InfoHub Logo

Kirispe

Transgendi ónimder degenimiz ne?

 

Negizgi bólim

A) Gendik ınjenerıanyń damý tarıhy

B) Transgendi ónimderdi alý ádisteri

V) Transgendi ónimderdi tabıǵı ónimderden qalaı ajyratamyz?

G)Gendik modıfıkasıa arqyly alynǵan ónimderdiń densaýlyqqa áseri qandaı?

D) Transgendi ónimderdiń tıimdiligi

 

Qorytyndy

Gendik modıfıkasıa jáne bıologıa ǵylymynyń bizdiń ómirimizdegi alatyn orny

 

Kirispe:

Transgendi ónimder degenimiz ne?

Sońǵy jyldarda Jer sharyndaǵy turǵyndar densaýlyǵyna taǵamnyń sapasy men quramy tikeleı áserin tıgizýde.Jer shary halqynyń tutynyp júrgen taǵamdarynyń quramy bıologıalyq qundylyǵyn kúnnen-kúnge joǵaltýda.

Jer shary halqynyń sany ǵalymdardyń boljaýy boıynsha 2050 jyly 9-11 mlrd-qa jetedi eken. Sol sebepti,aýylsharýashylyq ónimderin álem boıynsha óndirýdi eki-úsh esege arttyrý qajettiginiń týyndap otyrǵanyn halyqaralyq ǵylymı qaýymdastyq búgingi tańda jaqsy túsinip otyr. Al ol óz kezeginde transgendi ósimdikter men janýarlardy qoldaný arqyly ǵana múmkin bolatyn nárse.

Transgendi ósimdikter men janýarlar alý ádisteri uqsas bolyp keledi. Eki jaǵdaıda da DNQ-ǵa  bóten aqparattar tizbegi engizilip,túrdiń  genetıkalyq aqparaty túbegeıli ózgertiledi.

Transgendi ósimdikter dep basqa túrge jatatyn ósimdiktiń nemese janýardyń transplantasıalanǵan geni sátti qyzmet atqaryp turǵan ósimdikterdi ataıdy. Bul resıpıent ósimdik adam úshin qolaıly qasıetterge ıe bolýy úshin,túrli vırýstar men aýrýlarǵa,syrtqy ortanyń qolaısyz faktorlaryna tózimdi bolýy  úshin jasalady. Gendik ózgertilgen daqyldardan alynǵan ónimderdiń tatymdylyq sapasy jaqsy,ári uzaq saqtalatyn,ónimdi mol beretin qasıetterimen erekshelenedi.

Jasandy gendik modıfıkasıa degenimiz ne? Ol laboratorıa jaǵdaıynda bólinip alynǵan genniń basqa aǵzaǵa jasandy jolmen engizilýi.Amerıkandyq is-tájirıbelerge súıensek,qyzanaq pen qulpynaı sýyqqa tózimdi bolýy úshin olarǵa soltústik teńiz balyqtarynyń geni engiziledi,al júgeri daqyly zıankesterge jem bolmaýy úshin olarǵa jylan ýynan alynǵan óte belsendi gen engiziledi,iri-qara tez salmaq qosýy úshin olarǵa túrlendirilgen ósý gormonyn engizedi,soıaǵa gerbısıdterdiń áserin azaıtý úshin  keıbir bakterıalar men vırýstardyń jáne shyraıgúldiń genin qosady.

Transgendi ónimder alý agroónerkásiptiń búgingi tańdaǵy tez damyp kele jatqan baǵyty. Seleksıa tárizdi burynnan kele jatqan dástúrli baǵyttyń sheshe almaıtyn máseleleri kúnnen kúnge kóbeıip keledi. Sonymen qatar,seleksıany júzege asyrý úshin ondaǵan jyldar jáne kóp qarajat jumsalady.Al qajetti belgileri men qasıetteri bar transgendi ónimder alý úshin asa kóp ýaqyttyń qajeti joq.

Transgendi ónimder jasaý búgingi tańda kelesideı baǵyttar boıynsha damyp keledi:

1. Alynatyn ónim kólemin arttyrý
2. Jylyna birneshe ret ónim bere alatyn daqyldar alý
3. Keıbir zıankester úshin qaýipti bolatyn aýylsharýashylyq daqyldaryn alý
4. Qolaısyz klımattyq faktorlarǵa tózimdi daqyldar alý
5. Keıbir janýar beloktaryn sıntezdeı alatyn ósimdikter alý(mysaly,Qytaıda adamnyń laktoferrın belogyn sıntezdeı alatyn temeki daqyly alyndy).

Gendik ınjenerıa medısınaǵa,aýyl sharýashylyǵyna, basqa da saalarǵa paıdasyn tıgizýi múmkin.Gendik ınjenerıa kómegimen alynǵan ónimderdiń ishinde paıdaly vaksınalar,dári-dármekter,jetildirigen talshyqtar,otynnyń jańa túrleri jáne basqa da ónerkásiptik materıaldar bar.Bıotehnologıany jaqtaýshylar gendik ınjenerıa kómegimen birqatar máselelerdi sheshýge bolatynyn aıtýda,máselen:jer shary halqyn azyq túlikpen qamtamasyz etý,qunarsyz topyraqqa egilgen daqyldan mol ónim alý,egistik úshin jumsalatyn sý men hımıkattar kólemin azaıtý.

