InfoHub Logo

Meniń «Esimdegiler» dep jazyp júrgenderim qazir qalyń kitap bolyp, osy jınaǵymnyń bir tomyna aınalyp otyr. Sondyqtan kirispege ómir tarıhymdy baıandap jatýdyń qajeti joq sıaqty. Óıtkeni, «Esimdegilerde» meniń ómirim túgel qamtylǵan.

Al jazýshylyq jolymnyń keıbir kezeńderi týraly syrlasý ábden kerek.

Ataqty Paýstovskıı:

«Orys tiliniń áýendilik baılyǵynyń barlyq qudireti maǵan óleń arqyly ashyldy. Bylaı qaraǵanda ol sózder óleńde jaı ǵana, qarapaıym aıtyla salǵandaı ǵoı. Biraq sonysynyń ózi ǵajap dúnıe emes pe? Kópirshigen tasqyn aǵyny aǵash butaǵyn qalaı qaǵyp ala jónelse, óleń sózderdi de meni solaı julyp ala jónelgen. Men tóńiregimdi túgel óleńniń móldir zattary arqyly kóremin», - depti.

Paýstovskıı týǵan ana tili týraly aıtyp otyr ǵoı. Menińshe ápkimder-aq óz tili týraly osylaı sóıleıdi.

Ǵabdolla Toqaı:

«Eı týǵan til, eı matýr til,
Átkám - ánkámniń tili.
Dýnıada kóp nársá bildim
Sın, týǵan til arqyly», -

dep te sondyqtan aıtqan.

Eki jazýshynyń da týǵan til týraly bulaı sóıleýlerinde bir sebep bar. Ol barlyǵymyzǵa birdeı uǵymdy ortaq sebep.

Kerip otyrsyzdar, tatardyń uly aqyny da óz tiline ata-anasynyń tili bolýymen qatar sulý jáne ustaz bolǵandyǵy úshin ǵashyq. Ol da búkil dúnıeni, ol dúnıedegi qubylystar men zattardy tatar óleńiniń móldir jaýharlary arqyly qabyldaǵan, uly bolmysty óz tiliniń kórsetýi boıynsha tanyǵan.

Meniń óz boljalym men senimimshe de: óleń tildiń soǵyp turǵan júregi, júrip turǵan qany sekildi. Sondyqtan da til muzdamaıdy, ólmeıdi.

Úlken álemdik ómirdegi qımyl, yrǵaq sıaqty, tilde de máńgi toqtalmaıtyn qımyl - yrǵaq, bar. Solardy aldymen sıpattaıtyn eleń. Barlyq ómirde damý, jylylyq bar sıaqty tildiń. de baıaý seziletin damýy, jylylyǵy bar. Ony dáleldeıtin de óleń.

Bizdiń tilimiz de sondaı. «Óleń - sózdiń patshasy, sóz sarasy», - dep Abaı sondyqtan aıtqan.

Adam qyzyq qoı, men keıde oılanyp jatqanda talaı nárseler esime túsedi. Neǵurlym kóp oılansam, solǵurlym qýanamyn. Óıtkeni, talaı-talaı jaryq sýretter, ystyq kezdesýler kóz aldymnan ótedi. Men qýanǵannan eligip basymdy kóteremin. Osyndaı tusta tipti sonaý besiktegi, jórgektegi kezim de este saqtalǵandaı sezinemin. Múmkin, men sheshemniń, sózine túsinbegen bolarmyn. Biraq onyń úni, áni esimde bolýy kerek. Meni sol ádemi ún, kúıli sózder ǵajap yrǵaǵymen terbemese, shaıqamasa uıyqtamaǵan bolar em ǵoı. Men árbir jylaǵanda, sheshemdi shaqyrǵanda solardy saǵynyp shaqyrǵan bolýym kerek. Sol ádemi ún, kúıli sózdermen qaıta tabysqanda jubanǵan bolýym kerek. Men osyǵan senemin.

Biz óleń desek, poezıa týraly sóılesek uly jyraýlardan bastap Abaılardy aıta bastaımyz. Shynynda biz olarǵa keıin sábılik jastan asqan soń kezdestik qoı. Al, olarǵa deıin she?

Biz «apa», «kóke», «ata», «áje» degenge túsingennen - aq eleńnen qulaǵymyz bir bosap kórdi me? Mıymyzǵa da óleń uıalaı bastaǵan joq pa? Sodan bastap bizge, osy barlyǵymyzǵa bar dúnıe óleń sıqyrlary, Paýstovskııshe aıtqanda: «Óleńniń móldir zattary» arqyly tanyldy ǵoı.

Meniń oıymsha qazaqtyń óleń sózderi ánge (mýzykaǵa) qosylýshy ǵana emes, endi ózi týǵyzýshy da sıaqty. Keıde ánin bilmeı-aq bir qyzyq, kúıli óleńderdi.esine alsań, jel sıaqty ma, ormandaǵy yzyń, qamystaǵy syldyr sıaqty ma bir ǵajap jumbaq, ún kóz aldyńda yrǵala jónelmeı me? - Iá sóıtedi.

Keıbir jumbaq, jańyltpash, áıtpese kúldirgi úshin aıtylǵan sózder qulaǵymyzǵa óz mýzykasymen quıylady.

Syldyramanyń ar jaǵynda,
Saldyramanyń ber jaǵynda.
Mańyramany ulyma jep jatyr.., -

Osy jurtty kúldiretin, qýanyshqa bóleıtin áńgimeni men de bir japyraq - bala kezimde estigenmin. Bul ne degen qyzyq dúnıe dep ishteı tańdanǵanmyn.

