InfoHub Logo

Adam popýlásıasyndaǵy jeke tulǵalar tek fızıkalyq jaǵynan ǵana emes, sonymen qatar minez-qulqy boıynsha aıyrmashylyǵy bolatyny burynnan belgili boldy. Adamdaǵy bul erekshelikti túsinýge arnalǵan talpynystar nátıjeleri qarama-qaıshy pikirlerge alyp keldi, ıaǵnı keıbir pikirler boıynsha bul qasıet tuqym qýalaıdy, al basqa pikirler boıynsha júre paıda bolǵan. Sondyqtan-da ótken ǵasyrlarda bul qasıet «tabıǵat jáne tárbıe» degen pikir arqyly túsindirildi.

Adamdaǵy belgilerdi zertteý barysynda qandaı-da bolmasyn belginiń paıda bolýyna tuqymqýalaýshylyq jáne syrtqy orta faktorlary áser etetini anyqtaldy. Keıbir belgilerdiń kórinýine tuqymqýalaýshylyq basym áser etse, endi bireýlerine orta faktorlary áserin tıgizedi. Mysaly, adamdaǵy qan toby tolyq túrde tuqym qýalaý faktoryna baılanysty, al adamnyń dene bitimi jáne kómirsýdyń metabolızmi genetıkalyq jáne syrtqy orta faktorlaryna baılanysty bolady. Tildiń formasy jáne qurylymy genetıkalyq faktorlarǵa, al tildi ıgerýge qabilettilik genetıkalyq faktorlarmen birge orta faktorlaryna da tikeleı táýeldi bolady.

Adamnyń minez-qulqynyń genetıkalyq negizin túsinýde «tabıǵat jáne tárbıe» pikiri mańyzdy ról atqarady. Qandaı-da bolmasyn janýardyń ómir súrip otyrǵan ortasy sol organızmniń eseıgen shaǵyndaǵy minez-qulqyna tikeleı áser etetindigi kórsetilgen. Mysaly, makak-rezýs maımyldarynyń týylǵan kezde analyqtaryn bólip alyp, oqshaýlap ósirip, eseıgen kezinde basqa mamak-rezýs maımyldarynyń ortasyna jiberse, onda jynystyq minez-qulqynda, sosıaldy oıyndarda óziniń belsendiligin kórsete almaıdy.

Minez-qulyqtyń qalyptasýynda júıke júıesi mańyzdy ról atqaratyny anyqtaldy. Sonymen qatar jeke minez-qulyqtyń qalyptasýynda gormonaldy rettelý de úlken ról atqarady. Jynystyq jaǵynan minezi «túısikti» janýarlarda gormondarǵa sezimtaldylyǵy tek belgili bir ýaqytta ǵana bolady, basqa ýaqytta gormonaldyq qozý olarda eshqandaı jaýap týdyrmaıdy. Kerisinshe, adamnyń kóbeıýge degen qabilettiligi belgili bir ýaqytqa múlde táýeldi emes, sondyqtan gormondardyń áseri jynystyq minezge áseri shamaly. Júıke júıesi de, gormonaldy júıe de negizinen genetıkalyq baqylaýda bolady. Sondyqtan-da adamnyń minez-qulqy, ózin-ózi ustaýy genetıkalyq faktorlar arqyly retteledi, al onyń iske asýy belgili bir ortada ǵana júzege asyrylady (tárbıe).

Adam minez-qulqynyń negizin zerttegende kóbinese, qylmystyń bıologıalyq negizin de qarastyrady. XIX ǵasyrdyń sońynda ıtalándyq psıhıatr Chezare Lombrozo (1835-1909) qylmystyń bıologıalyq negizin tujyrymdady, ıaǵnı qylmystyń negizin bıologıalyq faktorlar quraıdy nemese qylmyskerler «jaratylysynan» qylmysqa beıim bolady. Bul teorıa bıologıalyq faktor esebinde tuqymqýalaýshylyqty negizge alady. Adamdaǵy basqa da aqaýlar jáne jezókshelik genetıkalyq faktorlarǵa baılanysty degen tujyrymdamalar belgili. Biraq-ta osy kezge deıin áli eshkim qylmysqa jáne jezókshelikke jaýapty gendi anyqtaǵan joq. Qazirgi kezdegi kóz-qarastarǵa súıensek, tuqym qýalaıtyn qylmys jáne jezókshelik genderi emes, al adamdardyń qandaı da bolmasyn syrtqy ortanyń reaksıasyna jeke jaýaby.

