aıtqandaryn jalpylaý emes.  Blekbern men Gıbbard sıaqty kórnekti ekspressıonıstter qazirgi kezde etıkalyq tildiń reprezentatıvti ekendigin, faktilerdi baıandaıtynyn, shyndyq sharttary bar jáne t.b. qabyldaıdy (Gıbbard 2015; Blekbern 2015 j. Qarańyz).  Dál osy ekspressıvızmniń jańa nusqalary, ǵalamdyq ekspressıonıster jalpylaýdy maqsat etedi.Demek, ókildik sıpattamalardan jalpy bas tartý jergilikti nemese globaldy naqty ekspressıonıstik kózqarastardy jaqsy oqý emes.

Bul globalısterdi Djekson sıaqty qarsylyqtardan qorǵasa da, jańa suraqtar týǵyzady.  Eger ekspressıonıstter etıkalyq til jaǵdaıynda reprezentatıvti erekshelikterdi joqqa shyǵarmasa, olardyń mundaı túsinikterge kúdigi naqty nede jáne bul kúdik qalaı jalpylanady?

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń 1-kýrs magıstranty Sharıpbekova Madına. Jetekshisi:Danat JANATAEV, f.ǵ.k. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti

---