InfoHub Logo

FIZIKALYQ FAKTORLAR NÁTIJESİNDE QORSHAǴAN ORTANYŃ LASTANÝY
Jospary

Kirispe
Negizgi bólim
1. Atmosferanyń lastanýy men lastaýshy kózder.
1.1.Tabıǵı lastaný
1.2. Jasandy lastaný.
1.3. Atmosferanyń radıoaktıvti zattarmen lastanýy
1.4. Atmosferanyń fızıkalyq áserlermen lastanýy
1.4.1. Dirildeý jáne shý.
1.4.2. Elektromagnıtti órister
1.4.3. Fondyq elektromagnıttik órister.
1.4.4. Radıoelektrondy quraldardyń EM óristeri.
1.4.5. TD jáne radıohabar.
1.4.6. Uıaly baılanys.
1.4.7. Energetıka jáne elektrlik kólik.
1.4.8. Kompúter jáne keńse tehnıkasy.
1.4.9. Turmystyq tehnıka.
1.5. Atmosferalyq aýanyń lastanýynyń zardaptary
1.6. Atmosferalyq aýany lastanýdan saqtaý jáne qorǵaý joldary
Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter

Kirispe
Ǵylymı-tehnıkanyń ǵaryshtap damýy tabıǵatty tıimdi paıdalaný isin uıymdastyrýda adamzattyń aldyna birqatar jańa mindetter qoıyp, tabıǵatty qorǵaýdyń kóptegen máselelerin shıelenistirip jiberdi. Tabıǵat resýrstaryn paıdalaný kóleminiń artýy, turǵan ortanyń óndiris jáne tutyný qaldyqtarymen lastanýynyń ósýi, adamzattyń energıamen qarýlanýynyń artýy, jańa zattar jasap óndiristiń jańa salalarynyń paıda bolýy, aýyl sharýashylyǵyn ıntensıvtendirý, halqy kóp iri qalalardyń kóbeıýi negizgi sheshimin tezirek tabatyn máselelerdiń qataryna jatady.
Ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa ekologıalyq ortanyń lastanýyna qarsy kúres. Lastaný degenimiz aýanyń, jer men sýdyń biz qalamaıtyn qolaısyz ózgeristerge ushyraýy, ol qazir nemese bolashaqta ósimdikterdiń, janýarlardyń, adamnyń ómirine, ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵyndaǵy óndiris prosesterine, tabıǵat resýrstarynyń jaı-kúıine qolaısyz yqpalyn tıgizýi múmkin.

Ekologıanyń kúrt nasharlap ketýi adamdardyń tabıǵatqa antropogendik áserinen bolyp otyr. Atmosferadaǵy kómirqyshqyl gazdardyń konsentrasıasynyń artýyna baılanysty klımat ózgerip, temperatýranyń joǵarlaýyna ákelip soǵady. Energıa kózi retinde kómir, munaı, tabıǵı gazdy paıdalaný nátıjesinde jáne mashınalardyń kóbeıip ındýstrıalyq revolúsıanyń órkendeýine baılanysty bul proses tezirek júredi.

Negizgi bólim
2. Atmosferanyń lastanýy men lastaýshy kózder.
Óndiristiń qarqyndap damýyna jáne otyn túrlerin keń masshtabta jaǵýǵa baılanysty atmosferadaǵy bos ottektiń qory azaıyp, al kómirqyshqyl gazynyń mólsheri joǵarylaýda. Nátıjesinde tabıǵattaǵy kómirtektiń aınalymy buzyldy deýge bolady. Adam balasy otty eń alǵash ret qoldanǵan kúnnen bastap osy kúnge deıin túrli janý prosesterinde 273 mlrd. tonna ottegi jumsaǵan bolsa, sonyń 246 mlrd. tonnasy, ıaǵnı (90% ǵa jýyǵy) sońǵy jarty ǵasyrda ǵana jumsalǵan. Kómirtek aınalymynyń buzylýy men atmosferada kómirqyshqyl gazynyń konsentrasıasynyń joǵarylaýy Jerdegi barlyq hımıalyq tepe-teńdikke úlken áser etedi.