Sol sábı shaǵymda esimdi qalǵan myna bir shýmaq óleń búginde júregimde uıalap jatyr:

Syldyr - syldyr qamysqa syrǵam tústi, jar-jar,
Syrlaspaǵan jat elge apam tústi, jar-jar,
Apam úshin qabyrǵam qaıysady,
Qolymdaǵy qos júzik maıysady, jar-jar,

Áli kúnge deıin osylar oıyma - tússe balasha qýanamyn. Óıtkeni, maǵan sonaý kezdegi óleń gaýharlary arqyly kóringen ǵajaıyp sulý, ertegi dúnıeler qaıta elesteıdi. Bir túrli eligemin:

Syldyramalardan ótkim keledi,
Saldyramalarǵa jetkim keledi,
Dalamdaǵy mańyrama ma, ulyma ma...

degen ǵajaıyp janýarlardy kórgim keledi. Ápkemniń syrǵasyn izdegim keledi. Osynyń bári sóılep turǵan sýretter, ómirde eshkim kórmegen haıýandar emes pe? Ápkemniń syrǵasy qandaı sıqyrly. Ol tabylmasa da úlken qaıǵy ǵoı.

Onda ásem jigit:

Darıanyń arjaǵynan kórdim seni,
Syrǵańdy qaıyq qylyp ótkiz meni, -

dep kimge erkeleıdi?

Óleń, sózder bizdiń ekinshi anamyz, ekinshi ustazymyz. Ol sózder bolmystaǵy kórinisterdi qaıtadan syrly boıaýymen jazyp shyqqan sýretshi - hýdojnık. Ol óziniń qudiretti sıqyrymen sol kádimgi kórinisterden fantasıka jasaıdy, bizdi solaı tanýǵa úıretedi. Sol úırengenderimizdi ózgelerge qalaı tanytýdy úıretken de bizge osy óleń sózder. Óleń óziniń tańǵajaıyp sıqyrly sózderimen, teńdessiz ónerimen bizdiń, árqaısymyzdy qazaq qyp, sýret sala biletin adam etip shyǵardy.

Ádette, balalyq shaǵyńdy ańsap, sol bir tátti keziń, tamasha kúnderiń sıaqty kórinetin kezeńdi jyrlasań keıbir synshy joldastar kúle bastaıdy.

— Ańsap otyrǵanyń jalań aıaq - jalańbas jetim shaǵyń. ba? Qara nan tisińe tımeı, túsińe áreń kirgen shaǵyń ba? Bul qaı arman? Bul neniń ıdealızasıasy, — deıdi, shyn dostyq júrekten. Munda úlken durystyq, shyndyq bar. Meniń balalyǵym ózge qurby -qurdastarym sekildi júdeý-jadaý ótkeni ras, qara nannyń túsime kirmegeni de ras. Biraq oılańyzdarshy, meniń ańsarym sol júdeý-jadaýlyq pa eken?

Men «óleńniń sıqyrly móldir zattary» arqyly eń alǵash tanyǵan, alǵashqy qabyldaǵan ǵajaıyp fantasıkalyq dúnıemdi izdep otyrǵam joq pa? Bul meniń ómirdegi barlyq bolmystar, barlyq qubylystar men kúnásiz, aq jumyrtqadaı pák kezimde tabysqan shaǵym emes pe? Ol meniń bir-aq ret kelip ótken, kórgen tústeı joǵalǵan qanatty balalyǵym emes pe? Eger synshy balalyq shaǵyn dál osylaı ótkizgen bolsa, aqyn «saǵynyshyn» durys qabyldaıdy. Óz janynyń kúıindeı, óz júreginiń syryndaı qabyldaıdy. Bul qazaq aqyndarymen synshylarynyń arasyndaǵy sırek kezdesetin baqytty kezeń.

Árıne, biz týa sala sóılep ketpedik. Óz oıymyzdy, óz sezimimizdi ózgelerge jetkizý úshin birden aǵyl-tegil quıylyp kete alǵan joqpyz. Biz ana tilimizdegi ne bir ǵajap nárselerdi kádimgi jaratylystaǵy bar nárselerdeı (taý, bult, jer, adam, orman sıaqty), bolmaýy múmkin emes zattardaı kórdik.

— Ánekı appaq qar.

— Ánekı jap-jasyl shalǵyn - deýshi edik qoı. Sol sıaqty:

— Ánekı, Qobylandy!

— Ánekı, Alpamys! - dedik. Olar bizdiń jas qıalymyzda áriden kelgen emes, ámbe kezde júregimizde júrgen, qasymyzda turǵan orasan qaıratty, esepsiz meıirimdi, bizdi sheksiz qyzyqtyratyn tulǵa bop turady da qoıady.

Shalkez jyryndaǵy:

Aldaspan qylysh sýyrǵan,
Ajalǵa qarsy júgirgen.
Jaýrynyna qandy jebe syımaǵan,
Jaǵasyna adam qoly tımegen,

Áıtpese:

Atqan oǵyn ozdyrǵan,
Duspannyń tobyn tozdyrǵan, -

degen sıaqty ondaǵan sýretter jadymyzda. Sonyń bárin mıymyzǵa quıǵan qazaq, jyry -onyń sýretker óleń sózderi - bizdiń rýhanı táńirimiz.

Bárimizdiń de ákemiz bolǵan. Meniń ákem erte ólgendikten jadymda sýreti saqtalmapty.

Esimde joq shyn sýreti,
Ákem meniń qandaı kisi.
Tek elesteı buldyrlaıdy
Álde kimniń kóleńkesi.

Áıtse de ákem qandaı kisi edi, erkek edi-aý dep maqtanǵym keledi,

Qońyraýly naıza óńgerdim,
Jetimderge jem berdim.
Jersizderge jer berdim, -

degen Mahambet, sol meniń ákem tárizdi.