Jańa paıda bolyp jatqan tehnologıalardyń eshqaısysy da gendik modıfıkasıa tárizdi qatty nazar aýdaryp otyrǵan joq. Sebebi ǵalymdardy da,qarapaıym adamdardy da transgendi ónimderdiń adam aǵzasyna tıgizetin áseri alańdatyp otyr.

 

Negizgi bólim

 

Gendik ınjenerıanyń damý tarıhy

 

Gendik ınjenerıa jeke bıologıa ǵylymyndaǵy eń jas salalardyń biri.Onyń damýy HH ǵasyrdyń 60 jyldary bastaldy.Bul kezde DNQ molekýlasyn ózgerte alatyn birshama quraldar ashyldy.Al ǵalymdar bolsa genniń qurylymyn,qalaı jumys atqaratynyn jáne qalaı paıda bolatynyn sol kezdiń ózinde bilgen bolatyn.Bul gendik ınjenerıanyń negizi bolyp tabylady. Biraq alda jańa genderdi bólip alý,olardy belsendi, turaqty túrde tuqym qýalaı alatyn qurylymǵa biriktirý mindetteri turdy.

1969 jyly I.Bekvıt,Dj.Shapıro,L Irvın tiri jasýshadan ishek taıaqshasynyń sút qanty-laktozany sińirýine qajetti fermentterdi sıntezdeıtin gendi bólip aldy.

1970 jyly D.Baltımor, onymen bir mezgilde G.Temın jáne S.Mıdzýtanı DNQ molekýlasynyń RNQ matrısasynda qurylý prosesin qamtamasyz etetin fermentti taza kúıinde aldy.Bul fermenttiń alynýy jeke genderdiń kóshirmesin alý jumystaryn birshama jeńildetti.Sondyqtan, qysqa merzimde,  birneshe zerthanalarda globın,ınterferon jáne basqa da nárýyzdardyń sıntezdelýin basqaratyn gender alyndy.

Genderdi jasýshaǵa engizý úshin bakterıalardyń genetıkalyq elementteri–plazmıdalar qoldanylady.Plazmıdalar ıadroda emes,sıtoplazmada ornalasady.Olardyń keıbiri bóten bakterıalardyń hromosomasyna enip,óz betinshe nemese basqa da faktorlardyń áserimen ózimen birge bakterıa ıesiniń hromosomalyq genderin jabystyryp alyp jasýshany tastap shyǵýǵa qabiletti bolady.Bul gender plazmıdalar quramynda ózdiginen kóbeıip,kóptegen kóshirmeler túze alady.

Gendik ınjenerıa ádisterimen tek qana DNQ molekýlasyna ǵana emes,tutastaı hromosomaǵa da áser etýge bolady. Osy ádister arqyly tutastaı hromosomany bólip alyp, basqa túrdiń jasýshany engizý arqyly túrli býdan tuqymdar zerthanalyq jaǵdaıda alyndy. Gendik materıaldy bir jasýshadan basqa jasýshaǵa tasymaldaý úshin jasýshalyq deńgeıde óte názik ádis –mıkrýrgıa qoldanylady.Mysaly, uryqtanǵan jumyrtqajasýshaǵa mıkropıpetkanyń kómegimen  genniń kóptegen kóshirmelerin ıadroǵa engizedi. Sodan keıin bul jumyrtqa jasýshany jasandy ortada biraz ýaqyt ósirip, janýardyń jatyryna ımplantasıalaıdy.

Mundaı tájirıbeler egeýquıryqqa jasalyndy.Egeýquıryqtardyń urpaqtary ata-analarynan  iri bolýy úshin olarǵa ósý gormony engizildi. Gendik ınjenerıa salasyndaǵy tájirıbeler óte qatań baqylaýda bolady. Birqatar elderde adamǵa qaýipti DNQ molekýlasy paıda bolmas úshin gendik ınjenerıa salasynda jasalynatyn tájirıbeler úshin arnaıy erejeler qabyldandy

 

Transgendi ónimderdi alý ádisteri

Gendik ózgergen ónimderdi alý qazirgi kezde gendik ınjenerler úshin eshqandaı qıyndyq týdyrmaıdy.

Ósimdik genomyna bóten gendi engizýdiń birneshe ádisteri bar.