Atmosferalyq aýa — túrli gazdardyń qospasy. Onyń quramynda 78,08% azot, 20,9% ottegi, 0,93% argon, 0,03% kómirqyshqyl gazy bar. Al qalǵan 0,01% basqa neon, gelıı, metan, radon, ksenon, t.b gazdardyń úlesine tıedi. Jer betinde otteksiz tirshilik joq. Ol jasyl ósimdikterdiń tirshilik áreketteri nátıjesinde túziledi. Ósimdikter sý men kómirqyshqylynan fotosıntez prosesi kezinde ottekti bóledi. Al basqa barlyq tiri organızmder ottekti tek paıdalanýshylar bolyp esepteledi. Kómirqyshqyl gazy atmosferaǵa tiri organızmderdiń tynys alýy, otyn túrleriniń janýy, organıkalyq zattardyń ydyraýy men shirýi kezinde bólinedi. Aýanyń quramyndaǵy kómirqyshqyl gazy mólsheriniń kóbeıýi adam men janýarlar organızmine zıandy áser etedi.
Atmosfera tabıǵı jáne jasandy (antropogendik) jolmen lastanady.

1.1.Tabıǵı lastaný.
Atmosferada únemi belgili mólsherde shań bolady. Shań tabıǵatta júretin tabıǵı prosester nátıjesinde túziledi.
Shańnyń úsh túri bolady: mıneraldyq (organıkalyq emes), organıkalyq jáne kosmostyq. Taý jynystarynyń úgitilýi men buzylýy, výlkandar atqylaýy, orman, dala, torftardyń órtenýi, teńiz betterinen sýdyń býlanýy mıneraldyq shańnyń túzilýine sebep bolady. Organıkalyq shań aýada aeroplanktondar — bakterıalar, sańyraýqulaqtardyń sporalary men ósimdikterdiń tozańdary, t.b. túrinde jáne ósimdikter men janýarlardyń ydyraý, ashý, shirý ónimderi túrinde bolady. Kosmostyq shań janǵan meteorıtterdiń qaldyqtarynan túziledi.

Atmosferalyq shań Jer betinde júretin keıbir prosester úshin belgili rol atqarady. Ol sý býlarynyń kondensasıalanýy úshin, olaı bolsa jaýyn-shashynnyń túzilýine áser etedi. Bunymen qatar kún radıasıasyn sińirip tiri organızmderdi kúnniń zıandy sáýlelerinen qorǵaıdy.
Jer betindegi zattardyń bıologıalyq ydyraýy, onyń ishindegi topyraq bakterıalarynyń tirshiligi kúkirtsýtek, amıak, kómirsýtekter, azot, kómirtek oksıdteriniń orasan zor mólsheriniń túzilýine ákelip soǵady.
2.2. Jasandy lastaný.

Atmosferany lastaýshylardyń eń negizgileri transport túrleri, ásirese avtomobılderdiń janarmaılarynyń janý ónimderi bolyp tabylady. Esepteýler boıynsha, (slaıd) avtomobılderden bólingen gazdardyń quramynda kómirqyshqyl gazy — 9%, kómirtek oksıdi -4%, kómirsýtekter — 0,5%, ottek — 4%, sýtek -2%, áldegıdter — 0,004, azot oksıdteri — 0,06%, kúkirt oksıdteri — 0,006% barlyǵy 200 ge jaqyn komponentter bar ekenin anyqtady. Atmosferaǵa transporttardan bólingen gazdardyń quramynda 25-27% qorǵasyn bolatyny anyqtalǵan.

Qazirgi kezde búkil álemde shamamen 500 mln asa avtomobıl júrip tursa, úlken qalalardaǵy atmosferalyq aýanyń tazalyǵyn saqtaý adamzat úshin qanshalyqty mańyzdy ekeni túsinikti. Mysaly, Los-Andjeles qalasynyń aýasyn únemi 2,5 mln avtomobıl, Parıjde — 900 myń, t.s.s. lastaıdy. Al árbir myń avtomobılden kúnine aýaǵa 3000 kg kómirtek oksıdteri, t.s.s otynnyń tolyq emes janý ónimderi bólinedi. Iaǵnı fızıko-hımıalyq qospalar tynys alý kezinde adam men janýarlarǵa asa zıandy.