Jańa ǵana Shalkez kórsetken adam da ıá meniń ákemniń ózi, ıá sonyń jaqyndary bolý kerek.

Grekter súıikti geroılarynyń kóbin jartylaı adam, jartylaı qudaı retinde baıandaǵan ǵoı. Sondyqtan shyǵar, olardyń tulǵalary asa iri, qımyldary orasan. İri tulǵalardyń ıdeıalary da iri bolady eken: jaryqsyz qalǵan, sýyq dúnıede jaýraǵan adamdarǵa ot berem dep kúresip júredi, barynsha ejet, barynsha shydamdy Prometeı ózi tasqa tańýly qalsa da ıdeıasynan qaıtpaıdy ǵoı.

Men de qarshadaıymnan dál osyndaı, grekterdiń kishigirim qudaılaryndaı:

Ajalǵa qarsy júgirgen..
Atqan oǵyn ozdyrǵan...
Qońyraýly naıza óńgergen

qazaqtardyń jarty qudaılarynyń ortasynda týyp óskendeımin. Rasynda da solaı ǵoı Qarańyzdarshy.

Biz Qobylandyny epostyń batyry degendi keıin ǵalymdardan úırengen soń aıtyp júrmiz. Maǵan Qobylandy es bilgeli - aq óz aýylymyzdyń, óz qaýymymyzdyń bir uly adamy sıaqty bop ketken-di. Áli sondaı.

Men Qobylandynyń enshilesi tárizdimin, san ret onyń alys joldan terge shomyp qaıtqan Taıbýrylyn da sýytqanmyn. Analyqtyń jalǵyz ulyna jaqsy tilek tilegeni de esimde. Qurtqa jeńeshemniń jol shetine telmire qarap batyryn kútkeni de esimde. Batyr keıde kútken jaryna kúlim qaǵyp, kóńildi oralsa, keıde aýyr soǵystan saýyty dal - dal, denesi qan-qan bop qaıtatyn. Sonyń bárinde de Qurtqa kútip alatyn.

Sol elim, ata-anam, jarym degen batyr búgin de. Uly Otannyń sheginde, jaýdyń ótinde, eliniń, mahabbatynyń kúzetinde turǵan sıaqty. Men keıde soǵan qarap otyryp ta sóılep ketemin.

Býrylyn qara astynda shapshyp oınaǵan,
Kórsem dep tur ol kúrkiregen maıdandy.
Kiredi qazir qap-qara bultqa qaınaǵan,
Aǵyzyp qandy, salady jaýǵa oırandy.
Kún batsa da, ol batpaıdy, sónbeıdi,
Qas qaraıa ózi de qan bop qaıtady.
Qyz Qurtqasyn qushaqtap qana otyryp,
Qınalǵanyn kúbirlep qana aıtady.
Al, Qurtqa she?
Qara kózi móldirep,
Qyzyl erni úlbirep,
Súıeıdi de súıgenin,
Kórsetpeıdi kólegeılep
Aq júziniń ystyq jasqa kúıgenin.

Men bul úzindini eń asyldarymnyń biri bolǵan soń keltirip otyrǵan joqpyn, Bul meniń sábı kúnnen bastap qıalyma uıalaǵan, ishime qazaq óleńi bop kirgen jaryqtardyń bir ushqyny. Bul meniń sol sábı kúnderde keýdeme engen, júregime qonaqtaǵan kishkene ǵana óleń qusynyń silkinip qalǵandaǵy bir sybdyry. Sóıtip bul ıdealızasıa emes, ótkendi, ótkenniń «balpań batyryn» armandaý emes.

Epos óziniń ushqyr yrǵaǵymen, ot shashqan sıqyrly sózderimen jas ulanyn óz álemine kirgizedi de, oǵan óziniń aspan - juldyzdaryn, orman - taýlaryn, teńiz - darıalaryn usynady. Biz onda qustan ozǵan júırikter shabysyn, qyrandardyń jolbarys alǵanyn, alyp jigitterdiń taýdaı dáýlerdi jeńgenin qyzyqtaımyz. Jaryq pen qarańǵy, sýyq pen ystyqqa da sonda túsinemiz, boıaýlardyń da san alýan túrin tanımyz. Danyshpan qarttarymyzdyń pálsápálaryna da sonda jetigemiz. Bul meniń ez ómirimniń de birinshi kezeńi.

Ekinshi kezeńde biz osy týǵan tildegi óleńdik sózderdiń jumbaq sıqyrlary arqyly ózimizdiń oı - sezimimizdi ózgelerge qabyldaýdy, ıaǵnı, sóz aspaptaryn aqyndyq qajetine qalaı jumsaýdy úırene bastaımyz. Endi soǵan aýysaıyq.

* * *

Aqyndyq talant (qabilettilik degen durystaý bolar) týraly bul jerde kóbirek sóıleý qajet emes sıaqty. Bir - aq adammen birge týatyn aqyndyq qabilettiń barlyǵyn azdap aıtý kerek bolar. Óıtkeni, aqynnyń shyǵarmalyq, laboratorıasy bul mezetke de baılanysty. Pýshkın: «Qaı talantty alsaq ta túsindirý múmkin emes. Sheber tasshy mramorda jasyryn jatqan Iýpıterdi qalaı kóredi, tastyń bujyr qabattaryn qashaýlap, ony jaryq dúnıege qalaı alyp shyǵady? Aqynnyń basyndaǵy oılar tórt joldaǵy uıqas, ásem, kelisimdi yrǵaqpen qalaı tógile qalady», - deıdi.

Adamnyń osy qasıetterin Pýshkın talant dep tanyǵan.

Gorkıı: «Lev Nıkolaevıchtiń eki kózinde myń kóz bar edi», - deıdi. Bul da talantty moıyndaý belgisi. Ol Esenındi ekinshi ret Berlınde kórgende aqynǵa jeti kúshiginen birdeı aırylǵan qanshyq týraly óleńin aıtqyzypty.