Ádis №1

Tabıǵatta óz DNQ synyń bóligin ósimdikke engize alatyn Agrobacterium tumefaciens bakterıalary kezdesedi. Bul bakterıalar engen soń ósimdiktiń zaqymdalǵan jasýshalary tez bóline bastaıdy da odan isik paıda bolady.Aldymen ǵalymdar bul bakterıanyń isik týdyrmaıtyn,biraq óz DNQ syn basqa jasýshaǵa engizý qabiletinen aırylmaǵan shtammdaryn aldy.Odan keıin qajetti gendi aldymen klondap alyp, osy bakterıany ósimdikke juqtyrdy.Zaqymdalǵan ósimdik jasýshasy qajetti qasıetterge ıe boldy.

Ádis №2

Qalyń jasýsha qabyqshasyn buza alatyn reagenttermen óńdelgen jasýshalardy DNQ jáne DNQ nyń jasýshaǵa enýine jaǵdaı týǵyzatyn zattar bar eritindige salady. Osydan keıin sol jasýshalardan tutas ósimdikti ósiredi.

Ádis №3

Ósimdik jasýshalaryn arnaıy,óte kishkentaı,quramynda DNQ sy bar vólfram oqtarmen atqylaý arqyly transgendi ósimdik alady. Bul oq ósimdik jasýshalaryna durys tıgen jaǵdaıda genetıkalyq aqparat ósimdik jasýshasyna berilip,ósimdik jańa qasıetterge ıe bolady.

Sonymen,transgendi ósimdikti alýdaǵy basty mindetterdiń biribótenDNQ dan qajetti gendi bólip alyp, ósimdiktiń DNQ syna engizý bolyp tabylady. Bul úrdis óte kúrdeli ári qıyn.

Shırek ǵasyr buryn DNQ nyń uzyn molekýlasyn jeke bólikterge –genderge bóletin restrıktaza fermenti alyndy. Alynǵan genderdiń ushtary týra sondaı restrıktaza fermentimen bólingen bóten DNQ nyń genderine jabysyp,birigip kete alatyn qasıetterge ıe bolady.

Transgendi ósimdik alýda eń kóp qoldanylatyny ári eń tıimdisi №1 ádis bolyp tabylady.Ósimdikterde aýrý týǵyzatyn Agrobacterium tumefaciens bakterıasy ósimdik hromosomasyna óz DNQ synyń bóligin engizedi. Odan soń ósimdikte gormondar qarqyndy túrde bóline bastaıdy da,jasýshalary tez bólinip,isik paıda bolady. Paıda bolǵan isik bakterıa úshin óte qolaıly qorektik orta bolǵandyqtan bakterıa tez kóbeıedi.Botanıkter úshin ósimdiktiń kez kelgen múshesiniń jasýshasynan tutas ósimdikti ósirý qıyn emes.

Biraq bul ádis keıde qoldanýǵa tıimsiz bolady.Óıtkeni agrobakterıa bıdaı,júgeri,kúrish tárizdi daqyldardy zaqymdaı almaıdy.Ondaı jaǵdaıda joǵaryda aıtylǵan ádisterdiń biri qoldanylady.

 

Transgendi ónimderdi tabıǵı ónimderden qalaı ajyratamyz?

Ónimde ózgergen gen baryn tek zerthanalarda kúrdeli zertteýler nátıjesinde ǵana bilýge bolady.

Keń taralǵan pikirlerge súıenetin bolsaq,alma,nemese pomıdor uzaq ýaqyt saqtalsa,jáne jemisiniń túsi ashyq boıaýly bolsa,ondaı jemisterde mindetti túrde bóten DNQ bolýy  tıis.Alaıda, bul pikir durys emes,óıtkeni hımıalyq preparattardy qoldaný ádisi qazir joǵary deńgeıge jetkendikten mundaı óńdeýden ótken jemister men kókónister uzaq ýaqyt saqtalady.

Ónimde GMO bar nemese joq ekenin bilý úshin aldymen onyń markilenýine nazar aýdarý qajet.Ónimniń oramasyndaǵy quramy týraly málimetke qarap,soıa nemese júgeri negizinde daıarlanǵan ónimderdi qoldanýdan bas tartqan jón, sebebi,qazirgi tańda eń kóp modıfıkasıalanǵan ósimdikter soıa men júgeri bolyp tabylady.

Bizdiń elimizdiń dúkenderinde gendik modıfıkasıalanǵan ónimderdiń bar nemese joq ekendigin biz qaıdan bile alamyz?Aqparat kózderine súıensek,Qazaq taǵamtaný akademıasynan basqa bizdiń elimizde eshbir mekeme gendik modıfıkasıalanǵan ónimderdi zertteýmen aınalyspaıdy eken. Jáne de akredıtasıalanǵan zerthanalardyń bolmaýy saldarynan shet elderden ákelingen  taýarlardyń quramyndaǵy transgenderdi  eshkim anyqtap jatqan joq. Sondyqtan osy jumysty jazý barysynda men kórshi Reseı Federasıasynda bul jaǵdaıdyń qalaı sheshilip jatqandyǵyn bilýge umtyldym. Reseı naryǵynda GM ónimderdiń kelesideı  túrleri satylymǵa shyǵarylǵan eken.