Kelesi lastaýshylarymyz – jylý elektr stansıalary. Qýaty ortasha jylý elektr stansıasy 1 saǵatta 80 t kómir jaǵyp, atmosferaǵa shamamen 5t kúkirtti angıdrıd jáne 16-17 t kúl bóledi. Atmosferalyq aýanyń tazalyǵyna úlken áser etetin jaǵylatyn otynnyń sapasy, jaǵý ádisteri, gaztazartqysh qondyrǵylar men qaldyq bóletin trýbalardyń bıiktigi. JES gazǵa kóshirý zıandy qaldyqtar mólsherin birshama azaıtady.
Zıandy gazdardy avıasıalyq transport ta bóledi. Esepteýler boıynsha, reaktıvti samoletter ushý kezinde 1 saǵatta 0,7 kg/m3 áldegıdter, 6,5 kg kómirtek oksıdi, 1,7 kg kómirsýtekter, 4,3 kg azot oksıdteri, 6,3 kg/m3 qatty bólshekter bóledi eken.

Atlant muhıty arqyly ushyp ótetin bir reaktıvti samolet, 8 saǵat ushý kezinde osy ýaqytta 25000ga jerdiń ormany bóletin ottekti jumsaıdy eken. Atmosferanyń antropogendi lastaný joldary jylý energetıkasy, munaı, gaz óńdeý ónerkásipteri, transport, termoıadrolyq qarýlardy synaý, t.b. arqyly júredi. Bulardyń árqaısysy quramy ondaǵan myń komponentterden turatyn túrli qospalardy atmosferaǵa bólip shyǵarady. Aýa keńistigin lastaıtyn qosylystar kómirtek oksıdteri, kúkirt pen azot qosylystary, kómirsýtekter men óndiristik shań tozań. 1 jyl ishinde atmosferaǵa 200 mln tonna kómirtek oksıdi (SO), 20 mlrd tonna kómirqyshqyl gazy, 150 mln tonna kúkirt oksıdi, 53 mln tonna azot oksıdteri , 50 mln tonna túrli kómirsýtekter bólinedi.

Bıosferanyń aýyr metaldarmen lastanýy — ǵylymı tehnıkalyq progrestiń asa mańyzdy problemalarynyń biri bolyp otyr. Keıbir esepteýler boıynsha búkil adamzat qoǵamy kezeńinde 20 mlrd tonna temir óndirilgen bolsa, onyń túrli tehnıka, qural jabdyqtar, qondyrǵylardaǵy mólsheri 6 mlrd tonna ǵana, olaı bolsa 14 mlrd tonna temir qorshaǵan ortaǵa taralyp, lastap otyr deýge bolady. Budan basqa jyl saıyn óndirilgen synap pen qorǵasynnyń 80-90% bıosferaǵa taralǵan. Kómir janǵan kezde kúl jáne túrli gazdarmen birge qorshaǵan ortaǵa taralatyn keıbir elementterdiń mólsheri olardyń óndirilgen mólsherinen de asyp túsedi.

Aýanyń lastanýy adamnyń densaýlyǵyna, ekojúıelerdiń qalypty jumys isteýine, t.s.s. kóptegen organızmderge zıandy áserin tıgizedi. Kómirqyshqyl gazy ınfraqyzyl sáýleni — jylý sáýlesin sińiredi, onyń mólsheri belgili bir konsentrasıaǵa jetkende qorshaǵan ortadaǵy jalpy temperatýranyń joǵarylaýyna ákelip soǵýy múmkin. Atmosferadaǵy ozonnyń mólsheri (kólem boıynsha) 20%, biraq ol Jer betin kún radıasıasynan qorǵap turady jáne bakterısıdtik qasıeti bar.

Atmosferanyń kúkirtti qosylystarmen lastanýy qazirgi tańdaǵy asa mańyzdy problemalardyń biri bolyp otyr. Qyshqyl jańbyrlar aǵashtar men aýyl sharýashylyq daqyldarynyń ósýin tejeıdi. Atmosferaǵa bólingen aýyr metaldar zattardyń tabıǵı aınalymyna qosylyp, sý men topyraqta kóp mólsherde jınaqtalyp tirshilikke úlken zıan keltiredi. Myshák pen hrom rak aýrýlarynyń týýyna sebep bolady. Al selenmen ýlanǵan organızm ólimge ushyraıdy.