Pokatılıs glaza sobachı
Zolotymı zvezdamı v sneg.

degen joldardyń esinde qalǵanyn aıtady.

«Osydan keıin - deıdi Gorkıı, - men Esenındi poezıa quıylyp, sezimge lyq toltyrylǵan erekshe bir qupıa syr dep uǵyndym», - deıdi.

Árıne talanttyń da úlkeni, kúshtisi bar. Odan da asqan qudirettileri bar.

Aqyn talantyn motorǵa salystyrý bir túrli kelisimsizdeý, biraq uǵyný úshin óte yńǵaıly.

Gorkıı Tolstoı týraly eger ol balyq bolsa, tek okeandarda júzer edi degen, bul da talanttyń aıyrmasyn kórsetý úshin aıtylǵan mysal. Biz buryn motordyń qýatyn on at, júz attyń kúshimen esepteýshi edik. Qazir atomdyq energıany san mıllıon attyń kúshimen salystyramyz. Qazir biz osyndaı qudirettilik arqasynda jerdiń tartý kúshinen bosanyp kosmosqa shyqtyq. Rasynda da bizdiń energıany paıdalanýymyzda shek bolmasqa kerek.

Men talant aıyrmashylyqtarynda da sondaılyq úlken ólsheýler bar dep bilemin. Álim kelgenshe talanttar dárejesin durys tanýǵa tyrystym.

Ekinshi aıtar syrym: ulylyqtardy syıladym, olarǵa qyzyqtym, biraq olardan eshteńeni de qyzǵanǵan joqpyn. Meniń ashshy aıtatyn, jan daýsym shyǵatyn kezderi de bolady, biraq, ózime deıingige, ózimmen tustastarǵa esh nárseni kópsingen emespin. Ózimnen sońǵylarǵa da solaı etem ǵoı deımin. Bul maqtan úshin emes. Bul jerde meniń aıtpaǵym árbir aqynnyń ónerlik bıografıasyna, onyń aqyndyq, laboratorıasyna eń aldymen kerek nárse -tazalyq, adaldyq, ádildik. Osy úsheýi bar jerde sen baqyttysyń. Onda seniń ózgeni túsinýiń de ońaı, ózgege túsindirýiń de ońaı. Týa bitken talantty uryq deımiz, Biraq sol uryqty adam ózi esirip, jetildirip alady.

Jıyrmadan asqansha mýzyka, jıvopıs, teatr týraly ǵylym bary meniń túsime kirgen joq. Soǵan deıin men Mosart, Bethoven baryn, Shekspır, Balzak, Tolstoı, Gete baryn, grekter skýlptýrasy, Rımniń arhıtektýrasy baryn estigem joq. Soǵan deıin Pýshkın, Abaı baryn estisem de olardy feodalızm aqyndary dep keldim. Soǵan deıin bizdi mádenıet qazynasymen tikeleı baılanystyratyn orys tilin de bilgen joqpyn.

Men osylaı keldim dúnıege.

— Taǵy da qaıtalaımyn, men óz tilimde jyrǵa kezinde aýyzdansam da, barlyq adam balasyna ortaq uly qazynalarǵa jete almaı qoıdym. Shynyn aıtsaq, búgin de áli jetip bolǵan joqpyn.

— Bul qalaı? Men ádebıetke aralasqaly qyryq bes jyl ótti ǵoı, sodan beri uly mádenıetterge qanyǵatyn ýaqyt jetken joq pa, - deýge ábden bolady.

Taǵy da moıyndaý kerek. Sol qyryq bes jyldyń, jıyrma bes jyly atqa minerlikpen, jınalystarmen, belsendiliktermen ótti.

Oqýshy qaýym, sizder muny da Ábdilda Tájibaev degen aqynnyń tvorchestvolyq ómirinen kórgenbiz dep sanańyzdar.

Áıtse de, biz ulttyq sheńberde qalyp qoıǵanymyz joq. Poezıadaǵy qazaq dástúrin ıgerýmen qatar dúnıejúzilik ádebıettiń ozyq úlgilerine jetýge talpyna bastadyq. Bizdiń oqýymyzǵa, izdenýimizge sovet tusynda ashylǵan keń jol, mol múmkinshilik - orys tili arqyly ár zamandaǵy ozat elderdiń ozyq ónerlerine tabystyrdy. Biz kóbirek talpynyp, qattyraq qımyldaýǵa tyrystyq. Olqylyqtarymyzdy toltyrýǵa, tesikterimizdi bitep, jyrtyqtarymyzdy jamaýǵa kiristik. Sonyń nátıjesinde ózimizdiń azamattyq mindetimizge qosa estetıkalyq mindetimizdiń ne ekenin de ańǵara bastadyq.

Balzak bir kezde: «Mýzykadan óz tarıhyn taýyp, mahabbat týraly óz oıyn tanyp, sábı shaǵynyń eske túser poezıalyq kezeńin ańǵarýshylar tipti az» dep fransýz zamandastary týraly aıtypty. Ol taǵy bir jerinde:

«Múmkin, bizdiń ulttyq tárbıemiz áli jetisip qalyptaspaǵan shyǵar, kórkemdik sezimimiz de tolyǵyp jetpegen bolar. Múmkin, sulýlyq, óner jaıyn sóıleýdi gazetterge tapsyryp, soǵan daǵdylanyp ketken shyǵarmyz...» depti.

