InfoHub Logo

Qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy zar zaman aǵymy

Qıly kezeńde qyryq túrli qısynmen uǵyndyrylǵan «zar zaman», «zar zaman aǵymy», «zar zaman aqyndary» degen uǵymdar úreı kóleńkesinen, saıasat salqynynan arylyp, endi qazaq tarıhyndaǵy, qazaq ádebıetiniń tarıhyndaǵy belgili bir qubylys retinde óz arnasyna quıyla bastady.

Qazaq ádebıetiniń tarıhyndaǵy tutas bir dáýirdi qamtyǵan zar zaman aǵymy, zar zaman — kóleńkesinen qoryqqan, damýdy kere almaǵan, dúnıege marksısik-lenındik materıalısik kózben «qaraı almaǵan» saryýaıym, kertartpa sher - qaıǵynyń shyrmaýyndaǵy «baıǵus jandardyń» oıdan shyǵarǵan eles dúnıesi emes, zar zaman — tarıh aqıqaty. Zar zaman aǵymy — qazaq ádebıetiniń tarıhyndaǵy asa bir naqty qubylys.

Zar zaman aqyndarynyń murasyna asyǵyp - aptyqpaı, naýqanshyldyq pen daýryqpaı túpkilikti oralar shaq týdy.

XIX ǵasyr ádebıet tarıhynda eki kezeńge: I jartysyndaǵy, II jartysyndaǵy ádebıet bolyp bólimin kele jatyr. Al ádebıet tarıhyndaǵy tutas dáýirlerdi qamtıtyn aǵyn -saryndardyń, túrli baǵyttardyń hronologıalyq sharttylyqtardyń sheńberine syımaı jatatyny jóninen kelgende, erteli-kesh aıtylǵan ǵylymı oı-pikirlerdi ári qaraı bekite túsý, damyta berý, júıeleý, tujyrymdaý máseleleri ár ýaqytta nazarda bolýǵa tıis. Máselen, ult-azattyq saryn qazaq ádebıetinde birneshe ǵasyrdy, tipti tutas tarıhyn qamtıdy. Jáne ol tek orys otarshyldyǵyna ǵana qarsy týǵan saryn emes.

Al qazaq ádebıetiniń tarıhynda zar zaman degendi jalpy alyp, qazaqtyń bar zamany zar zaman edi, sondyqtan ony jeke ádebı aǵym retinde alyp qarastyrýdyń endigi jerde reti bar ma degendeı pikirge de oılana qarap, oı aıtý mindet. Qyrýar is tynǵanymen, kop sharýasy jónge keltirilip, ǵylymı júıesin jasaýdy kútip jatqan uly ádebıetimizdiń bir kezderde Muhtar Áýezov ózinen burynǵy pikirlerdi ilgeri damytyp, tujyrymdap ketken, qazirgi qaısybir jaǵdaıda aıtyp júrgenimizdeı júzdegen jyldardy emes, naqty júz jyldyq dáýirdi qamtıdy dep atap ketken zar zaman aǵymyn nege joqqa shyǵarýǵa tıispiz? Qaıta, kezinde saralanyp, basty sıpattary atalǵanymen, keıinnen basqa arnaǵa burylyp jiberilgen, endi qaıta qarastyrylyp jatqan qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy bul dáýirdi myqtap negizdep, tolyqtyryp ǵylymı sıpattamasyn jasap, teorıalyq negizde ornyqtyratyn kez týdy emes pe?

Kúni búginge sheıin zar zaman aqyndary tóńireginde áride de, beride de aıtylyp qoıǵan, aıtylyp jatqan jaılar az emes. Dýlat aqyn murasy zar zaman turǵysynan zerttelip (E. Pertaeva, Q. Raev eńbekteri), kórkemdik kestesi, áleýmettik salmaǵy jaǵynan qarastyryldy. Murat Móńkeulynyń ádebı murasy jaıly dısertasıa qorǵaldy. Dinı -aǵartýshylyq aǵym ókili retinde Ábýbákir Kerderiniń shyǵarmashylyq murasyna nazar aýdaryldy. Zar zaman poezıasyn zertteý B. Omaruly monografıalyq eńbekterinde keńı tústi. Jekelegen aqyn-jyraýlar shyǵarmalary baspa júzip kórip jatyr.

Olardyń ádebı murasyn baǵalaýǵa kelýde ádebıet tarıhyn dáýirleý, ádebı murany saralaý, ǵylymı negizde júıeleý, ıgerý máselelerine soqpaı óte almaımyz. Osy, basty, túp qazyq jaılardyń arǵy - bergisi saralap, anyqtap, kúmándi, kúdikti, jasyryn, jadaǵaı tustaryn bilip almaı turyp soz aıtý — bos áýre. Máselen, qazaq ádebıetindegi dinı-aǵartýshylyq aǵyny alaıyq. Bul ádebıet tarıhynyń profesory Beısenbaı Kenjebaev negizdegen dáýirlerinde XX ǵasyr basyndaǵy ádebıetke TÁİİ baǵyt. Al Muhtar Áýezov ony zar zaman aǵymy ádebıetiniń (ıaǵnı júz jyldyq dáýir ádebıetinen) bir sıpaty dep aıǵaqtaǵan .

Ádebıet tarıhynda teorıalyq turǵydan negizdelýi bastalǵanymen, sanamyzǵa sińgenimen, qazirgi ádebıet tarıhyna qatysty oqýlyq, zertteýlerdiń qoldanyp zar zaman ataýy uzaq jyldar boıy, sońǵy ýaqytqa sheıin qaǵaberis qalyp keldi. 1932 jyly Sáken Seıfýllın qazaq ádebıetiniń tóńkeriske deıingi tarıhyn eki dáýirge bóldi:

1) «Bıler dáýiri», 2) «Orys patshasyna baǵynǵan dáýir ». Sábıt Muqanov Shortanbaı dáýirin «zar zaman ádebıeti» dep, ǵylymı negizde baǵa berdi . Bylaıǵy ýaqytta bul dáýir qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleý máselesine qatysty pikir aıtqan E. Ysmaıylov, Q. Jumalıev, Á. Qońyratbaev, Y. Dúısenbaev sıaqty ǵalymdarymyzdyń da arnaıy toqtap, aıryqsha mán berip ótken dáýiri boldy.