2.3. Atmosferanyń radıoaktıvti zattarmen lastanýy
Atmosferanyń radıoaktıvti lastanýy nátıjesinde radıasıalyq áser etý baıqalatyn bolǵandyqtan óte qaýipti bolyp sanalady. Radıasıalyq áser — radıoaktıvti ydyraý kezinde bólinetin radıoaktıvti sáýlelerdiń áseri. Bul sáýleler keıbir hımıalyq elementterdiń atom ıadrolarynyń ydyraýy kezinde syrtqy ortaǵa bólinedi. Bólingen radıoaktıvti sáýleler adam organızminiń tiri tkanderi arqyly ótip, bıologıalyq prosesterdi buzyp, organızmde túrlishe fızıkalyq, hımıalyq jáne fızıologıalyq, eń sońynda patologıalyq ózgerister týǵyzady.
Radıasıalyq áserlerdiń shyǵý kózderi barshaǵa málim, qarapaıym kosmostyq sáýlelerden bastap, ekologıalyq katastrofalar bolyp tabylatyn ıadrolyq qarýlardy synaý, atom ıadrolyq stansıalardaǵy avarıalar, t.s.s. Radıoaktıvti elementterdi óndirý men atom qondyrǵylaryn, dvıgatelderin iske qosý jumystary kezinde atmosferaǵa óte qaýipti radıoaktıvti zattar bólinýi múmkin. Radıoaktıvti zattar atmosferada tozań, ne aerozol túrinde bolady, olardyń azǵantaı dozasynyń ózi adamnyń nerv sıstemasy, jynys bezderi, asqorytý, tynys alý organdary, qalqansha bez ben gıpofız qyzmetine zıandy áser etedi.

Atmosfera radıoaktıvti zattarmen ásirese, atom jáne sýtekti bombalardyń jarylýy kezinde lastanady.
Radıoaktıvti ızotoptar ósimdikterdiń qaldyqtary, janýarlardyń qaldyq ónimderi arqyly da taralady. Sýdaǵy ızotoptar ósimdikterge sińirilip, olarmen balyqtar qorektenip, balyqtardy jyrtqysh balyqtar ne qustar qorekke paıdalanady, t.s.s.
1945 jyly avgýsta Japonıanyń Hırosıma men Nagosakı qalalarynda jarylǵan atom bombalarynyń zardaptary áli kúnge deıin saqtalýda. 1949jyly Semeı jerindegi ıadrolyq synaqtyń zardaptary da áli sezilýde. 1963 jyly Moskva qalasynda beıbitshilik súıgish memleketterdiń birazy birigip, ıadrolyq qarýdy atmosferada, kosmos keńistiginde jáne sý astynda synaýǵa tyıym salý týraly kelisimge (menorandým) qol qoıdy. Qazirde Qazaqstan ıadrolyq qarýdan bas tartqan alǵash el retinde tanylyp otyr.

2.4. Atmosferanyń fızıkalyq áserlermen lastanýy
1.4.1. Dirildeý jáne shý.
Ǵylym men tehnıkanyń qarqyndy damýy kezeńinde atmosferanyń shýmen lastanýy da birqatar zardaptaryn tıgizýde.
Aınymaly fızıkalyq óristiń áseri bolatyn serpimdi denelerde paıda bolatyn az mehanıkalyq terbelister dirildeý dep atalady.
Dirildeýlerge, eń aldymen, dybysty jatqyzýǵa bolady.
Serpimdi ortalardyń estilmeıtin terbelisteri de, estiletinderi de akýstıkalyq terbelisterdi qamtıdy. Dybys terbelisteri - bul 16Gs – pen 20kGs aralyǵyndaǵy terbelister. 16Gs-ten tómen jıiliktegi terbelister – ınfra dybys, 20kGs-ten joǵary terbelister – últradybys dep atalady.
Shý – ár túrli qarqyn jáne jıiliktegi perıodtyq emes dybystardyń jıyntyǵymen anyqtalady. Adamdardy qorshaǵan shýlar ártúrli qarqynda bolatyndyǵyn bilemiz, mysaly: sóıleý tili – (desıbel) 50-60Db; serena – 100Db; jeńil avtomobıldiń qozǵaýshysynyń shýy – 80Db; qatty mýzyka – 70Db; kádimgi páterdegi shý – 30-40Db.

