Ýolter Aızeksen jazyp shyqqan Albert Eınshteınniń ǵumyrnamasy uly fızıktiń ıntellektýaldyq jetistikterin ǵana emes, sondaı-aq onyń jetistikterine janama qatysy bar jaılardy da: ataq-dańqyn, soǵysqa qarsy qam-qareketin, otbasy oshaq qasyndaǵy qıyndyqtaryn da qamtıdy. Alaıda, eń qyzyqty málimet Eınshteınniń qalaı oqyǵany jóninde aıtylatyn jerine qatysty.

Eınshteın qanshalyqty aqyldy boldy?

Onyń matematıka/fızıkany «úshke» bilip, matematıka mektebin bitire almaǵany Eınshteın jaıynda eń kóp aıtylatyn áńgimelerdiń biri. Bul rasynda bolǵany-bolmaǵanyna qaramastan, ańyzǵa aınalyp ketetin qaýeset tarıhtardyń biri.

Biraq bul shyndyqqa janaspaıdy. Eınshteın kishkentaı kezinen bastap-aq matematıkaǵa óte jetik bolǵan. Eınshteınniń ózi «Men matematıkadan eshqashan qulap kórgen emespin. On bes jasqa deıin dıfferensıaldyq jáne ıntegraldyq teńdeýlerdi ıgerip aldym» deıdi. Alaıda, ol ýaqytta Eınshteın áli kemeńger bolyp sanalmaıtyn. Aıtpaqshy, ınternettegi izdeý júıesine «Albert Einstein's matriculation certificate 1896» dep jazsańyz, onyń dıplomynyń fotosýretin esh qıyndyqsyz-aq taýyp alasyz.

Eınshteın matematıka men fızıkany qalaı oqydy?

Eıshteınniń fızıkaǵa qosqan úlesin eskersek, bul oryndy suraq. Munda Aızeksenniń kitabynda aıtylatyn Eınshteıinniń keıbir ádis-amaldary.

①

Oqyp-úırený mektepke barýǵa emes, qıyn problemalardy sheshýge baılanysty

Ataǵy jer jaratyn ǵalym bergen tapsyrmany jattap alyp júrýdi jáne sabaqqa barýdy sýqany súımeıtin. Ózi aıtqanyndaı, «Men úıde kóp oınadym jáne teorıalyq fızıka maıtalmandarynyń eńbekterin oqydym».

On eki jasar kezinde onyń «arıfmetıkadaǵy kúrdeli máselelerdiń túıinin aǵytýǵa ıkemdiligi boldy» jáne onyń ata anasy oǵan jazdaı oqyp zerdeleýine bolatyn ozyq matematıkalyq oqýlyqty satyp alyp berdi.

Ol kópshilik barǵanyndaı sabaqqa qur baryp júrmedi, ol fızıkany oqydy. Ol óz betimen ıdeıalardy jáne teńdeýlerdi ermek qyldy. Sol kezdiń ózinde «tyńdaǵansha iste» onyń basty qaǵıdaty boldy.

②

Siz bir nárseni dáleldeı alsańyz, onda shynymen-aq ony bilesiz

Bir nárseni túsinip alǵanyńyzdy qaıdan bilesiz? Eınshteınniń ádisi kez kelgen paıymdamany ózi dáleldeýge tyrysyp kórýinde edi. Bári onyń kishkentaı bolǵan, Iakob kókesi «Pıfagor teoremasyn dálelde» dep uran tastaǵan, kezde bastaldy.

Eınshteın bylaı dep esine alǵan edi: «Kóp kúsh-jigerimdi jumsap jatyp, áıteýir úshburyshtar syqyldy fıgýralar negizinde men ol teoremany aqyry «dáleldedim».

Aızeksenniń túsindirýinshe Eınshteın teorıalardy ózdiginen dáleldeýge tyrysyp júrip, olarǵa shynymen den qoıdy. Kádimgi jolmen Eınshteınniń qarýyna aınalǵan fızıkany zerdeleýdegi bul tásil báriniń ish qurylysyn bilýge degen áýestigi men «tabıǵatty salystyrmaly túrde qarapaıym matematıkalyq qurylym arqyly túsinip alýǵa bolady» degen seniminiń arqasynda paıda boldy.

Osynyń ózinen-aq áıgili ǵalymnyń aıryqsha ynta-áýestigi men ıntýısıasy bolǵany anyq baıqalady. Olar ıntelektten góri kóbirek bolǵan bolýy da múmkin.

③

Intýısıa mán-mańyzy teńdeýlerden de artyq

Iá, ony ıntýıtıvti fızık dep ataǵan durysyraq bolar edi. Oǵan fızıkada ıntýıtıvtik tásildi qoldanýǵa jeteleıtin Aaron Bershteıniń kitaptarynyń yqpaly zor boldy. Olar «qıaldaǵy ǵarysh arqyly saıahat» nemese «jaryqtyń jyldamdyǵy» taqylettes oıdan shyǵarylǵan sýretterge toly boldy.