Sońǵy jyldary ǵalym Mekem Myrzahmetov zar zaman ádebıetin orys otarshyldyǵyna qarsy týǵan sıpatyna qarap: «Otarshyldyq dáýirdegi ádebıet» dep ataýdy usynady. Demek, ádebıet tarıhynda asa belgili, alabóten qalypta paıda bolǵan úlken ádebı prosesti, ádebı aǵymdy arnaıy sóz etpeý, elemeı qoıý — ǵylym úshin qıanat.

Qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleýde, ár kezeńniń ádebıetine tán baǵyt, aǵym, saryndardy saralaýda salmaqty, dáleldi tujyrym - túıinder jasaıdy.

Sóz joq, qazaq ádebıettaný ǵylymynda qyrýar zertteý - izdenister, jetistikter bar. Fólklorıstıkada, ádebıet teorıasynda, ádebıet tarıhyn dáýirleýde kóp-kóp jumys isteldi. Al dál belgili bir ádebı aǵym, onyń sıpat, erekshelikteri, teorıalyq, saıasat -áleýmettik negizderi jaıly daralap aıtqan eńbek kóp emes. Zar zaman aǵymyna qatysty tujyrym - toqtamynda Muhtar Áýezov Shortanbaı aqynnyń atyn birneshe jerde bólip ataıdy. Onyń sebebi tek aqynnyń «Zar zaman» atty tolǵaýynda ǵana bolmasa kerek.

«Zar zaman» degen — XIX ǵasyrda ómir súrgen Shortanbaı aqynnyń zaman halin aıtqan bir óleńniń aty. Shortanbaıdyń óleńi ilgeri, sońǵy aqyndardy barlyq kúı, sarynyn bir arnaǵa tutastyrǵanda jıyndy óleń bolǵandyqtan, búkil bir dáýirde bir sarynmen óleń aıtqan aqyndardyń barlyǵyna «Zar zaman» aqyndary degen at qoıdyq, — degeni Shortanbaıdyń bul ádebıettegi orny ala-bóten aıryqsha ekenin negizdeıdi.

M. Áýezov zar zaman aqyndary degen termınge birneshe teorıalyq tujyrymdy negiz etedi. Aıryqsha nazar aýdarar bir túıin: «...zar zaman aqyndarynan bastap bizdiń ádebıet ekinshi jikke qaraı aýysady. Budan buryn qarastyrǵan ádebıet jurnaqtarynyń barlyǵy aýyzsha ádebıet desek, mynalardy jazba ádebıettiń basy deý kerek» — degen ǵylymı jaǵalyǵy aıqyn oı.

M. Áýezov júıeleýindegi «zar zaman ádebı aǵymy» mynandaı máselelerdi ajyratýdan baryp aıǵaqtalady:

1. Zar zaman aqyndary dep kimdi aıtamyz?

2. Bul dáýirdiń alǵashqy aqyndary kimder?

3. Barlyǵynyń basyn qosatyn kúı qaısy?

4. Kópshiligi qandaı jaıdy taqyryp etken, neni tolǵaǵan?

Bul eńbekte M. Áýezov zaman syryna tereń úńiledi. Barsha erekshelik, ózgesheligin qamtı aıtady. Bizdiń zar zaman aqyndary degende, jalpy qazaqtyń atam zamannan bergi ómir tarıhyndaǵy zardy emes, dál osy M. Áýezov atap berip otyrǵan, oryspen aradaǵy saıası ahýalǵa baılanysty týǵan muń men zardy nysanada ustaýymyz qajet. Otarshyldyq saıasattyń zardaptary men maqsattary saıası júıe retinde, tarıhtyń belgili bir beti retinde kóringen tusty bar sıpat - ózgesheligimen tutas qabyldap, onyń ádebıetke túsken kóleńkesin naqty sóıleý qajet.

«Zar zamannyń aqyndarynyń kópshiligi XIX ǵasyrdyń orta kezinen beri qaraı, Isataı, Mahambet, Kenesarylar qozǵalysynyń artynan shyǵady. Qalyń qazaqtyń uıqysyn shaıqap shyqqandaı bolyp, orta júzdi, kishi júzdi túgel oıatqan Isataı, Kenesary qozǵalystary qaıǵyly qalmen bitken soń, eldiń taýy shaǵylyp, ıyǵy túsken, buryn bolymsyz úmit bolsa, belgisiz keleshekten kútken azǵana sáýle bolsa, barlyǵy da jańaǵy erlerdiń jolsyz joryǵynan soń sýalyp bitkendeı bolady. Sondyqtan XIX ǵasyrdyń orta kezinen keıin zar zaman kúıi qalyń elge túgel tanylady» .

Áýezovtiń alabóten aıyryp aıtýynsha zar zamannyń zary orys otarshylarynyń kele bastaýynan bastalǵan zar, muń ǵana emes, ıaǵnı Reseıge bodan bola salyp zar eńireý emes. Muhtar Áýezov zar zaman ádebıetin aıqyndap bergen kóp sebep úmittiń úzilip, «jolsyz joryqtyń» jeńilispen aıaqtalyp, basa aıtady. Patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasaty jaıly jıyrmasynshy jyldary Halel Dosmuhameduly da batyl aıtyp, Isataı — Mahambet bastaǵan ult-azattyq kóterilistiń sebepterine asa qyraǵy saıası baǵany sol kezde bergen edi.