Shý adamnyń organızmine, onyń fızıologıalyq belsendiligine áser etedi jáne belgili mólsherdegi áserlerdiń jınaq kúshi adam organızminde túrli aýytqýshylyqtardy shaqyra alady, aldymen adamnyń dybysty qabyldaý qabiletiniń tómendetýine, kereńdikke alyp kelýi múmkin.
Deńgeıi shamamen 90-120 desıbel bolatyn shýlar adamnyń júıke júıesine áser etip, estý organdarynyń qyzmetin nasharlatyp, tipti keıbir jaǵdaılarda júıke — psıhıkalyq aýrýlardyń paıda bolýyna sebep bolady. Bunymen qatar gıpertonıa, asqazannyń jarasy, organızmniń endokrındik sıstemasynyń buzylýy sıaqty aýrýlardyń paıda bolýyna, nerv kletkalarynyń degenerasıalanýyna ákep soǵady. Úzdiksiz qatty shý áserinen perıferıalyq qan tamyrlary tarylyp, bulshyq etter men mıǵa qannyń kelip jetýi qıyndaıdy. Deńgeıi 130 desıbelden asatyn shý akýstıkalyq travmalar týǵyzady.
Batystyń birqatar elderinde áskerı aerodromdar mańyndaǵy eldi mekender turǵyndarynyń únemi ushyp turatyn reaktıvti samoletterdiń shýynan júrektiń mıokardi ınfarkt, jynys organdary qyzmetiniń álsireýi sıaqty aýrýlar jıilegen. Al kenetten bolǵan qatty shý áserinen júrektiń toqtap qalýy da baıqalady. Janýarlarda da, ásirese úı qustarynda jumyrtqalar salý, sıyrlardyń sút berý qabileti tómendeıtini baıqalǵan.
1.4.2. Elektromagnıtti órister

Qazirde elektromagnıtti óristerdegi ıondanbaıtyn sáýle shyǵarýlar adamzattyń qorshaǵan ekologıasynda óte kókeıkesti suraqtardyń birine aınaldy, ásirese bul jerde qazirgi turmystyq tehnıka, uıaly telefondar, pleer, kompúter sıaqty quraldardyń álsiz jáne asa álsiz elektromagnıttik óristerdi shyǵaratyndyǵyn eskerý qajet.
Qazirgi qoldanysta júrgen turmystyq tehnıkanyń shyǵaratyn álsiz EM terbelisteriniń qorshaǵan ortaǵa, saý adamǵa, onyń organızmine uzaq áserin anyqtaýdyń senimdi quraldary joqqa tán.
1.4.3. Fondyq elektromagnıttik órister. Elektromagnıtti óris dep uzaq ýaqyt boıy tiri jáne tiri emes obektilerge áser etetin jasandy jáne tabıǵı sıpattaǵy ıondanbaıtyn sáýle shyǵarýdy aıtady.

Tabıǵatta tabıǵı sıpattaǵy elektromagnıttik órister bar. Tabıǵattaǵy tómen jıilikti (júzdegen kıloGske deıingi) EM tolqyndarǵa mynalar jatady: atmosferalyq elektr, tabıǵı taý jynystarynyń tabıǵı magnetızmi; teńiz sýynyń qaıtýy jáne tasýy qubylystary; jerdegi magnıtosferaǵa kún jeliniń áseri; atmosferalyq elektrdiń jyljymaly zarádtarymen árekettesetin ǵaryshtyq bólshekterdiń ár túrli aǵyndary; polárlik jarqyraýlar.
Atalǵan elektromagnıttik tolqyndar kózderiniń arasynda, atmosferalyq elektr erisiniń kózderin 0,003-30 MGs jıilikteri aralyqtarynda sanaý kerek.
1.4.4. Radıoelektrondy quraldardyń EM óristeri. Jasandy sıpattaǵy elektromagnıttik tolqyndarǵa radıoelektrondy quraldardyń shyǵaratyn tolqyndaryn jatqyzamyz