Bıologıa ǵylymynyń jetistikterine qaramastan adamnyń aqyl-parasatyn ólsheý (baǵalaý) ádisterine kedergi úlken másele týdyrady. Genetıkanyń sharyqtaý shaǵynda Anglıada F. Galton jáne K. Pırson adamdaǵy aqyl-parasatyn baǵalaýda ata-anasy men balalarynyń arasyndaǵy, sonymen qatar bir januıa balalarynyń arasyndaǵy (sıbster) aqyl-parasat koefısıentin salystyrý kerek dedi. F. Galton adam genetıkasyn zertteýde qoldanylatyn genealogıalyq ádistiń tıimdiligin qorǵaı otyryp, áıelder er adamdarǵa qaraǵanda aqyl-parasaty jaǵynan tómen turady dep tujyrymdady. Biraq-ta bul tujyrymdama adamdar arasynda úlken qoldaý tappady.

1905 jyly fransýz ǵalymdary A. Bıne jáne T. Sımon adamnyń aqyl-esi qabiletin tekserýde adamnyń aqyl-parasaty koefısıentin (IQ-test; aǵylshynnyń intelligence — aqyl-parasat, quotinent —koefısıenti) anyqtaý ádisin usyndy. Kelesi rette amerıkandyq eki ǵalym L. Terman jáne M. Merrıl bul ádisti jetildirdi, ıaǵnı 2-14 jastaǵy balalardyń aqyl-parasat qabilettilikterin baǵalaýda túısik, aqyl-esi, zeıini, yqylasy, kórý qabileti jáne t.b. parametrlerine negizdep qurastyrdy. Testileý nátıjeleri bal boıynsha anyqtaldy. Mysaly, ortasha daryndylyq (ortasha aqyl-estik jas) 100 balmen, aqymaqtyq 70-50 bal aralyǵymen, al jarymestik, esýastyq 0-20 bal aralyǵyndaǵy esepteýmen anyqtaldy. Talant 125 balymen anyqtaldy.

Balalardyń aqyl-esiniń qabilettilik deńgeıin anyqtaıtyn zamanaýı ádister olardyń ártúrli qabilettilikterine (jalpy bilim deńgeıi, zerektilik, zeıindilik, sózdik qory, geografıalyq bilimi, arıfmetıkalyq tapsyrmalardy oryndaý qabileti jáne t.b.) jáne olardyń jalpy jıyntyǵyna negizdelgen.

IQ-test arqyly aqyl-estiń qabilettiligin anyqtaý kóptegen jyldar boıy kóptegen ǵalymdar tarapynan qaıshylyqtar týdyryp keledi, ıaǵnı bul qaıshylyqtar adam damýynyń nemese bıologıalyq nemese áleýmettik faktorlarǵa negizdelgen bolady.

Biraq-ta kóptegen zertteýler nátıjeleri aqyl-parasat koefısıentiniń tuqym qýalaý faktorlarymen sıpattalatynyn kórsetti. Kerisinshe, IQ-testtiń nátıjesi kópshilik jaǵdaıda syrtqy orta faktorlaryna tikeleı táýeldi bolatyny anyqtaldy. Osyǵan baılanysty, IQ-test ádisin adamdardyń abstrakty oılaý qabilettilikterin anyqtaýda qoldanylatyn baǵyt dep qaraýǵa bolady. Alaıda, bul ádisti qoldanǵanmen de kóptegen suraqtar ashyq túrde qalyp otyr. Sonyń ishinde, ádebıet betterinde aqyl-parasattyń dál anyqtamasy joq bir adam ekinshi adamǵa qaraǵanda «aqyldyraq» dep aıtýǵa da dáıek joq, jáne adamdardyń aldyna qoıǵan maqsattaryna jetýi úshin ózderiniń ambısıasy nemese aqyl-parasatynyń, tabysynyń, qatigezdiginiń mańyzyn túsinbeıdi. Sonymen qatar ár áleýmettik topqa jatatyn adamdar arasynda IQ-test ártúrli bolatyny týraly suraqtar sheshimin tapqan joq. Eń mańyzdysy, IQ-test kórsetkishterine «tabıǵattyń» jáne «tárbıeniń» áseriniń deńgeıi áli kúnge deıin belgisiz.

Adamdaǵy minez-qulyqtyń genetıkalyq negizderin zertteý adam bıologıasynyń basqa bólimderine qaraǵanda áldeqaıda artta keledi. Negizgi sebebi, adamnyń minez-qulyq genetıkasyn mendeldik zańdylyqtarmen tikeleı baılanystyra otyryp túsindirýge bolmaıdy, ıaǵnı belgilerdiń tuqym qýalaý deńgeıin anyqtaý óte qıyn. Onan basqa, minez-qulyq reaksıalaryn molekýlalyq deńgeıde zertteýdiń múmkin emestigi de kedergi keltiredi.

---