«On segizinshi, on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy qazaqtyń qozǵalysynyń eń kúshtileri — Syrymdiki, Isataıdiki, Kenesarynyki. Úsh qozǵalystyń bas maqsaty — qazaqty orystyń qushaǵynan qutqarý».

Boljal ádebıetiniń negizgi mazmuny qazaq halqynyń bolashaq baıansyz taǵdyr-talaıy bolyp tabylady: jer tozady, jaılaý tarylady, aýa raıy, tabıǵat qataldanady, adamdar kedeılenedi, minez-qulyq, ózgeredi, jaman ǵadetter molaıady, bir sozben aıtqanda, qazaq eli men jeri ózgerip, azyp-tozady. Atalǵan aýyr kúnderdiń haqtyǵyn boljaı otyryp, halyq óz basyndaǵy jaman ǵadet, qasıetterden arylmasa, budan shyǵar joldyń joqtyǵyn, bolashaqta quldyq pen qurý kútip turǵanyn jyrlaıdy.

Boljaldyq ádebıettegi bundaı úmitsiz, zarly saryn ásirese XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda — saıası bostandyqtan úmit kesilgende (Isataıdyń, Kenesarynyń t.b.

1. X. Dosmuhameduly, «Alaman», «Ana tili», 1991, 69-bet. - 173 - kóterilisterdiń janshylýy), qazaq jerin otarlaý kúsheıgende, el jıi-jıi jutqa ushyrap, kedeılengende — kúsheıe tústi» , — degende zar zaman aǵymyna tán jaılar áńgime bolǵanyn baıqaımyz.

«Halyq poezıasynyń taǵy bir soqtaly túri — zar zaman (skorbnaıa poezıa) men tolǵaý. Bul óleńderde salt - sananyń buzylýy jyrlanady, halyq ómiriniń kóne ádet - ǵurpy men eski salttarynyń quldyraýy, bıler men ákimderdiń paraqorlyǵy men pátýasyzdyǵy, turmys - tirshiliktiń nasharlaýy, mal sanynyń azaıýy men halyqtyń jutaýy, jaıylym -qonystyń tarylýy, qonys aýdarýshylarǵa shuraıly jerlerdiń kesilip berilýi, jerdiń tozýy, eldiń azý, ashtyq, jut t.t. soz bolady; burynǵy ómir men eski salt-dástúrler madaqtalyp, keıingi ózgeristerge zar aınalady» degenderdi ıdeıalyq - taqyryptyq jaǵynan zar zaman aǵymyna jaqyndata berýge bolatynyn ańǵaramyz.

Tarıhshy ǵalym B. Súleımenov zar zaman ádebıeti týraly pikir sol proses júrip jatqan kezdiń ózinde aıtylǵanyn eske salady: «Y. Altynsarınniń ádebı aǵymǵa kózqarasyn «Gore kırgız» degen qoljazbasy tolyq tanytady. Bul onyń Túrkistan qazaqtarynyń, «Zar zaman» týraly shyǵarmalaryna jasaǵan qorytyndysy edi. Y. Altynsarınniń bul bergen baǵasyn óte oryndy dep bilemin. Munda ol «zar zaman» ádebı aǵymyn patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasaty, jut qoıan jyldary dep atalatyn asharshylyq pen jalańashtyq kóbeıgen kezeń týǵyzdy deıdi. Bul jerde Y. Altynsarınniń «Zar zaman» aǵymynyń týýyna patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasaty sebep boldy degeni durys.

Y. Altynsarın «Zar zaman» týraly jazbaǵan adam joq, dep olardy óz tekstisin keltiredi». Osy tolǵamdardyń qaı-qaısy bolmasyn XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bylaı qaraı sary ýaıymy mol tolǵaýlar qazaq ádebıetiniń ózekti bir arnasyna aınalǵandyǵyn kórsetedi. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bylaı qaraı kazak. ádebıetinde qalyptasqan ádebı aǵym túri retinde tanylyp, XX ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynda ózindik sıpat, mazmun, túr jaǵynan tolysýǵa bettemegen, zamannyń daýyldy kezeńderine tegen bere almaı, realısik ádebıettiń ózi árqıly arnamen ketýge májbúr boldy.

Túrli saıası naýqandardyń tusynda ol aǵymǵa qıly mán berildi. Bir kezdegi tarıhı damý shyndyǵynan týǵan, halyqtyń qasiret kúıin jetkizgen ádebıet dep tanylǵan orasan zor muraǵa «saryýaıym, úmitsiz úgilgen, jańalyqtan úrikken, dinshil ádebıet» degen min taǵyldy, «zar» aǵymy basqa maǵyna ala bastady.

Profesor Hanǵalı Súıinshálıev ádebıettegi zar zaman aǵymy ataýynyń jan - kúıine mynadaı barlaý jasaıdy: «Olardyń túgel ádebıet tarıhynan shyǵaryp tastaǵysy kelmegen aǵa býyn ádebıetshiler ór saqqa júgirtip, óz oılarynan «zar zaman» ádebıeti dáýirin shyǵaryp ta júrdi. Resmı baspa oryndary búl ataýdy da qabyldamady. Sebebi, olardyń oıynsha, qazaq halqyn Rossıa patshalyǵynyń otarlaýy, jer, sýyn jaýlap alyp, qýǵynǵa salý — progres, Rossıanyń keleshegi ony aqtady. Sondyqtan otarshyldyq dáýirdi «zar zaman» dep ataý saıası qate túsinikti» .

Qazaq ádebıetinde sol bir aıryqsha kózge uryp turǵan aǵym, onyń azýly da aıtýly ókilderinin murasy jaıly sóz qozǵaǵanda sol bir qıly tarıhqa — zar zamannyń ádebı aǵym retinde taralýy men tanylýynyń uzaq jolyna kidiris jasamaı ilgerileı almasymyz daýsyz. Al zar zaman ádebı aǵymy qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleý máselesimen, qazaq ádebıetiniń ózindik spesıfıkasy men ishteı baılanysyp jatqan birtútas qubylys.