 

Mars kompanıa –óndirýshi

• M&Ms
• Snikers
• Milky Way
• Twix
• Nestle
• Milk Chocolate Nestle
• Nesquik(shokoladty sýsyn)

Sosa-cola kompanıa –óndirýshi

• Coca-cola
• Sprite
• Cherry –coca
• Minut Maid Grape
• Danon –ıogýrt,súzbe,aıran jáne balalar taǵamyn óndirýshi
• Nestle-shokolad,kofe,balalar taǵamyn óndirýshi.

Qandaı taǵamdarda gendik modıfıkasıalanǵan qospalar bolýy múmkin?

• Soıa (burshaq,konsentrat,un,sút)
• Júgeri(un,konserviler,pop-korn,maı,chıpsy,krahmal)
• Kartop (jartylaı fabrıkattar,qurǵaq púre,chıpsy,kreker t.b)
• Qyzanaq (tomat pastalary,kechýp,púre,soýstar)
• Kádi
• Qant qyzylshasy (taǵamdyq qyzylsha,qant)
• Bıdaı
• Kúnbaǵys maıy
• Kúrish jáne odan jasalǵan ónimder(un,chıpsy)
• Sábiz
• Pıaz

Reseı naryǵynda GM-ónimder 90jyldarda paıda boldy.Al qazir bul elde GM-ónimderdiń 17  túrine ruqsat berilgen. Olar:

Júgeriniń 17 suryptamasy

Soıanyń 3 suryptamasy

Kartoptyń 3 suryptamasy

Kúrishtiń 3 suryptamasy

Qyzylshanyń 5suryptamasy

Mıkroaǵzalardyń 5 túri.

Kórshi Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵy fermalarda zıankesterge tózimdi genetıkalyq modıfıkasıalanǵan  kúrish ósirý aýylsharýashylyǵynyń  tıimdi ádisine aınalǵanyna biraz ýaqyt boldy.Bul el genetıkalyq modıfıkasıalanǵan kúrishti óndirý men búkil álemdik taratýǵa jaqyndap qaldy deýge de bolady. Al bul kúrishti taǵam retinde paıdalanýdyń zıan nemese zıan emestigine eshkimniń kózi jetip otyrǵan joq.Qorytyndylaı kelsek,joǵaryda jazylǵan derekterge súıene otyryp, bizdiń elimizdegi GM-ónimder týraly da málimet alýǵa bolatynyn ańǵaramyz.

 

Transgendi ónimderdiń adam densaýlyǵyna áseri qandaı?

Bizdiń dastarhanymyzdaǵy kez kelgen taǵam gendik modıfıkasıalanǵan bolýy ábden múmkin.Al modıfıkasıalanǵan taǵamnyń zıandy nemese zıansyzdyǵy týraly talastar áli uzaq jyldar boıy jalǵasa bermek.Osy máseleni zertteý úshin qurylǵan Eýroodaqqa qaraıtyn uıym transgendi ónimderdi taǵam retinde paıdalanýdyń zıansyzdyǵy týraly sheshim qabyldap ta qoıdy. Alaıda oǵan qaramastan Eýroodaqqa engen keıbir elder ǵana modıfıkasıalanǵan ónimderdi óz elderinde ósirýge nemese ımporttaýǵa ruqsat bergen.Al TMD elderinde bul máselege áli jetkilikti mólsherde nazar aýdarylmaı keledi,sol sebepti transgendi ónimder bizge eshbir baqylaýsyz erkin túrde ákelinýde. Adamnyń asqazan joldaryndaǵy keıbir mıkroaǵzalar  bóten genderdi ustap alyp,olardy óz DNQ- syna engizýi múmkin.Osylaısha jańadan qonystanǵan gender óz qyzmetterin júzege asyra bastaıdy.Olar adam aǵzasyna qalaı áser etedi? Mysaly,ósimdikterdiń jasýshasynyń belsendi ósýin týyndatatyn gender bar.Bundaı gender túrli isikterdi týyndatýy múmkin. Modıfıkasıalanǵan kartop,soıa,burshaq ónimderi ishki sekresıa bezderiniń qyzmetin buzyp,alergıalyq aýrýlardy paıda boldyratyny eksperımentaldi túrde dáleldendi.

Gendik modıfıkasıalanǵan ónimderdiń quramynda adam densaýlyǵyna qaýipti ýly zattar bolýy múmkin.

GM daqyldardy alýdan týyndaıtyn qaýip-qaterlerdi kelesi syzbanusqadan kórýge bolady.

 

zıandy aǵzalardyń qorǵanysh zattaryna rezıstenttiliginiń artýy

 

Agroekologıalyq

bıoártúrlilik

 

Túrlik quramnyń birigip ketý qaýpi

 

 

genetıkalyq

aǵza genomynyń ózgerýi

 

Jasýsha metabolızminiń ózgerýi

 

 

 

Termınaldi tehnologıalar

 

ekologıalyq-genetıkalyq

 

Genderdi kóldeneń tasymaldaý

 

                                     

 

Genderdi tikeleı tasymaldaý

 

 

Alergendik,mýtagendik

 

bıologıalyq

 

Taǵamdyq qundylyǵynyń tómendeýi

 

                                     

 

toksındik

 

 

 

 

Gendik ınjenerıa men suryptaýdyń arasynda  kóptegen aıyrmashylyqtar bar.Gendik qurylymdy ózgertý barysynda analyq jasýsha organoıdtarynyń jumys atqarý prınsıpteri buzylady.