Bu da onyń XIX ǵasyrdaǵy ozat ult sanalatyn fransýzdar týraly aıtqany. Demek, ultym bar jaǵynan garmonıalyq túrde jetisip boldy, ózim de toldym, boldym dep daýystaý bizge, qazaqtarǵa áli erte. Áıtse de biz búgin keshegi qazaqtar emespiz. Sál ǵana maqtanaıyn: Men de keshegi Ábdilda emespin.

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń bir sanynda - men redaksıa suraǵyna jaýap retinde bylaı dedim: «Bizdiń lırıka damyp - ósip kele jatqan janr. Bir kezde jeńil sezimder mańynan aspaıtyn, oı - parasattan tómen, astarsyz aıtatyn balalyq, turǵyda edik, qazir realdy ómirdi tereń tanıtyn, kereǵar aǵystardy, kereǵar minezder men qylyqtardy aıyra biletin, olarǵa bılik - kesik aıtýǵa jaraıtyn jaǵdaıymyz bar» dedim, sol oıymdy búgin de qaıtalaımyn.

Biz qazir poezıamyzdy, onyń estetıkalyq ǵylymyn damytý, jańa orbıtaǵa, dúnıe júzilik deńgeıge kóterý arqyly óz shyǵarmalarymyzdy jańǵyrtýmen qatar poezıalyq qazynamyzdy qaıta baǵalap ta úlgerdik.

Lev Tolstoı óz tusynda: Pýshkın jáne halyq - bul ekeýinen artyq bizge eshteńe de qymbat emes» depti ǵoı. Biz de búgin dál osy bıik maǵynada: «Abaı jáne halyq. Bul ekeýinen artyq bizge eshteńe de qymbat emes», - deı alamyz.

Eger sizder maǵan: sońǵy on bes-jıyrma jyl boıyndaǵy stolyńyzdyń ústinen túspeıtin kitap ne deseńiz, men:

Abaıdyń óleńder jınaǵy deımin. Keıin buǵan «Úsh ǵasyr jyrlaıdy» qosyldy.

Men 1956-jyly Jazýshylar odaǵynyń İİİ - plenýmynda «Búgingi qazaq poezıasy» degen taqyrypqa arnaýly baıandama jasadym. Onda da kóp máselelerdi qozǵaýǵa tyrysqanmyn. Sonda Abaı týraly óz oılarymdy aıta kelip: «Abaı áli bizdiń bitirmegen mektebimiz» degenmin. Búgin de, joldastar, sol oıymdy qaıtalaımyn.

Men qýansam da, jylasam da Abaıǵa qaraımyn. Men qysylyp - qınalsam da, qanym qaınap yzalansam da Abaıǵa qaraımyn.

Abaıdyń bizdiń ortamyzǵa qaıta soǵýy, bizge poezıa ,kafedrasyn basqarýshy bop oralýy zor oqıǵa, ǵajap qubylys. Bul bizdiń halqymyzdyń ulttyq sanasynyń asa irilengenin, kórkemdik seziminiń keremet jańǵyrǵanyn, asyldanǵanyn kórsetedi.

Abaı aqyndyq týraly:

Ádilet pen aqylǵa
Synatyp kórgen, bilgenin,
Bildirer alys-jaqynǵa
Solardyń sóıle degenin, -

depti. Biz osy tórt joldyń kórsetken deńgeıinde bolýǵa tyrysamyz. Meniń shyǵarmalyq ómirimniń bir syry osy.

Poezıadaǵy úlken bir kúsh monologtarda jatyr. Biz dańqty halyq aqyndarynyń tolǵaýlaryndaǵy, áıtpese, epostaǵy jalǵyzdyq, amalsyzdyq zarlaryn osy monologqa teńestiremiz.

Monolog - dramatýrgıanyń eń bir jandy jeri ekeni, pesadaǵy dramalyq, tragedıalyq, keıde komedıalyq ıdeıalardyń negizgi qýaty ekeni az aıtylmaǵan. Monolog antıkalyq zamandaǵy tragedıalarǵa da berik bosaǵa bolǵan.

Áıtse de biz Shekspır dramalaryndaǵy monologtarǵa erekshe mán beremiz. Shekspır monologtarynyń eń kúshtilerinde geroı ez keýdesin qaq jaryp, júreginiń qalaı soǵyp turǵanyn kórsetýge deıin barady. Mundaıda adam atomnyń. tas talqan jarylǵany sıaqty jarylady. Sonda onyń energıasynan jahandy jandyryp jibererdeı jalyn shyǵady. Sol kezde adam qudiretpen tildesken aqyn, barlyq ǵalam tirligin ońaı túsindirgen fılosof, onyń kúlkisi - ý, kóz jasy - shoq, mahabbaty kúnmen teń, qahary muzben teń. Sondyqtan, Shekspır monologyn úlgi tutpaǵan aqyn, jazýshy jer betinde kemde-kem.

Biz keshegi Muhań, búgingi ortamyzda otyrǵan Ǵabıt aǵalarymyzdyń da Shekspırshe sóıleýge qalaı tyrysqandaryn jáne qandaı tamasha tabystarǵa jetkenin jaqsy bilemiz. Eger Shekspır monologtaryndaǵy aqyndyqqa qyzyqpasam, men dramatýrgıaǵa jýymaǵan bolar edim. Budan árıne men de jańaǵy atalǵan aǵalarymyz sıaqty tyndyryp tastadym degen maǵyna shyqpasqa kerek. Men búgin sizderge syr aıtam degendikten, jalǵan sóılemeske tıistimin ǵoı. Sondyqtan meni shyn aıtyp tur dep túsinińizder.

Jastaý, qyzyqqysh, shapshań tutanǵysh kezimde qaıtken kúnde de kóbirek monolog jazýǵa tyrystym. «Biz de qazaqpyz», «Kóterilgen kúmbez», «Jomarttyń kilemi» degen shyǵarmalarym túgel monologqa qurylǵan. Tipti «Maıra», «Jartas» pesalarynda da monolog jetip, artylyp jatyr.