Búgingi ádebıettaný ǵylymynyń aldynda turǵan qyrýar sharýanyń eń úlkeni — osy aǵymnyń syr, sıpatyn ashý. Zar zaman ádebı aǵymynyń kórkemdik problemalaryn arnaıy tekserý, onyń kórnekti tulǵalarynyń ádebı murasyn jeke-dara qarastyrý, shyǵarmalaryn jarıalaý, tekstologıa jumys — ol baǵyttaǵy basty izdenister bolmaq.

Qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleý máselesinde S. Seıfýllın, M. Áýezov, X. Dosmuhameduly, A. Baıtursynov, S. Muqanov, X. Súıinshálıev, N. Kelimbetov, M. Maǵaýın, M. Joldasbekov, A. Qyraýbaeva eńbekterin atap ógýge tıispiz. Ádebı janrlar, teorıalyq, tarıhı máselelerdi júıelep, zertteý jıyrmasynshy jyldary túbegeıli qolǵa alyndy da, keıingige azyq bolar, qazyq bolar kop eńbek jasaldy. Máselen, sol tustaǵy súbeli eńbektiń biri — Sáken Seıfýllınniń «Qazaq ádebıeti» atty zertteýin Málik Ǵabdýllın qazaq ádebıetiniń tarıhyn zertteý jóninde túńǵysh jasaǵan monografıanyń biri dep baǵalady. Bul eńbektiń ádebıet tarıhyn jáne onyń qalyptasyp, damý kezeńderin azamattyq tarıhqa baılanystyra zertteýdi, ádebıettiń kórkemdik, janrlyq erekshelikterin aıqyndaý baǵytyndaǵy zertteýdi ǵylymı negizde ornyqtyrýdy maqsatty, júıeli túrde qarastyrǵan; halyq ádebıetin jıyp-terip, júıemen zerttep, jarıalap nasıhattaýda ólsheýsiz orny bolǵan eńbek ekeni aqıqat.

Sáken «...Shortanbaı, Aqmola, Omar ázderiniń shyǵarmalarynda kóbinese eski bektik, bek symaq zamandy kóksep, sol zamannyń irip - shirip, ólip - óship bara jatqandyǵyn kóril qımaı zarlanady. Ólip bara jatqanyna ókinish etip kózinen jas, úninen sor shyǵarady, jańa zamanǵa jóndi kóndige almaıdy», — degende, bul aqyndardy jazǵyryp, minep, aparyp tastaýdan aýlaq. Bolǵan jaǵdaıdy, jańaǵa kóndikpeı zar shyǵaryp, jas shyǵarǵan óksik ónerdiń kúıin baıandaıdy. Árıne, Sáken zar zaman ádebıeti dep bólgen joq, biraq «orys patshasyna baǵynǵan dáýirdiń» ádebıeti dep sol bir dáýirdi bólek alyp qarastyrǵany belgili...

Búkil tarıhymyzdyń onyń ishinde... ádebı-mádenı tarıhymyzdyń burmalanýy Qazaqstan jaǵdaıynda 1932 jyly resmı sıpat aldy. «Stalın joldastyń hatyna baılanysty Qazaqstannyń terıtorıalyq maıdanyndaǵy kúrestiń mindetteri týraly» alynǵan 1932 jylǵy 10 qańtardaǵy Qaýly bizdiń búkil ıdeologıalyq jumystarymyzdyń tútinin teriske buryp jiberdi. Sondyqtan ult - azattyq kóterilisi de, halyq qozǵalysy da, jeke qaıratkerlerdiń is-áreketi de, aqyn - jazýshylardyń shyǵarmalary da, jyraýlardyń tolǵaýlary da qazaq halqyna qarsy baǵyttalǵan qaskóı dúnıeler bolyp shyǵa keldi». Endi kazak ádebıeti tarıhynyń, ásirese XIX ǵasyrdyń orta tusynan Uly Otan soǵysyna deıingi kezdegi qubylystardyń basym kópshiligin qaıta zerttep, jańasha baıandaý qajettigi týyp otyr.

Ádebıet tarıhyn zertteý, dáýirleý máselesinde qazir súıenish dińgek - tirekter de, sál úńilseń árige tartyp áketer baǵyt-baǵdarlar da bar. Uzaq jyldar boıy ulttyq ádebıetimizdiń taǵdyryn oıynshyq etken saıası «qyraǵylyq» joǵaldy. Endi tek arshy, ash aıt.

Qazaq ádebıetiniń tarıhyn jasaýdy alǵashqylardyń biri bolyp qozǵap, qyrýar is tyndyryp, úlken ádebı mekteptiń negizin salyp ketken kóregen ǵalym profesor Beısenbaı Kenjebaevtyń qynjylys, tolǵanysyna beıtarap qaraý múmkin emes. «Bir qaraǵanda, eshqandaı talasy joq, tarıhqa júginsek, ózinen-ózi túsinikti bolyp shyǵa keletin «qazaq ádebıetiniń tarıhy qaıdan bastalady?» degen másele tóńireginde aǵa býyn ádebıet zertteýshileri — biraz qyrýar ýaqytymyzdy, bar ómirimizdi sarp etippiz. Qaıtesiń, ǵylym balańdyǵy. Ulttyq psıhologıanyń ózgesheligi... Qazaq fılologıasy ol dáýirdi bastan keshpeı, zertteý metodologıasyn jetildirmeı, ádebıet tarıhyn tereńdep zertteýdiń kelesi, keleli kezeńderin óte almasy jáne belgili. Ol etaptardan bul kúnde biz de óttik - aý...» degeni ǵalymnyń keleshekke degen zor úmitin ańǵarǵandaı.