Eınshteısh ıntýısıasyn qalaı damytqan edi? Onyń bul jónindegi oılary ıntýısıa — jas kezdegi ıntellektýaldyq tájirıbeniń nátıjesi degenge kelip saıady. Onyń kishkentaı kúninde qalyptasqan teoremalardy dáleldeý men kúrdeli problemalardy sheshý ádeti óziniń qıalynda abstraktti-vızýaldyq beınelerdi jasap otyrý qabyletine sep boldy.

④

Oılaný tynysh keńistik pen tereń zeıindi qajet etedi

Eınshteınniń adam sengisiz qabyleti boldy. Onyń balasynyń jazýynsha: «Eń qatty jylaǵan balanyń daýysy da ákemniń mazasyn ala almaıtyn. Ol jan-jaqtaǵy shýdyń deńgeıine kóńil bólmeı jumysyn jalǵastyra beretin».

Berndegi patenttik búroda jumys istep júrgen kezi týraly fızıktiń ózi bylaı deıdi: «Men búkil jumysymdy 2-3 saǵat ishinde tyndyryp tastaıtynmyn. Qalǵan ýaqytta ózimniń ıdeıalarymdy jetildirýshi edim». Osy ýaqytqa deıin damytyp kelgen adam nanǵysyz zeıin qoıa bilýshiligi sharyqtaý shegi (kúlmınasıasy) «adamdy ábden qaljyratqan tórt aptalyq esten adasýshylyq» bolǵan jalpy salystyrmalyq teorıasyn eńserýge kómegi tıdi. Alaıda, bul onyń densaýlyǵyna keri áser etti.

Ne desek te, den qoıýshylyq pen jalǵyzdyqqa degen qushtarlyǵy oǵan talaı shyńdardy baǵyndyrýǵa múmkindik berdi.

⑤

Oısha jasalǵan tájirıbeler arqyly ıdeıalardyń mánin ańǵarýǵa bolady

Eınshteın oısha jasalatyn tájirıbelerdiń naq jankúıeri boldy. Oǵan esh shyǵyndalýdyń qajeti joq jáne olar óte jyldam jasalýshy edi. Onyń eń tanymal tájirıbeleri «Eınshteın paradoksy» men «egizder paradoksy» boldy.

Barlyq oısha tájirıbeleri, óz kezeginde teorıalarmen jáne problemalarmen aınalysý tájirıbesine súıenetin, fızıkany ıntýıtıvtik turǵyda túsiný negizinde kurylǵan edi.

⑥

Shabyt dostarmen serýen quryp júrgende keledi

Jalǵyz qalý men bir nársege ǵana zeıin qoıýshylyq Eınshteınniń oqyp, fızıkamen aınalysýynyń mańyzdy komponentteri bolsa da, kurǵan áńgime-dúkender men serýenderi ony óte jıi shabyttandyryp otyrdy.

Hotá ýedınenıe ı sosredotochennostbylı vajnymı komponentamı togo, kak Eınshteın ýchılsá ı zanımalsá fızıkoı, ochen chasto ımenno besedy ı progýlkı s lúdmı prıvodılı ego k ozarenıam.

Eski dosy Mıkele Bessomen qurǵan serýeni bunyń eń belgili mysaly bola alady. Arnaıy salystyrmalyq teorıasymen basyn qatyryp júrgen kezde ol, serýendep júrip, dosyna teorıany túsindirýge tyrysyp kele jatqan. Taýy shaǵylǵan ol moıyǵanyn málimdegen. Alaıda, kenetten oǵan oı keldi — ertesi kúni ol Bessoǵo problemany tolyqtaı sheshkenin aıtqan edi.

Ideıalardy basqalarmen bólisip, olardy daýystap talqylaý kezinde jıi-jıi jańa ıdeıalardy tabýǵa bolady.

⑦

Búlikshi bolyńyz

Eınshteın eshqashan konformıst (bárine kelisýshi) bolǵan emes. Onyń búlikshilik rýhy bastapqy akademıalyq mansabyna kesirin tıgizdi, biraq úlken-úlken jańalyqtardy ashýyna septigin de tıgizdi.

Ol fızıkada qabyldanǵan barlyq qaǵıdalar men dástúrlerdiń jeteginde ketip qalǵan joq. Ol, óziniń aıtýynsha, basqasha pikirdi jaratpaıtyn nemis bilim berý júıesin jaqsy kórmedi. Siz Eınshteınniń ǵumyrnamasyn oqyp-bile bastaǵan kezińizde «ol kisimen ıntellekt turǵysynda teńese alýyńyz neǵaıbyl, biraq óz boıyńyzda eınshteındik tabandylyq pen bilýge qumarlyqty damytyp alýyńyzǵa bolady» degen mańyzdy oıǵa kelýińiz múmkin.

İske sát!

---