«Ábdilda monologtarynyń tamashasy - aı», - dep jatqan synshylardy kórgen joqpyn. Soǵan qaraǵanda meniń monologtarymnyń tuzdyǵy tatymsyz bolý kerek. Biraq oǵan muqala qalǵan men joqpyn. Eregeskendeı, «Monologtar» atty dramalyq - poema da jazdym. «Qyz ben soldat» ta sondaı.

Bu ne? Monolog degen aýrý ma? Manıa ma?

Joq meniń joqqa áýrelengen jetesizdigim be?

Aýrýdy emdeý kerek, jetesizdi jelkeleý kerek emes pe?

Joq, joldastar, men aýrý emespin. Pálendeı jetesiz de emespin.

Men bar ǵoı, dostar, monologqa ǵashyqpyn! Eger men poezıa maıdanynda zárredeı ǵana salmaǵym bolsa, emis-emis ǵana esti sóz aıta alar bolsam, álsiz de bolsa da adam sezimine sezimmen darıtyn bolsam - osy monologqa qaryzdarmyn.

Men únemi qaýymmen, jurtpen betpe-bet turǵandy, búkpesiz tildeskendi unatamyn. Maǵan drama da, lırıka da trıbýna. Sol minbeden barlyq daýsymmen sóılegendi súıemin. Sonda men Shekspırshe jarylyp álemge jarqyldap kórinbespin, jerdi de qaltyratpaspyn. Biraq álsiz bolsa da óz shyraǵymdy tutatamyn. Jurtyma shyn sezimdi, shyndyq týraly sózimdi jetkizemin.

Sóıtip, meni bilgisi kelgen, tanyǵysy kelgender bolsa osy jaǵymnan kelsin. Taǵy da qaıtalaıyn men azdy-kópti lırıkalyq óleńderimde de osy arnadamyn. Bul meniń jaratylysyma ózimshe saı kelgen bolmys. Óz oıym, óz sezimderimdi de búkpesiz aıtamyn. Tipti, keıde el qulaǵyna birden quıyla qoımaıtyn kúılerimdi de monolog - lırıka (eger osylaı aıtýǵa sısa) túrinde sóıleımin.'

Tún uıyqtaǵan qara mysyq beıneli,
Jumsaq qana jylytady denemdi.
Álde bireý kórinbesten terbeıdi
İshimdegi yzyńdaǵan eleńdi.
Kóńilim tunǵan jelsiz kúngi jalaýdaı
Áldıleımin sezimimdi úrkitpeı.
Qıalym da qasymda otyr qamaýda
Tuǵyrdaǵy tomaǵaly búrkitteı.

Qaıta-qaıta «Men, men - monolog» degenge keshirim etińizder. Bul jerdegi «mender» jeke basymnyń syryn túsindirý úshin aıtylyp jatyr. Áıtpese, monologtyq elementter kóp aqyndarymyzda bar. Tipti, men kóp aıta beretin Qasym jyrlaryndaǵy qýatty monologtar bizge kúshti áser etti der edim. Onyń eń maqtaýly poemasy Abdolladaǵy monologtar qandaı edi. Sondyqtan bolý kerek, men ózimdi Qasymǵa týystaı sezinemin. Maǵan ini bop tabysqan Tumanbaı da osy jaǵynan jaqyn. Tipti, ádebıetke keıin qosylǵan Farıza men Muqaǵalılardy kóp aıtatynym da sondyqtan bolý kerek.

Muhtar Shahanov degen aqyn jigitti men keıin tanı bastadym. Onyń keıbir monolog túrinde aıtylǵan sózderi qatty unaıdy, Demek bul da maǵan kóbirek túsinikti bolatyn shyǵar.

Biz ósý jolyndaǵy jandarmyz. Jaza júrip ózgelerden úırenemiz, úırene júre jazamyz. Kimnen úırendiń degen suraqqa jaýap bergende ustazdar tizimin toqtata almaı álek bolamyz. Rasynda da ustazymyz óte kóp, dúnıe júziniń aqyndary bir-birimen sabaqtas, tamyrlas, Uly Pýshkın ózine deıingi dúnıe júziniń barlyq ulylarymen úndes, syrlas boldy. Eger ol Shekspırdi, Baırondy, Geteni súımese - olar jasaǵan mol qazynaǵa úles qospas edi.

Pýshkınsiz Maıakovskıı de dál kazirgi qudiretti kúıine jetpes edi dep bilemin. Bizdiń Abaı da Pýshkın, Lermontovpen tyyctasy arqyly óz ónerin qazaq poezıasynyń bıik munarasyna aınaldyrdy. Sondyqtan men de ózgeler sıaqty klasıkterden úırendim desem aıyp emes.

Biraq men qazir óz týystarymnan, qurbylarymnan, inilerimnen, qaryndastarymnan da únemi úırenip otyramyn degendi qosa aıtpaqshymyn.

Sózdiń ishki mazmunyn ashý, onyń janyn oıatyp, otyn tutatýǵa Abaı qandaı úıretse, Qasym da búl dástúrdi irilendirýge úlken eńbek sińirdi. Sózdi pafosqa, ekpinge aınaldyrýǵa Qasym kóbimizden sheber edi. Óıtkeni, ol bul ónerge ózgelerden de erte jetti. Sondyqtan búginge deıin onyń dárejesine qaraı otyrmasqa bolmaıdy. Bul baǵytta kóptegen jastardan úırene otyrýǵa týra keledi. Eger biz mundaı dárejege jetpesek, óstik - óndik degen ótirik sózdiń qajeti qansha. Keıde qurbylarymyzben inilerimiz poezıanyń taqyryptyq problemalarymen kórkemdik problemalaryn qatar sheshýge de óz úlgilerimen úıretýshi bop otyrady. Ondaı tusta óz ortamyzdan jańa ustazdar shyqqanǵa eriksiz qýanamyz.