Qazaq ádebıeti tarıhynyń ǵana emes, jalpy qazaq tarıhynyń joqshysy, janashyry ǵalym, jazýshy Muhtar Maǵaýınniń ádebıet tarıhyn dáýirleýdiń uzaq jyldar boıǵy jaǵdaıyna toqtala otyryp aıtylǵan pikiri búl máseleniń kún tártibinen túspegenin jáne aıǵaqtaı túsedi. «Sonymen, kóne dáýirdegi qazaq ádebıetine arnalǵan alǵashqy jáne eń mándi zertteýlerimiz budan jıyrma - jıyrma bes jyl buryn jazylypty. Odan beride bar kúsh - jiger sol jasalǵan jumysty tıanaqtaýǵa ketken (tyńnan túren salǵan ǵulama ustaz Beısenbaı Kenjebaevtyń óziniń bul taraptaǵy negizgi eńbekteri shákirtteriniń kómegimen kitap bolyp 1986 jyly áreń basyldy). Jiger muqalmasa da taýy shaǵylǵan. Nátıjesinde, toqtamasaq ta toqyradyq. Jańa zertteý joqqa tán, jańadan qatarǵa túsken jigerli jas múlde kórinbeıdi. Seń buzylǵan, jol ashylǵan kezde búl qaı turys? Kezek kúttirmeıtin, kop bolyp oılanar másele osy» .

Beısenbaı Kenjebaevtyń ádebıet tarıhyn jasaýdyń basy-qasynda júrip ǵumyr keshkeni qazaq ádebıettaný ǵylymyndaǵy janqıarlyq eńbektiń bir kórinisi. Óziniń aıtýynsha, qazaq ádebıetiniń tarıhyn túrki halyqtaryna ortaq kezeńnen bastaý kerektigi jaıly problemany Sáken Seıfýllınniń «Qazaq ádebıeti» atty oqýlyǵyna baılanysty 1933 jylǵy resenzıalyq maqalasynda alǵash ret aıtqan. Sol máseleniń arǵy - bergisi búginde, bylaıǵy iske baǵyt-baǵdar silteýde ǵalym eńbegi ólsheýsiz. XX ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıetiniń jan-jaqty ǵylymı tujyrymdamasyn B. Kenjebaev jasady.

Ádebıet tarıhyna onyń birneshe dáýirlerdi qamtyǵan tutas ǵylymı sıpattamasyn alǵash ret jasaǵan ǵalym Hanǵalı Súıinshálıev ólsheýsiz úles qosyp kele jatyr. Onyń «Qazaq ádebıetiniń qalyptasý kezeńderi» monografıasy erte dáýir ádebıetinen XIX ǵasyrdyń sońyna deıingi ádebıetimizdiń tarıhyna arnalǵan asa súbeli zertteý eńbek. Bylaıǵy zertteýlerge negiz bolǵan, qaı baǵytta, qalaı qaraı ilgerileý, tereńdeý qajettigin qamtı, kórsete otyryp atqarylǵan jumys. Ǵalym bar ǵumyryn halyq ádebıetiniń túrli mindetteri men maqsattaryna arnap keledi.

Ádebıet tarıhyn dáýirleýdiń bilikti mamandarynyń biri ǵalym Nemat Kelimbetov óziniń búl máselege qatysty pikirlerinde ásirese san qıly ádebı aǵymdardyń paıda bolý joldaryn, ádebı janrlar men ádebı tásilderdiń damý kezeńderinde tanyp-bilý kerektigin basa aıtady .

Ádebıet tarıhyn dáýirleý máselesinde ǵalym Alma Qyraýbaeva belgili bir kezeń ádebıetin jarlyq, taqyryptyq, aýdarmashylyq, tekstologıa, ıdeıalyq - kórkemdik prınsıpter turǵysynan úńile zertteýde Altyn Orda atalatyn úlken, kúrdeli, aýqymdy dáýirdiń jan - jaqty sıpattamasyn jasaýǵa shırek ǵasyrdan beri óz eńbegin sińirip keledi. Belgili bir dáýir ádebıetin baǵalaý, tarazylaý máselesindegi osyndaı ǵylymı prınsıpti — bar dáýirge de qajet. Ǵalym ádebıet tarıhyn dáýirlerdiń ishki syrlaryna balań, jas kezinde-aq boılap, meńgergenin myna pikirler aıǵaqtaı túsedi. «Ádebıetimizdiń tarıhynda ózindik iz qaldyrǵan osyndaı eleýli muralardyń biri — XIII—XIV ǵasyrlardaǵy eskertkishter. Osy kezeń eskertkishterine tán janrlyq, taqyryptyq, kórkemdik tildik sıpattardyń izi, ózara sabaqtastyq keıingi dáýirlerdegi ádebıetimizden, ásirese XIX—XX ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıetinen jaqsy baıqalady. Al mundaı zańdylyqtardy tanyp-bilýdiń qajet ekendigi aıdan anyq. XIII—XIV ǵasyrlar eskertkishteriniń ádebı sıpatyn aıqyndaý talaby shyǵys ádebıetterin dáýirge bolý salasynda ádebıetshilerimizdi kópten tolǵandyryp júrgen ǵylymı izdenistermen de úndes» .

Ǵalym Muhtar Maǵaýın tutas bir dáýirdiń ádebıetin qazaq ádebıetiniń tarıhyna qaıtalanbas erekshelik sıpattarymen, tereń ǵylymı negizde ábden, daýsyz ornyqtyrýǵa úlken eńbek sińirdi.

Ádebıet tarıhyn dáýirleýdiń máselesi ári kop, ári kúrdeli. Sonyń ishinde taqyryn aıasynan aýyp ketpes úshin, biz ádebıet tarıhynda «zar zaman» atalǵan dáýirge baılanysty aıtylǵan oı-pikirlerge, sonan týyndap jatatyn qaısybir ǵylymı, tanymdyq máselelerge ǵana arnaıy toqtalýdy maqsat tuttyq. Bul tóńirekte qyrýar máseleler aqtaryp -tóńkerýdi, júıeleýdi kútip jatqany anyq.