Qazirgi tańda gendik ınjenerıa salasy GM ónimderdi paıdalaný bolashaqta  qandaı zardap shekkizetinin áli anyqtap bitken joq. Sondyqtan  da osy baǵyttaǵy zertteýler men tájirıbeler áli jalǵasyp jatyr.Engiziletin genniń naqty qaıda túsetinin anyqtaýda qıyndyqtar týyndap otyr,sol sebepti bul proses bolashaqta qalaı zalalyn tıgizetini de naqty anyqtalmaýda.

1989 jyly AQSH-ta  L-tryptophan taǵamdyq qospasynyń saldarynan 37 adam qaıtys bolyp, 5000 adam júrek-qantamyr júıesiniń aýrýyna shaldyqty. Sol sebepti AQSH dári jáne azyq-túlik qyzmeti bul taǵamdyq qospany satylymnan alyp tastaýǵa májbúr boldy. Osy ónimdi óndirýshi japondyq Showa Denko hımıa fırmasy 1988-1989 jyldary bul qospany genetıkalyq ózgergen bakterıa alý úshin paıdalanǵan bolatyn. Sol kezde DNQ molekýlasynyń rekombınasıalanýy saldarynan bakterıa qaýipti qasıetterge ıe bolýy múmkin dep sanaıdy ǵalymdar.

1996 jyly AQSH- taǵy Nebraska shtatynyń ǵalymdary transgendi ónimdi qoldanýdan adamdardyń jappaı ómirge qaýipti  alergıaǵa shaldyǵýynyń aldyn aldy. Olar soıa DNQ-na engizilgen brazılıa jańǵaǵynyń geni bul jańǵaqqa sezimtal adamdarda ólimge ákeletin alergıa týyndatatynyn janýarlarǵa jasalǵan tájirıbeler barysynda anyqtaǵan. Taǵamdyq alergıasy bar adamdar kádimgi taǵam ónimderiniń DNQ molekýlasyna engizilgen bóten proteınderdiń áserinen zardap shege jazdady. Sol sebepti alergıasy bar adamdarǵa zıan kelmeýi úshin genetıkalyq modıfıkasıalanǵan qospalary bar taǵam ónimderiniń qaptamasynda olar týraly aqparat mindetti túrde bolýy tıis.

Qazirgi tańda kelesideı genetıkalyq modıfıkasıalanǵan taǵamdyq qospalar men aromatızatorlar belgili.

E101 jáne E101A (V2, rıboflavın) — balalar taǵamy men alkogólsiz sýsyndarǵa qosylady.
E150 (karamel);
E153 (karbonat);
E160a (beta-karotın, provıtamın A, retınol);
E160b (annatto);
E160d (lıkopın);
E234 (nızın);
E235 (natamısın);
E270 (sút qyshqyly);
E300 (vıtamın S — askorbın qyshqyly);
s E301 po E304 (askorbattar);
s E306 po E309 (tokoferol / vıtamın E);
E320 (VNA);
E321 (VNT);
E322 (lesıtın);
s E325 po E327 (laktattar);
E330 (lımon qyshqyly);
E415 (ksantın);
E459 (beta-sıklodekstrın);
s E460 po E469 (selúloza);
E470 ı E570 (tuzdar men maı qyshqyldary);
efıry jırnyh kıslot (E471, E472a&b, E473, E475, E476, E479b);
E481 (stearoıl-2-natrıı laktılaty);
s E620 po E633 (glútamın qyshqyly men glútamattar);
s E626 po E629 (gýanıl qyshqyly men gýanılattar);
s E630 po E633 (ınozın qyshqyly men ınozınattar);
E951 (aspartam);
E953 (ızomaltıt);
E957 (taýmatın);

Alergıasy bar adamdar mindetti túrde satyp alǵan ónimderiniń oramasynan osy qospalardy qarap,saqtyqpen qoldanýy qajet.

Sonymen,GM ónimderdiń adam densaýlyǵyna tıgizetin zıany tolyǵymen dáleldenbese de,ǵalymdardyń zerthanada júrgizgen tájirıbeleri negizinde kelesideı tujyrymdar jasaldy:

GM taǵamdar men kókónisterdi paıdalanýdan adam men janýarlar aǵzasyna keletin zıandy áserler

• Bedeýlik
• İshki aǵzalardyń salmaǵynyń ózgerýi
• Imýndyq júıeniń nasharlaýy
• Artyq salmaq
• Baýyr qyzmetiniń buzylýy
• Kókbaýyr qyzmetiniń ózgerýi
• Asqazan-ishek joldarynyń mıkroflorasynyń ózgerýi
• Alergıalardyń paıda bolýy
• Onkologıalyq aýrýlardyń kóbeıýi
• Uryqtyń durys jetilmeýi.