Qasymnyń «Komýnıs» degen ataqty óleńi - bárimizge belgili. Ol týraly kóp aıtyldy, kóp jazyldy da,

Jigit ol jaqsylyqqa jany qushtar,
Boıynda burqyraǵan tasqyn kúsh bar.
Oıynda búkil dúnıe sáýleleri
Kóz nuryn aldaı almas qubylystar, -

dep bastaldy bul jyr. Biz oıly, sezimtal, barlyq tirligin adamdarǵa arnaǵan, kóńil kúıi búkil jaratylyspen, búkil qaýymmen úndesip jatqan jańa komýnıs qazaqty kórdik. Osy tulǵa Qasymnan keıin bizdiń poezıamyzda molaıa bastady. Ol kezde jap-jas baldyrǵan jigit Tumanbaı osyndaı bir óleń jarıalady. Munda komýnıs degen sóz joq. Biraq áreketi onyń komýnıs ekenine shúbá qaldyrmaıdy.

Tumanbaıdyń 1967 jyly shyqqan «Jańa dápterin» ashyp oqıyq:

Baqytty adam ol kisi men biletin,
Aıtqanyna talaıdy sendiretin.
Asaýlardy arqansyz úıretetin,
Degenine óziniń kóndiretin.
Kúı sekildi kóńilge kúle kirgen,
Alasysyn alady ol bul ómirden.,
Keıde sonyń baqytyn urlaý úshin
Áýrelengen jandardy bilemin men...
Hat alady jaqynnan, qıyrdan da.
Qol sozady qalsań sen qıyn halda.
Barlyq janǵa jaqsylyq tilegen soń,
Barlyq baqyt basyna jıylǵan ba?
Maǵan osy eki óleń keremet áser etti.

— Men nege jazbadym eken, osylardy, - dedim ishimnen. Qyzyǵýmen qatar qyzǵanǵannan bolyp ta sezindim. Osylar sıaqty jazǵym keldi. Bul sóz joq. Qasymdy da, Tumanbaıdy da ustaz tutynýdyń belgisi edi. Meniń «Adam» degen óleńim osy ustazdardyń yqpalymen jazylýy da múmkin.

«Ǵashyqpyn ámanda yntyqpyn
Kóńiliniń kúni bar adamǵa.
Qyzdyrsa ol áýletin bir jurttyń
Jylýy jetpeı me maǵan da, -

dep bastalatyn,

— Kórdińder me, men de bir jaqsy óleń jazyp tastappyn demekshi emespin. Meniki jańaǵy eki óleńnen tómen shyǵar, ábden múmkin. Meniń aıtpaǵym qazaq sovet poezıasynyń jańa sapasy týraly. Poezıa zamandastarymyzdy jyrlaýǵa, olardyń jarqyn obrazyn jasaýǵa bet burdy. Poezıanyń jańa sheberleri jańa ónege usyna bastaıdy. Bul jańa sóz maǵan da yqpal etti, meniń tvorchestvolyq ómirimnen oryn aldy demekshimin.

Alekseı Maksımovıch Gorkıı! «Aqyldy ǵana emes, qaıyrymdy adam kerek, bárin túsinýshi ǵana emes, barlyǵyn janymen sezetin adam kerek», - degen. Eger qazaq sovet poezıasy osyndaı adamdardy jyrlaı bastasa oǵan qýanbasqa bola ma?

* * *

Aqyn týa bitken óner ıesi dep kelistik qoı. Biraq ol jasaı kele, jaza kele sol ónerdiń mashyǵyna jetiledi. Ol dúnıeni (barlyq ulyly-kishili qubylystardy) aqynsha qabyldaýmen birge olar týraly ózgelerge de aqynsha málimdegish bolady.

Aqyn qazir balasha qýansa, kóp uzamaı ol kúrsinip qalady. Kúni erteńine sol aqyn kúıip-pisip jatqanyn kóremiz. Ol bireýlerdi jer-kókke syıǵyzbaı maqtap otyryp, endi bireýler jaıynda kekesini, muqasyny kóp ýly sózder de aıtyp otyrady. Ondaı túısiktermen jazylǵan jyrlardyń kóbin biz ǵylymsha túsindirgende lırıkalyq geroıdyń (ıaǵnı avtordyń) óz. túısikterin ashýy deımiz. Sodan soń lırıkalyq geroı túısikteriniń obektıvtik, sýbektıvtik maǵynalary dep fılosofıalyq kategorıalarda sóılep ketemiz.

Mundaı «fılosoftar» 1937 - 1938, 1951 - 1953 jyldary óte kóp shyqty. Ondaılar sál kúrsingennen pesımızm, ómirge, áleýmettik qurylysqa narazylyq ańǵarsa, ıýmor, satıradan sosıalısik shyndyqty mazaqtaý, soǵan qarsy áreket tabýǵa mashyqtandy. Men osy jaǵyn eskerte otyryp, aqynnyń kúndelik shyndyqtan qandaı túısikter tabatynyn jáne olaryn qalaı baıandaıtynyn mysaldarmen (árıne, ózime baılanysty) aıtqaly otyrmyn.