1.4.5. TD jáne radıohabar. Radıotolqyndar basqa elektromagnıttik óris tolqyndarymen salystyrǵanda asa joǵary qýatty, uzaq ýaqyt boıy úzdiksiz aǵymda jumys isteý úshin arnalǵan. Radıo jáne telestansıanyń negizgi mindeti qorshaǵan keńistikke EM óris tolqyndaryn tıimdi shyǵarý bolyp tabylady, sondyqtan da ony qorshaǵan ortaǵa jáne adamdarǵa qolaısyz áser etýshi bastapqy faktor retinde qaraý kerek. Mundaı EM óris shyǵarǵan tolqyndar adamdardyń basym kópshiligine áser etedi.
Sanıtarlyq talaptarǵa saı, adamdar turatyn ǵımarattarda, emdik, mádenı, bala oqytatyn mektepter jáne orta bilim berý oqý oryndarynda EM óris áserin uzaq ýaqyt paıdalanýǵa ruqsat etilmeıdi.
1.4.6. Uıaly baılanys. Uıaly baılanys quraldarynyń qazirgi adamdardyń kúndelikti ómirine jappaı engizilýi onyń zıandy áserin eskerý qajettiliginen týyndaǵan basty másele bolyp tur.

Negizinen uıaly telefondardyń shyǵaratyn álsiz EM óristeriniń adam organızmine zıany bar ekendigi keńinen talqylanýda.
1.4.7. Energetıka jáne elektrlik kólik. Elektrlik kólik búginde ómirdiń ajyramas bóligine aınaldy, degenmen onyń adam densaýlyǵyna áserine basty nazar aýdarylmaıdy. Kóp jaǵdaılarda, jolaýshylar elektrlik kóliktiń elektromagnıttik qaýipsizdiginiń dárejesi jaıly oılanbaıdy.
Zertteýleri nátıjesinde elektrlik kóliktiń áseri ony paıdalaný jaǵdaıynda múmkindiginshe ózgeretindigi anyqtalǵan. Iaǵnı kóliktiń jyldamdyq alýy men toqtaýynyń 0,01 – 50Gs aralyqtarynda qozǵalys kezindegi magnıttik ındýksıasynyń máni tómendegideı ózgeredi: troleıbýstardyń júrgizýshileriniń kabınalarynda – 49 – 325 mkTl, tramvaılardyń júrgizýshileriniń kabınalaryndaǵy – 160 – 220 mkTl, jolaýshylar salondarda - 265 mkTl-ǵa deıin, qaladan tys elektrlik kólikterde – 75 – 85 mkTl-ǵa deıin.

1.4.8. Kompúter jáne keńse tehnıkasy. Adam aǵzasyna zıandy áseri jaǵynan derbes kompúterler uıaly baılanystyń senimdi baqtalastary bolyp tabylady. Zertteýler, DK-men jumystyń 45 mınýtynan keıin qoldanýshylar organızminde mańyzdy shamadan tys júkteýler aıqyndalatyndyǵyn kórsetedi.
Qazirgi zamanda keńse úshin mańyzdy tehnıkalyq quraldar kompúter, telefon, kseroks – adam aǵzasyna óte qaýipti. Kompúterdiń júıelik blogy men monıtorynan shyǵarylatyn elektromagnıtti sáýlelenýler kompúterdiń aınalasyna tolyq taratylady, qaýipti elektromagnıttik óris aımaǵy 2,5 m-ge deıin jetýi múmkin.

1.4.9. Turmystyq tehnıka. Qazirgi turmystyq tehnıka búgingi kúnde adam úshin elektromagnıttik sáýle shyǵarý kózi bolyp qalýda. Elektr togymen korektenetin barlyq turmystyq tehnıka elektromagnıttik óris kózderi bolyp tabylady. Eń qýattysy – últratolqyndy peshter, aerogrıl, elektrlik plıtkalar. Últratolqyndy peshterden (ÝTP) basqa barlyq turmystyq tehnıka jıiligi 50Gs elektromagnıttik tolqyndardy paıdalanady. ÝTP-terde jumysshy jıiligi 24GGS-ti quraıtyn óristik arnaıy últratolqyndy óris generatorlary qoldanylady.
1.5. Atmosferalyq aýanyń lastanýynyń zardaptary

