InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń
“Geografıa jáne tabıǵatty paıdalaný” fakúltetiniń
oqytýshysy Orazbaeva Nazgúl Keńesqyzy

Adamdar kartalardy ejelden beri qoldanyp keledi. Biraq HH ǵasyrdyń aıaǵynan bastap, kartalardy qurý prosesine GAJ belsendi engizilgennen bastap, ádettegi kartografıalyq beınelerden basqa, keńistiktik derekter modelderiniń jańa túrleri paıda bola bastady. Olardyń sany artyp keledi, jańa termınologıaǵa, jikteýlerge, standarttarǵa jáne t.b. qajettilik paıda bolady, geoaqparattyq kartografıa, geomatıka, geoıkonıka sıaqty uǵymdar qazirgi kartografıada óz ornyn aldy.

Geoaqparattyq kartografıalaý (GK) - shamamen 25 jyl buryn paıda bolǵan salystyrmaly túrde jańa uǵym. Jarıalanymdar tiziminde geoaqparattyq kartografıalaýdyń teorıalyq negizderin keshendi qarastyrýǵa tek eki derek kózi ǵana arnalǵan: A.M. Berlánt pen I. K. Lýreniń jumystary. Negizinde keıbir kartograftar men geoınformatıkter GAJ-da klasıkalyq kartografıa men derekterdi vızýalızasıalaýdy bólise otyryp, GK uǵymyn qoldanbaıdy nemese qabyldamaıdy nemese kerisinshe GAJ-dy qurý arqyly geoaqparattyq kartografıa uǵymyn almastyrady. Anyqtama boıynsha, "geoaqparattyq kartografıa – bul GAJ jáne kartografıalyq málimetter men bilim bazalaryna negizdelgen kartalardy qurý jáne paıdalaný". Eger sońǵy 25 jylda oryn alǵan kartalardy qurý tehnologıasyndaǵy, geo– beınelerdiń alýan túrliligindegi, keńistikti beıneleý ádisterindegi jáne t.b. ózgeristerdi qarastyratyn bolsaq, onda GK-bul qazirgi zamanǵy ıntegrasıalyq kartografıalaý.

Sheteldik basylymdarda geoaqparattyq kartografıa sıaqty uǵym" taza túrde " kezdespeıdi. Ádette, kartalardy qurý jáne paıdalaný máseleleri ádebıette (onyń ishinde geoaqparattyq taqyryptarda) klasıkalyq kartografıa turǵysynan bólek qarastyrylady, al osy eki pándik salanyń (kartografıa jáne geoaqparattyq) bilimin sıntezdeý máselelerine nazar aýdarylmaıdy. Biraq "geomatıka (geomatics)" termıni derekterdi óńdeýge, geojúıelerdi taldaýǵa, avtomattandyrylǵan kartaǵa túsirýge arnalǵan aqparattyq tehnologıalardy, mýltımedıa men telekomýnıkasıa quraldaryn qoldaný jıyntyǵy keń taralǵan. Kartalardy qurýdyń ádisteri men tehnologıalyq ádisteri, sondaı-aq olardyń túrleriniń ártúrliligi ózgergeni anyq. Shyn máninde, qazirgi zamanǵy kartografıa dástúrli klasıkalyq kartografıada jınaqtalǵan barlyq nárselermen birge kartografıalyq modelderdi qurýdyń jáne usynýdyń zamanaýı tásilderin qamtýy kerek.

Geoaqparattyq kartografıanyń problemalary men tendensıalarynyń arasynda mynalardy bólip kórsetýge bolady:

1. Kartografıalyq beınelerdiń ǵana emes, sondaı-aq geo-beınelerdiń de barlyq túrleriniń tolyq, ózekti jáne sol ýaqytta belgilengen jiktelýiniń bolmaýy, onyń ishinde:

* veb-kartalar, geoportaldar, telekomýnıkasıalyq kartalar, navıgasıalyq júıeler quramyndaǵy kartalar;

*  kartanyń klasıkalyq anyqtamasyna jatpaıtyn geobeınelerdiń ártúrli túrleri;

* vırtýaldy kartalar, gologrammlar, psıhıkalyq kartalar jáne t.b.

2. Kartalardy jasaý úshin qoldanylatyn kartografıalaý ádisteriniń qazirgi klassıfıkasıasynda úlken olqylyqtardyń bolýy.

GAJ-nyń ártúrli baǵdarlamalyq qabyqshalarynda kartografıalyq beıneni qalyptastyrý jáne qurylymdaý tásilderi erekshelenedi. Sondyqtan kartografıalyq beıneniń naqty ádisterin júzege asyrý birdeı emes, sondyqtan birdeı vızýalızasıa ádisteri basqasha atalady. Ár túrli tilderde, atap aıtqanda orys jáne aǵylshyn tilderinde qoldanylatyn termınologıany úılestirýdiń qıyndyqtary mańyzdy ról atqarady.