Aǵza genomynyń ózgerýi ýly ári múlde jańa bakterıalar men vırýstardyń paıda bolýyna sebepshi bolýy múmkin.

Gendik modıfıkasıalanǵan ósimdikterdiń tozańdary  qalypty ósimdikterge tússe olardy transgendi ósimdikke aınaldyrady. Gendik modıfıkasıalanǵan ósimdikterdiń tozańdary aralar men kóbelekterdi, basqa da býnaqdenelilerdi joıyp jiberýi múmkin. Sonyń saldarynan ǵalamsharymyzdyń bıologıalyq ártúrliligi qysqaryp ketedi degen boljamdar da jasalýda.

 

Transgendi ónimderdiń tıimdiligi

 

Gendik modıfıkasıa jáne medısına. Ulybrıtanıalyq ǵalymdar búgingi tańda transgendi taýyqtar alýdy  jolǵa qoıyp jatyr.Óıtkeni mundaı taýyqtardyń jumyrtqasynyń medısınalyq úlken mańyzy bar deıdi olar. Transgendi taýyqtardyń jumyrtqasyndaǵy proteınderden qaterli isikti emdeıtin preparattar alýǵa bolady eken.Bul jańalyq álemge áıgili klon qoı Dollıdi jasap shyǵarǵan zertteý ortalyǵynda ashyldy.Edınbýrg qalasynyń mańynda ornalasqan ǵylymı ortalyqtyń ǵalymdary qazir transgendi bes taýyqty ósirgenderi jaıly aıtady. Eger de bul jańalyq qoldaý taýyp,preparattar keńinen taratylatyn bolsa adamdar osy bir aty jaman aýrýdan qulan taza aıyǵyp ketýge múmkindik alar edi.

Qaterli isikpen kúreste genetık ǵalymdar topyraqta tirshilik etetin jáne anaerobty,ottekti ortada tirshiligin joıatyn Clostridium novyi – NT bakterıalaryn qoldanýdy usynyp otyr.Kóptegen qaterli isikterdiń ottegi mólsheri az bolyp keletin ortalyq aımaqtary bolady.Bul aımaqtaǵy qaterli jasýshalar tez kóbeıýge qabiletsiz bolyp keledi.Bakterıa sporalary tamyrǵa egilip,qan aınalym júıesi arqyly músheler men ulpalarǵa taralyp,qaterli isiktiń gıpoksıa aımaǵyna da jetkiziledi. Qolaıly jaǵdaıǵa tap bolǵan sporalar ósip,damyp –jetilgen bakterıalar qaterli isik jasýshalarymen qorek úshin básekege túse bastaıdy.Osylaısha birte-birte isik jasýshalary joıylyp ketedi.

Gendik modıfıkasıa jáne ekologıa.Vashıngton ýnıversıtetiniń ǵalymdary tabıǵatty ýlap jatqan óndiristik toksınderdi ydyratyp,zıansyz zatqa aınaldyra alatyn gendik modıfıkasıalanǵan terekti jasady.Fıtoremedıasıa dep atalatyn ósimdikter álemin tabıǵattaǵy óndiristik qaldyqtarmen kúresýge paıdalanatyn baǵyt óndiristik lastaýshylar máselesin sheshýdegi bolashaǵy zor baǵyttardyń biri.Búgingi kúnge deıin fıtoremedıasıa kúmán týǵyzyp kelgen bolatyn, sebebi lastanǵan aımaqtardyń betki qabattary tek bir emes birneshe qaldyqtarmen ýlanǵandyqtan,bul ádis tıimsiz dep sanaldy.Biraq jasap shyǵarylǵan terekter organohımıalyq ýlardyń bireýin ǵana emes,birnesheýin zalalsyzdandyra alatyny belgili boldy.Olar hloroform,  benzol,trıhloretılen tárizdi ýly zattardy ydyratyp,sýǵa,kómirqyshqyl gazyna,tuzdarǵa aınaldyra alady.Endi ǵalymdardyń aldynda turǵan másele-bul terekterdiń qorshaǵan orta úshin zıansyzdyǵyn dáleldeý.

Gendik modıfıkasıalanǵan baldyrlar jáne avtomobıl otyny.