Atmosferanyń lastanýy adam, janýarlar men ósimdikter úshin árqashan zıan. Tútinniń quramyndaǵy gazdar qolaısyz meteorologıalyq jaǵdaılarda qalyń ýly tumandardyń túzilýine ákep soǵady. Tipti keıbir jaǵdaılarda ýly zattardyń jınaqtalýy nátıjesinde adamdardyń asa qaýipti aýrýlary men ólimine sebep bolady. Birqatar elderde zıandy ýly zattardyń joǵary konsentrasıasynyń atmosferada jınaqtalýy nátıjesinde smog dep atalatyn qalyń tumandar baıqaldy. Óndiris oryndarynan shyqqan qaldyqtar quramynda 140-qa jýyq zıandy zattar bolady. Olardyń kópshiligi tússiz, ıissiz bolyp, organızmge birden áser ete qoımaıdy. Aýanyń lastanýy adamnyń jalpy jaǵdaıyn nasharlatyp, jumys qabiletin tómendetip, jótel, bas aınalý, dybys joldarynyń spazmalary, ókpeniń túrli aýrýlary, organızmniń jalpy ýlanýyn týǵyzyp, túrli aýrýlarǵa qarsy tura alý qabiletin tómendetedi.
Óndiris oryndarynan shyqqan qaldyqtar, transport túrlerinen shyqqan gazdar, tútin, iri qalalardyń ústinde paıda bolatyn túrli shańdar Kún sáýlesiniń Jerdiń betine túgel túsýine kedergi keltiredi. Últrakúlgin sáýleleriniń jetispeýshiligi balalarda avıtamınoz jáne rahıt aýrýlaryn týǵyzady.
Atmosferanyń quramyndaǵy zıandy zattardan janýarlar men jabaıy ańdar da ýlanady. Óndiris oryndarynan shyqqan qaldyqtar quramyndaǵy ftorly jáne myshákty qosylystardan bal aralary ýlanyp, olardyń bal jınaý qabileti tómendeıdi. Birqatar memleketterde jabaıy ańdardyń (buǵy, qoıan men qyrǵaýyl, t.b.) atmosferanyń quramyndaǵy kúkirtti gaz, myshák, sýrmanyń áserinen ýlaný oqıǵalary kóp kezdesedi.

Ósimdikter úshin ásirese ýly bolyp sanalatyny kúkirttiń, ftor, hlordyń qosylystary men kómirsýtekter. Olar aýylsharýashylyq daqyldaryna, orman men baqtar, parkterge úlken zıan keltiredi.
1.6. Atmosferalyq aýany lastanýdan saqtaý jáne qorǵaý joldary
Atmosferalyq aýanyń lastanýymen kúresý máselesi kúrdeli, jan-jaqty jáne úlken materıaldyq shyǵyndar men kúshti qajet etedi. Degenmen ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń qazirgi zamanǵy damý deńgeıi adam organızmi men qorshaǵan ortaǵa zıandy áser etetin zattardyń túzilýin jáne bólinýin azaıtyp, lastanýdyń aldyn-alýdyń is-sharalaryn jasaýǵa múmkindik beredi.

Atmosferalyq aýanyń lastanýynyń aldyn alatyn jáne zıandy qaldyqtardyń mólsherin azaıtýǵa múmkindik beretin is-sharalardy tómendegideı 3 topqa bólýge bolady:
1. Zıandy qosylystar túziletin tehnologıalyq prosesterdi jaqsartý jáne múmkindiginshe zıandy zattar az bólinetin jańa tehnologıalardy óndiriske engizý.
2. Otynnyń quramyn, apparattar men karbúrasıany jaqsartý jáne aýa tazartqysh qondyrǵylar arqyly aýaǵa zıandy zattardyń túsýin azaıtý nemese múlde boldyrmaý.
3. Zıandy qosylystardy bóletin obektilerdi tıimdi ornalastyrý jáne jasyl ósimdikterdi kóptep otyrǵyzý, egý.

Qorytyndy
Sóz sońynda aıtarym, tabıǵat resýrstaryn tıimdi paıdalanýdy uıymdastyrý úshin ekonomıkalyq krıterııge negizdelgen keshendi tásil qajet. Búkil adamzat balasy bolyp qorshaǵan ortanyń ekologıalyq tazalyǵyna bir mezgil kóńil bólsek, ózimizdiń Jer – Anamyzdyń aldyndaǵy úlken paryzdyń oryndalǵany bolar edi.