1973 jyly, ıanvardyń ekisi kúni telefon soǵyldy. - Men Ádımin, Ábdilda, sumdyq habar aıtqaly turmyn. Jańa ǵana Málik qaıtys bopty, - dedi Ádı Sháripov. «Men qulap qala jazdadym», - dep jazyppyn kalendarǵa. Men sol sezim, sol áserge baılanysty kelesi túnde eki shýmaq óz sózimdi jazyppyn:

Jetti de shubatylǵan qap-qara tún,
Jaryqtan qaldyrmady jalǵyz jutym.
Ún - túnsiz eki kózin jumdy dala,
Aspannan syǵalady juldyz ǵana.
Qanatyn jaıyp jerge jatty jel de,
Úılerdi uıqy aralap ketti demde.
Kún uzaq júgirgender jańa tyndy,
Qanshasy kórer eken keler kúndi?

Men osy eki shýmaqty jınaǵyma qosa alǵan joqpyn. Tolstoı Gorkııge ázil túrinde:

«Áıel denesimen erkekten álde qaıda adal, aq kóńilimen ótirikshi», - depti.

Keıde osyndaı sózder uly adamdardyń aýzymen aıtylǵanda óte juǵymtal bop shyǵady. Úlkenniń úlken oıy kishkeneniń kishkentaı oıyn oıatady. Ózińniń bir:oıyn túrinde bolsa da aıtaıyn dep júrgen, ıa qurby áıelder arasynda aıtyp júrgen sózderińdi ázil óleńge aınaldyrasyń. Men bir bet qaǵazǵa;

Qudaı qyzyq jaratqan óz pendesin
Kóresisin kún buryn qoıǵan kesip.
Erkek penen áıeldi bir qosaqtap,
Oınap-kúlsin degen ol, órkendesin.
Oınap-kúlsin degen ol, erik bergen
Erkekke aıbyn, áıelge kórik bergen.
Jalǵyz ǵana jaramsyz bir mini bar,
Áıelge erik qalaısha senip bergen? –

deppin. Osyndaı óleńder de bolady.

Bulardyń, kórkemdik jaǵynan avtorlarǵa qosary (mazmun - túr jaǵynan) pálendeı bola qoımas. Biraq ómirde ekinshi, úshinshi dárejedegi qyzmetter atqaratyn zattar, kórkem buıymdar bolady emes pe? Olar óz aldyna problemalar sheshpeıdi, biraq, barlyq tirshilikke qatysyp, barlyq jetispesterdi tolyqtyryp, barlyq qajettilikterdiń ajaryn kirgizip otyrady. Aqyndardyń birsypyra «óleńderi de osyndaı tolyqtyrýshy, jalpy shyǵarmashylyq, jolǵa aıqyndyq qosýshy, ajar berýshi bop qyzmet. atqarady. Poezıaǵa saıasatshy bop qosylǵan ádebıetshiler - bul syqyldy óleńdi «ekinshi sorttylar», paıdasyz. buıymdar dep qaraıdy. Tipti olardan keıde astar izdep, teris baǵyttar da taýyp jatady. Al poezıany bil.etin, sezetinderdiń baǵasy tipti bólek.

Sóıtip meniń taǵy bir aıtaıyn, degenim, aqyn poezıasynda, ásirese, onyń lırıkalyq jyrlarynda avtordyń jan kúıi, onyń ómirden, aınalasynan, ózi birge jasap otyrǵan kollektıvten, onyń jeke adamdarynan, semásynan alǵan áserleri únemi oryn alyp otyrady. Aqyn mahabbaty men jerkenishin de jasyrmaıdy. Ol zaman oqıǵalarynyń da ózinshe - jarshysy.

Úlken aqyn óz túısikterin iri qorytady, uly túıin jasaıdy. Kúndelikti qubylystardy adam kúıin ańǵartý arqyly dáýir kúıin ańǵartady. Bir aqyn:

Jelkenimdi jaltyldatyp kelemin,
Kók teńizge sharyqtaıdy óleńim, -

dep jelkendi qaıyqqa mingenin, sol kúni kók teńizde kóńiliniń sharyq urǵanyn aıtsa, ekinshi aqyn:

Astynda darıa - kók maıdan,
Ústinde - sáýle, altyn kún.
Qarashy ol - búlik qudaıdan
Suraıdy daýyl kúni - tún, -

deıdi. Bárimiz birdeı Lermontov bolý qıyn. Sondyqtan kóbinese kúnde kórgen, kúnde sezgen nárselerimizdi sol natýraldyq qalpynan asyrmaı jyrlap júremiz. Ondaı óleń mende de az emes.

Poezıa elge, memleketke bolysyp otyrýy kerek. Keıde jaman, zıandy áreketterdi, sol áreketterdi týǵyzatyn, qozdyratyn adamdardy kórgende zyǵyrdanyń qaınaıdy. Solardy aıtqyń keledi.

Mynaý jumys istemeıtin, ózgege de jumys istetpeıtin buzyq!

Al mynaý adam alalaıtyn, qıanat jasaıtyn ala búlik, talanttylarǵa jol bermeıdi, talantsyzdardy súıeıdi! Myna bireý: paraqor, saýdager, ury! - degiń keledi. Ondaıda: «Úndeme, olaı deme!» - deıtin synshy - fılosof dostaryn shyǵa keledi.

Sondaıda men jan daýsym shyǵyp, aıqaılap ketemin:

Aıtaıyn desem aıqaıǵa salyp birdeńe,
Jalynyp dosym, úndeme deısiń, úndeme.
Úndemes bolsam, aıtpaıtyn bolsam birdeńe,
Kórsetip bárin turady maǵan kún nege?
Kórsetip bárin turady maǵan kún nege,
«Jaryqty syıla, - deıtuǵyn sheshem, - kirleme!»
Qıt etse, dosym, úndeme deısiń úndeme,
Úndemes bolsam berilgen maǵan til nege? -

deımin.

Mine, jaı osy. Jas keldi, kúsh azaıdy, aıtaıyn degenin kóp, biraq oǵan júrek jaramaıdy.

Sonda da jyrlaı berýge jaza túsýge tyrysamyz.

---