Illınoıs ýnıversıtetiniń ǵalymdary iri kólemdegi sýtegi óndirý úshin teńiz baldyrlaryn molekýlalyq deńgeıde modıfıkasıalaýmen aınalysýda. Zertteýshiler sýtegi baldyrlardaǵy fotosıntez reaksıasyna qatysatyn elementterdiń biri ekendigin tapty.Biraq ony óndiristik kólemde alý úshin sýteginiń túzilýine qajetti prosester men gıdrogenaza fermentteri men ottegin alý reaksıalaryn anyqtaý qajet.Bul tizbekterdi ashý úshin ǵalymdar óte qýatty kompúterler men baldyrlardy modıfıkasıalaý ádisterin qoldanýda.Qajetti modıfıkasıalar jasalǵan soń baldyrar tabıǵı baldyrlarǵa qaraǵanda sýtegini on ese kóp óndiretin bolady deıdi ǵalymdar.Iaǵnı,modıfıkasıalanǵan baldyrlardyń kómegimen barlyq jeńil avtokólikterdegi qorshaǵan ortaǵa qaýipti janarmaıdy sýtegi otynyna aýystyrýǵa múmkindik týar edi.

Qorytyndy

Gendik modıfıkasıalanǵan ónimder qoǵamdyq qajettilikten týyndap otyr,sebebi qazirgi ýaqytta Jer sharyndaǵy adamdar sanynyń artyp ketýi olarǵa azyq-túlik taýyp berý máselesin týyndatty.Gendik modıfıkasıa ádisterin paıdalana otyryp,az ýaqytta óte mol ónim alýǵa bolady. Al ejelden kele jatqan seleksıa ádisteri uzaq ýaqyt jumsalatynyna baılanysty,jáne qarajatty kóp qajet etetindiginen ǵylymnan jáne óndiristen shettetilýde.

Gendik ınjenerıa jáne bıotehnologıa salasy kúnnen kúnge damyp kele jatqan salalardyń biri. Ol bizdiń ómirimizge kún sanap dendep enip keledi.Al modıfıkasıaǵa ushyraǵan ónimderdiń adam aǵzasyna qanshalyqty áser etetini áli de bolsa zerttelý ústinde. Sondyqtan da bul jumysta qarastyrylǵan máseler ǵylymnyń,medısınanyń,kúndelikti ómirdiń kún tártibinen túspeıtini anyq.

 

 

Anotasıa

Zertteýdiń maqsaty: Gendik modıfıkasıalanǵan ónimder týraly maǵlumat jınaý arqyly olardyń adam aǵzasy men qorshaǵan ortaǵa áseri týraly zertteýler júrgizý.

Jumystyń kezeńderi:

Kirispe bólimi: gendik modıfıkasıalanǵan ónimderge jalpy sıpattama jasaý jáne olardyń paıda bolý sebebin anyqtaý.

Negizi bólimde

A)gendik ınjenerıanyń damý tarıhy týraly maǵlumattar berý

B)Transgendi ónimderdi zerthanalyq jaǵdaıda alý ádisterin qarastyrý,ıaǵnı  agrobakterıalardy qoldaný ádisi,reagentter ádisi,vólfram oqtarmen atqylaý ádisi týraly maǵlumattar beriledi

V)Tabıǵı ónimderdi transgendi ónimderden ajyratý joldarymen tanystyrý

G) Transgendi ónimderdiń adam aǵzasyna tıgizetin áseri qarastyrylady,atap aıtsaq,onkologıalyq aýrýlar men alergıalardyń sebebi osy transgendi ónimder bolýy múmkin degen boljamdar jasalady

D)Transgendi ónimderdiń adam ómiri men óndiristegi tıimdiligin qarastyrý,ıaǵnı gendik modıfıkasıalanǵan ónimder arqyly qaterli isikti emdeýge bolatyndyǵyna, ekologıalyq máselerdi sheshe alatyndyǵyna derekter keltiriledi

Zertteý ádisteri: taldaý,suryptaý,saralaý,jınaqtaý,qorytyndylaý

Zertteý nátıjeleri:

1.Jumysta transgendi ónimderdiń paıda bolý sebepteri men alyný joldary qarastyryldy.

2.Transgendi ónimderdiń adam densaýlyǵyna tıgizetin áseri sheteldik ǵalymdardyń júrgizgen tájirıbeleri negizinde  túıindeldi

3.Bul ǵylymı jumys barysynda transgendi ónimderdiń qanshalyqty zıandy ekenin jáne olar bizdiń elimizdiń naryǵynda qanshalyqty taralǵanyn bilýdi maqsat ettim

Zertteýdiń praktıkalyq mańyzy

Zertteý nátıjelerinde «Gendik modıfıkasıalanǵan ónimderdiń adam aǵzasyna tıgizetin áseri» bıologıa páni boıynsha júrgizildi. Adamdar  gendik modıfıkasıalanǵan ónimder týraly jan-jaqty habardar bolyp,óz densaýlyqtaryn saqtaýy úshin bolashaqta osy jumys bolashaqta jalǵasyn tabady.

Annotation

The purpose of study: to determine the influence of genetically modified products on human health
Stages of work:
Introduction: overview of the genetically modified products.
The main part:
A)a study of the development of genetic engineering
B)Examining ways to produce genetically modified products
In the Path of cognition of the genetically modified products
G) Determine the influence of genetically modified products on human health
E)Determine the benefit for the person and for the production of genetically modified products
Methods of research: the analysis, selection and conclusion
The results of the study:
1. Scientific the work were the reasons of the appearance of transgenic products.
2. The study of a foreign scientists determine the impact of genetically modified products on human health
3 Determine  level of the spread of genetically modified products in our country

 

Bektursyn Arýjannyń   «Gendik modıfıkasıalanǵan ónimderdiń

adam aǵzasyna áseri» ǵylymı jobasyna jazylǵan pikir.