Muhtar Áýezov zar zaman, otarshyldyq dáýir ádebıetindegi ýaqyt merzimin ishteı XVIII ǵasyrdyń sońy men XIX ǵasyr ádebıetine jatqyzdy. Bul jikteýdi keıingi zertteýshiler XVIII ǵasyrdaǵy ádebıet tarıhy dep jalpylaı bóldi.

Qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleý máselesinde eń áýeli qaı dáýirden bastaımyz, ádebıet tarıhyna kimder enýi kerek degen jaılar turdy. Qandaı-qandaı tutas kezeńder bolǵany saralanady. Ár dáýirdiń ádebıeti — ol birtutas qazaq halqynyń ádebıeti. Ol ádebıette qaı dáýirde bolmasyn túrli aǵym, saryn, baǵyt, baǵdar, mán - mazmun (ýaqyt, saıası-áleýmettik, tarıhı jaǵdaı týǵyzǵan) boldy. Máselen, ult-azattyq saryn qazaq ádebıetiniń ón boıynda jatyr. Shoqan, Ybyraı, Ahmet Baıtursynov, Halel Dosmuhameduly, Muhtar Áýezov, Sáken Seıfýllın, Sábıt Muqanov negizdep, keıin keń arnalarǵa ulasqan qazaq ádebıetiniń ǵylymı klassıfıkasıasy da bir ǵana dáýirge syımaıdy. Ol — júzdegen jyldar boıy jasalǵan halyq ádebıetiniń tutas enshisi. Orta ǵasyrlyq ádebı eskertkishterden keıingi jyr úlgilerin, nasıhat, úgit mándi tolǵanystardy kep ushyratýymyz kezdeısoqtyq emes.

Zar zamandy ádebıettiń tutas bir dáýiri dep emes (ol dáýirde basqa aǵym - saryn da bolýy zańdylyq — K,. M.), qazaq ádebıetindegi zar zaman aǵymy dep, jáne ony tikeleı orys otarshyldyǵy túrli saıası aktilerdi iske asyrýdy maqsat etip, aqyry tyndyryp bolǵan dáýir — otarshyldyq dáýir aıasyndaǵy ádebı aǵym, ózindik ózgeshelik, bóleksheligi bar baǵyt retinde qarastyrý, tipti sol XIX ǵasyrdyń ózindegi, XX ǵasyr basyndaǵy ózgeshe baǵyt, saryndarmen aralastyrmaý qajet.

Ókinishke oraı, ǵasyr basyndaǵy barymyzdy tutastaı baǵalaýǵa, saralaýǵa umtylys ondaǵan jyldarǵa túrli sebeptermen kesheýildedi. Sondyqtan kóptegen zertteýshi tekten-tekke alańdaýshylyq bildirip otyrǵan joq. Ózge jurttar sóıtip jatyr, biz búıteıik degen syrt túrlenýden qutyldyq. Ózimizdiki ózimiz tanyp, óz baǵamyzdy berýge qaqymyz bar ózimizdiń ishimizdi ózimiz almasaq, óz obalymyz ózimizge. Órkenıetti elderdiń ádebıet tarıhyn jasaýdaǵy ǵylymı konsepsıalarynyń tájirıbelerin eskere otyrý qajet. Ǵalymdarymyzdyń ádebıet tarıhyn dáýirleýdegi túrli kezeńderine kelise otyryp, ózgeris engizý de, jetildirý de qajet. Máselen, bir XIX ǵasyrdyń ózin ekige bólip júrmiz.

Muhtar Áýezov «Ádebıet tarıhynda» qazaq ádebıeti tarıhyn dáýirge bólýdiń alǵashqy aıǵaqtaryn jasap, ádebıetimizdi halyq aýyz ádebıeti jáne zar zaman aqyndary degen mejelerge bólip qarastyrady. Zar zaman ádebıeti jasaǵan dáýirdi júz jyldyq dáýir dep bóledi. Sábıt Muqanov XVIII—XIX ǵasyr ádebıetin dáýirleýde zar zaman ádebıetin bólek alyp qarastyrady.

«Ádebıet tarıhy» oqýlyǵynyń júıesin saralaı otyryp, ǵalym Mekemtas Myrzahmetov ádebıet tarıhyndaǵy M. Áýezov bólgen júz jyldyq kezendi otarshyldyq dáýir ádebıeti24 dep ataýdy usyndy; qazaq ádebıeti tarıhyn dáýirleýdi qaıta qaraý máselesin qorǵaıdy.

Rasynda da, ádebıet tarıhyn dáýirleý máselesi aıaqtalmaǵan proses.

Zertteýshiler buǵan gúrli qısyndy prınsıptermen kelip, óz oı - tujyrymdaryn usyndy, túrli qısyndy, ádebıettaný ǵylymymyz úshin asa qundy qorytyndylar jasady.

Sońǵy jyldarda ádebıet tarıhyna hronologıalyq tártippen kelip, onan óri ádebı aǵym, baǵyt, saryndardy ornyqtyrý, aıǵaqtaý prosesin kúsheıte júrgizý tendensıa bel alyp keledi. Áıtpese, qıly sıpatty, túrli mazmundy ádebıettiń ara jigi I jartysy, II jartysy degen dál shekpen bólip tastaýǵa kóne me? Kónbeıdi. Al, belgili bir ǵasyr ádebıetindegi aǵym, arnalardy ajyratý, aıqyndaý, ornyqtyrý jaǵyn qarastyrý kop máseleni sheship alýǵa bastaıtyny sózsiz.