HH ǵasyrdyń aıaǵynda otandyq kartografıada kartografıalyq beıneleý ádisteri anyqtaldy (barlyǵy 11 ádis). Dástúrli (qaǵaz) usyný úshin olar qazir "jumys isteıdi", degenmen olardy júzege asyrý úshin kóbinese tanymal GAJ quraldary jetispeıdi jáne AJJ qyzmetterine (Bentley MicroStation, Autodesk ónimderi jáne t.b.) jáne grafıkalyq dızaınǵa arnalǵan baǵdarlamalyq quraldarǵa júginýge týra keledi. Mundaı tehnıkalyq problemalar aldaǵy onjyldyqtarda sheshiletinine senimdi bolǵanymen, bastapqyda málimetter bazasymen jáne analıtıkalyq mindettermen jumys isteýge baǵyttalǵan GAJ kartograftarǵa kartalardaǵy qubylystardy laıyqty grafıkalyq túrde kórsetý úshin jetkilikti quraldardy usyna alady. Biraq ázirge bul sheshilmegen mindetter, múmkin, qazirgi zamanǵy geoınformatıka men geoaqparattyq kartografıanyń basty máselesi emes, al kartaǵa óner týyndysy retinde kózqaras joǵalyp ketýi múmkin.

3. Sýretterdi jalpylaý. GAJ kómegimen jalpylaý máseleleri I.K.Lýre kitabynda egjeı-tegjeıli sıpattalǵan. Naqty geometrıalyq kontýrlary bar jasandy shyǵý obektileri avtomattandyrylǵan jalpylaýǵa jaqsy jaýap beredi; negizgi qıyndyqtar tabıǵı obektilerdi jalpylaýǵa baılanysty. Mysaly, "jalpylaý" (generalızasıa) komandasy ArcGIS-te tanymal Dýglas-Peker algorıtmin qoldana otyryp, tańdalǵan nysandardyń pishinin jeńildetedi. Bul fızıkalyq-geografıalyq jaǵdaıdan jıi ajyratylǵan jalpylaýdyń taza matematıkalyq ádisi.

4. JQZ men kartografıanyń anaǵurlym tereń birigý úrdisi. Qazaqstan aýmaǵynda topografıalyq kartalardy jańartýdyń qajettiligi bar. Jerdi qashyqtyqtan zondtaý derekteri 1:2 000 (releftiń joǵary dáldikti sıfrlyq modelin (0,15 m) paıdalaný kezinde) jáne 1:5 000 (1: 25 000 masshtab kartalary negizinde releftiń sıfrlyq modelin paıdalaný kezinde) masshtabyna deıin joǵary jáne asa joǵary keńistiktik ruqsattaǵy ǵarysh apparattarynyń arqasynda jańartýdy júrgizýge múmkindik beredi.

JQZ materıaldaryn paıdalana otyryp sheshiletin tabıǵı resýrstar men qorshaǵan ortany baǵalaýdyń taqyryptyq mindetterin sheshý kezinde tórt negizgi sala erekshelenedi:

* Geologıa jáne jer qoınaýy resýrstary;

* Gıdrologıa jáne jer ústi sý resýrstary;

* Orman resýrstary jáne ósimdik jamylǵysy;

* Qorshaǵan ortaǵa áseri.

Ǵaryshtyq túsirilimder taqyryptyq (geologıalyq, geomorfologıalyq, gıdrologıalyq, meteorologıalyq, landshafttyq jáne basqa) kartalardy jasaýdy jáne jańartýdy jyldamdatýǵa, sondaı - aq stıhıalyq qubylystar-daýyldardyń damýyn qadaǵalaýǵa múmkindik beretin kartalardyń jańa túrlerin, mysaly, bulttylyq kartalaryn jasaýǵa múmkindik beredi.

Qorytyndylaı kele, bizdiń kóz aldymyzda qazirgi zamanǵy kartografıalaý geoaqparattyq kartaǵa aınaldy jáne ózimizdiń tájirıbemiz ben bilimimizge súıene otyryp, geoaqparattyq kartografıalaýdyń problemalary men mindetterin tujyrymdaýǵa tyrystyq. Osylaısha kelesi qorytyndyǵa keldik:

1. Geoaqparattyq kartografıalaý úshin termınologıalyq baza qalyptastyrý qajet;

2. Geoaqparattyq kartografıalaý úshin shyndyqty kartografıalyq beıneleý tásilderiniń jiktelýin jetildirý;

3. Joǵaryda aıtylǵan "olqylyqtardy" toltyra otyryp, geoaqparattyq kartografıanyń jańa baǵyttaryndaǵy ǵylymı jobalardy damytý qajet.

Tehnologıalyq progrestiń qarqyndy damýyna baılanysty kartografıanyń bolashaǵy qandaı bolatynyn boljaý qıyn. Biraq, osy kezeńde ózekti máselelerdi sheshý jáne geoaqparattyq kartografıalaýdyń ǵylymı negizderin odan ári damytý úshin senimdi teorıalyq baza qura otyryp, keńistiktik derekterdi kórsetýdiń ártúrli túrleri men ádisterinde joǵalmaý, ıaǵnı tehnologıalyq progresten artta qalmaı sonymen birge damý óte mańyzdy.

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Berlánt A.M. Geoınformasıonnoe kartografırovanıe. M.: 1997. 64 s.
2. Berlánt A.M. Kartovedenıe. M.: Aspekt Pres, 2003. 477 s.
3. Lýre I.K. Geoınformasıonnoe kartografırovanıe. Metody geoınformatıkı ı sıfrovoı obrabotkı kosmıcheskıh snımkov: Ýchebnık. M.: KDÝ, 2016. 424 s.

---