 

Bul jumysta gendik modıfıkasıalanǵan ónimderge qatysty jalpy ǵylymı materıaldar jınalǵan. Kóbine Qazaqstan Respýblıkasy naryǵynda saýdalanatyn transgendi ónimderge basa nazar aýdarylǵan.

Aldymen avtor gendik modıfıkasıalanǵan ónimderdiń shyǵý tarıhyna,olardy zerthana jaǵdaıynda alý ádisterine keńirek toqtalady.

Modıfıkasıalanǵan ónimderdi alýda qoldanylatyn fermentter men obektilerge jalpylama toqtalyp ótken. Biraq osy fermentter týraly áli de bolsa tolyǵyraq maǵlumat berilýi kerek dep oılaımyn.

Bektursynova Arýjan bul jumysyn kóbinese kórshiles Reseı Federasıasynyń aqparat kózderine,sheteldik ǵalymdardyń eńbekteri týraly málimetterge súıenip jazǵany kórinip tur. Onyń sebebi bizdiń elde osy máselege áli de bolsa jetkilikti nazar aýdarylmaýynda,derekterdiń azdyǵynda dep oılaımyn.

Bektursynova Arýjan gendik modıfıkasıalanǵan taǵamdyq ónimderdiń adam aǵzasyna tıgizetin keri áserine qosa olardyń medısına men ǵylymdaǵy alatyn ózindik ornyna da toqtalǵan.

Jalpy, jumystyń ıegeri ádebıetpen tyńǵylyqty jumys istep,qajetti málimetterdi jınaǵan.Osy oraıda Bektursynova Arýjan bolashaqta osy jumysyn ári qaraı jalǵastyryp,jetistikterge jetedi dep senemin.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

 

 

1. Velkov V.V. Osenka rıska prı ıntrodýksıı genetıcheskı modıfısırovannyh mıkroorganızmov v okrýjaıýshýıý sredý. Agrohımıa, 2000, N8, s. 76-86.
2. Vlasova Z.A. Spravochnık po bıologıı. – M., 1998.
3. Zelenın A.V., Gennaıa terapıa: etıcheskıe aspekty ı problemy genetıcheskoı bezopasnostı. Genetıka, 1999, t.35, N 12, s.1605-1612.
4. Krasovskıı O.A. Genetıcheskı modıfısırovannaıa pısha: vozmojnostı ı rıskı // Chelovek, 2002, № 5, s. 158–164.

5. Ýchebnık “Osnovy bezopasnostı jıznedeıatelnostı” 9 klass; M.P. Frolov, E.N. Lıtvınov, A.T. Smırnov ı dr.M.: OOO ”Izdatelstvo AST”, 2002.

6. Bolshoı ensıklopedıcheskıı slovar shkolnıka; sostavıtel A.P. Gorkın; M.: naýchnoe ızdatelstvo “Bolshaıa rossııskaıa ensıklopedıa”, 1999.

7. Popýlárnaıa medısınskaıa ensıklopedıa; gl. red. B.V. Petrovskıı; M.: “Sovetskaıa ensıklopedıa”, 1987.

8. Bıologıcheskıı ensıklopedıcheskıı slovar, -M., 1989 g.

 

 

 

Anotasıa

Sel ıssledovanıa: Opredelıt vlıanıe gennomodıfısırovannyh prodýktov na zdorove cheloveka ı na okrýjaıýshýıý sredý.

Etapy raboty:

Vvedenıe: Obshıı obzor gennomodıfısırovannyh prodýktov,opredelenıe prıchıny poıavlenıa etıh prodýktov.

Osnovnaıa chast

A) Informasıa o razvıtıı gennoı ınjenerıı

B) Rassmatrıvat sposoby polýchenıa gennomodıfısırovannyh prodýktov v laboratornyh ýslovıah

V) Oznakomıt so sposobamı ýznavanıa gennomodıfısırovannyh prodýktov

G)Opredelıt vlıanıe gennomodıfısırovannyh prodýktov na zdorove cheloveka

D) Rassmatrıvanıe polzy gennomodıfısırovannyh prodýktov dlá chelovechestva

Metody ıssledovanıa: analız,otbor,obobshenıe

Rezýltaty ıssledovanıa:

1.V etoı rabote bylı rassmotreny pýtı polýchenıa gennomodıfısırovannyh prodýktov

2.Opıraıas na opyty zarýbejnyh ıssledovateleı rassmatrıvalos vlıanıe transgennyh prodýktov na organızm cheloveka

3.Byla postavlena zadacha opredelıt rasprostranenıe gennomodıfısırovannyh prodýktov v nasheı strane  

 

 

---