Máselen, zar zaman aǵymyn otarshyldyq dáýir ádebıetiniń bar sıpatyn boıyna darytqan baǵyt dep qaraýǵa bolmaıdy, sol otarshyldyq dáýirdegi asa aıqyn, aýqymdy ádebı - saıası aǵym retinde alyp qarastyrǵanda ǵana ózindik syryn ashary haq. Otarshyldyq dáýirdegi ádebıettiń ózi janr jaǵynan, qoǵamdyq-áleýmettik sıpaty jaǵynan birneshe tujyrymmen shekteýge kelmeıtin asa úlken ádebıet. Máselen, Abaı poezıasy tek zar zaman aǵymyna telip qoıýǵa kelmeıtin ulan-ǵaıyr álem.

Bizdińshe, ádebı aǵymdardy, dáýirlerdi aıǵaqtaýda qaısybir jaǵdaıda shekteýli sharttylyqtarǵa barýdyń da zıany joq. Áýeli bir qaıyryp alyp, ári qaraı tarata berýge keselin keltirmeıtin sharttylyqty tapqan jón. Kezinde Muhtar Áýezov zar zaman aqyndary týraly tujyrymdar jasaǵanda qaısybir mejeleriniń shartty ekendigin bilmeıdi deı almas edik.

Árıne, XIX ǵasyr ádebıetin eki kezeńge bólip kele jatýymyzdyń ózi sol ádebı aǵymdardyń, ózgeshelikterdiń, saryndardyń ara jigin ashý úshin qoldanylǵan sharttylyq sıaqty. Al kúnderdiń kúninde, XIX ǵasyr ádebıetindegi myna ádebı aǵym, myna baǵyt, myna saryn degendeı jikteýlerdiń túpkilikti ornyǵatyny kúmánsiz. Profesor Beısenbaı Kenjebaev qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleýde XIX ǵasyr ádebıetin ekige bólmeıdi, synshyl ádebıet dep tutas baǵa beredi. Iaǵnı, aǵymdardy, baǵyt - saryndy, erekshelikterdi ǵalym ár dáýirdiń ishki taldaýyna qaldyryp otyr.

Zar zaman aǵymy otarshyldyq dáýirdiń kop ózgesheligin qamtyǵan úlken ádebı baǵyt. Ol dáýirde ózindik saıası, teorıalyq bar ózgesheligimen jańa sıpatta, álemdik deńgeıdegi, eýropalyq mándegi jańa jazba ádebıettiń de týyp, jasaǵany, aıtys óneriniń de qanat jaıǵany, túrli qıssa - dastandardyń týǵany, sal-seriler ónernamasynyń óristegeni belgili.

M. Myrzahmetov «Otarshyldyq dáýir ádebıeti» zertteýinde saıası-áleýmettik syrlarǵa basa toqtalǵanymen, ádebıettiń ózindik ishki sıpat - ereksheliginiń ózin sol saıası ahýaldy aıtýdyń, kórsetýdiń negizi ekendigin kóldeneń tastap otyrady.

«XIX ǵasyr men XX ǵasyr basyndaǵy aralyqta damyǵan, zaman talabyna oraı janrlyq, stıldik sopylyqtardy, ıdeıalyq taqyryptyq erekshelikterdi týdyrǵan kórkem shyǵarmalardyń bári de negizinen saıası-áleýmettik lırıka sheńberinde jyrlanyp. ózekti bir saryndy tósenish etti. Osy sebepti soz etkeli otyrǵan dáýirdegi ádebıet tarıhyn dáýirlegende ony buzyp-jarmaı - aq bútin qalpynda "Otarshyldyq dáýirdegi ádebıet" dep ataýymyz kerek» dep tujyrymdady.

M. Áýezov júz jyldyq dáýir dep bólgende XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysy tutastaı enetin emes pe edi? M. Myrzahmetov ony umytyp otyrǵan joq. Dáýirleý máselesindegi óz oıyn basqasha qısyndarmen negizdegendikten de qospaı otyr.

Qazaq ádebıetiniń tarıhynda «Zar zaman dáýiri» buǵan deıin aǵym, baǵyt emes, tutas dáýir sıpatynda da qoldanylyp, aıtylyp keledi, solaı qalsa qaıter edi desek, XIX ǵasyr, XX ǵasyr basyndaǵy barsha erekshelikti qursaýlap tastaýǵa bastaıtyn sıaqty. Sondyqtan «zar zaman» ataýyn ádebıetimizdiń uzaq tarıhyndaǵy aıtýly da aıbyndy, aıdyndy aǵym retinde alyp qarap, onyń ózindik kórkemdik sıpattaryn, ǵylymı-teorıalyq negizderin júıelep, sol aǵymǵa enýge tıisti árbir aqyn-jyraýdyń ádebıet murasyn sol negizde tujyrymdaý qajet. Máselen, Shortanbaı shyǵarmalary qandaı-qandaı sıpattaryna baılanysty osy aǵymǵa jatqyzyldy, jatqyzylýǵa tıis degen máselege oı jibereıik. Dýlatqa da, Muratqa da, Narmanbetke de sol ǵylymı, kórkemdik, saıası-áleýmettik sıpattamalar negizinde kelgen tusta, ári qaraı taramdap áketer soqtaly, súbeli arnalar az emes. Sebebi biz kóbine ol ádebıettiń — zar zaman ádebıetiniń taqyryptyq ortaqtyǵynan alystaı almaı júrmiz.

Kórkemdik sıpat: dástúri, jańalyǵy, túri, óleń ólshemi, kórkemdeý quraldary t.b. sıaqty taza estetıkalyq tanym turǵysynan kelgende zar zaman aǵymyna ortaq aıǵaqtar kóptep tabylady. Osy oraıdy M. Maǵaýınniń XV—XVIII ǵasyrlardaǵy jyraýlar poezıasyn túr, erekshelik jaǵynan túıindeýi, sıpattaýy sıaqty zertteý, zerdeleýler XIX ǵasyr ádebıetinde asa qajettiligi baıqalady.

Arnaıy oqýlyq jasaǵan profesor X. Súıinshálıevtiń sol úlken ádebıettiń ókilderine bergen baǵa, anyqtamalary eskerile otyryp damytar, jetildirer sharýa da az bolmasa kerek.

Qazaqstan Komýnıstik partıasy Ortalyq Komıtetiniń 1957 jylǵy «Qazaq halqynyń ádebı - poezıalyq jáne mýzyka murasyn zertteýdiń, syn turǵysynan qarap paıdalanýdyń jaıy jáne ony jaqsartý sharalary týraly» qaýlysy qazaq ádebıettaný ǵylymyna jańa bir arnaǵa túsýge qozǵaý saldy. Jańanyń bári jaqsylyq, jetistik bola bermeıtinin este ustaı otyryp, sol tusta qaısybir jabýly jatqan qaqpaqtardyń qozǵalysqa túsip, siresip qatqan tońdardyń jibı bastaǵany, oryndy-orynsyz kop áńgimeniń ortaq paıdaǵa aparar baǵyty belgilengeni daýsyz. Sonyń negizinde qyzý ádebı, ǵylymı aıtystar ótti. Jıyntyq túri 1959 jyly 15—19 maýsym aralyǵynda ótken qazaq ádebıetiniń negizgi problemalaryna arnalǵan ǵylymı-teorıalyq konferensıasy boldy.

Ádebı murany zertteý, kádege asyrý jaıy jan-jaqty sóz bolyp sol kezdegi jetekshi kúsh — partıalyq saıasattyń tóte tartqan betine qaraılaý basym bolǵanymen, mazmundy, máseleli keń áńgime ótti.

Osy konferensıada aýyzǵa asa kóp túsken, ádebı murasy belgili bir dárejede oz baǵasyn alǵan ádebıet ókili — zar zamannyń azýly aqyny Shortanbaı boldy.

Konferensıa ádebıet tarıhyn belgili bir júıege salý, onyń damý joldarynyń jelisin tartý isin birshama qozǵalysqa saldy. Biraq qaısybir tusta kóne - kerneý bura tartýshylyqtyń ne sebepti bel alǵanyn búgin bilmeı otyrmyz desek, qısynsyz. Degenimen aıtylǵan, tujyrymdalǵan máseleler jaıynda B. Kenjebaev qynjyla aıtqanyndaı, onsyz da kóp ýaqyty qara sharýaǵa jumsalǵan ádebıettaný ǵylymynyń jalpy damýyna, bylaıǵy órisine konferensıanyń yqpaly bolǵanyn umytýǵa tıisti emespiz.

Ádebı murany taný, baǵalaý tóńireginde dál osy konferensıada aıtystyń ýshyǵa túsýine bir sebep — «kórkem - óner — kórkemóner úshin» qarsylyq, tap bolǵan qoǵamda — ádebıet taptyq degen buljymaıtyn teorıalar kop eser etti.

Kajym Jumalıev ádebıettanýdaǵy «biryńǵaı aǵym» — «edınyı potok» degenge basa nazar aýdaryp , onyń máni ádebıettiń taptyq qasıetin joqqa shyǵarýǵa tyrysýshylyq dep tujyrymdady. Zar zaman aǵymy dep konferensıanyń ón boıynda bir-aq jerde — B. Súleımenov sózinde aıtyldy.

XIX ǵasyrdaǵy ádebı muraǵa baılanysty keń sóılegen ǵalym Ysqaq Dúısenbaev 20—30 jyldary berilgen baǵamyz qate, sondyqtan sońǵy jyldardaǵy tujyrymdardy nyǵyzdaı berý qajettigin ańǵartty.

«Bir top synshylar men ádebıet tarıhyn zertteýshiler (ásirese M. Áýezov, S. Muqanovty, Q. Jumalıevti meńzeıtindeı, biraq atamandy — Q. M.) Shortanbaı aqynnyń shyǵarmalaryn halyqtyq týyndy dep, onyń sózin synshyl realızmniń ókili, buqara kópshiliktiń jyrtysyn jyrtqan halyqshyl aqyn dep tapsa, ekinshi bir top ádebıetshiler sol aqynnyń óleń-jyrlaryna baǵa bergende Shortanbaıdyń kózqarasyndaǵy qaıshylyqtardy da aıtýǵa tyrysyp, birli-jarym syn aıtqan boldy.

Al óz kózqarasynda da ǵalymnyń shyndyqtan attap óte almaı qalǵan tustary da az emes. Á degende Shortanbaı eskishil, ıslamǵa súıengen, feodaldyq qoǵam joqshysy degen tujyrymdardy tógip - tógip alyp, aqynnyń sanasy kertartpa bola tura óleńinde keıbir turmys shyndyǵy kórsetilip otyratyn tustar bar deıdi.

Muhtar Áýezov Abylaı dáýirindegi zar zaman aqyndaryn eki jikke bólip qaraǵan-dy. Biri — keler kúnniń jumbaǵyn sheship, elge úlgi, ósıet sóz sóıleıtin, boljaý aıtqan qarıa. Ekinshisi — tolǵaý aıtqan jyraý. Qarıasy — Asan. Jyraýy — Buqar. Bul jerde Muhtar Áýezovtiń Asan qaıǵyǵa baılanysty oıynyń mánine az toqtala keteıik. Abylaı dáýirinde ómir súrmegenimen shartty túrde han mańynda bolýǵa tıisti aqylshy qarıalardyń jıyntyq beınesi retinde atalǵany anyq. Óıtkeni Asan M. Áýezov paıymdaýynda da eń aldymen eldiń aqylshy kemeńgeri, zamannyń synshysy, qyraǵysy. Zar zaman aǵymyna M. Áýezov XIX ǵasyrda jasaǵan aqyndardyń bárin kirgizedi:

«Buqar jyraýdan soń XIX ǵasyrdaǵy zar zaman aqyndarynyń basy — Mahambet. Odan keıingileri Shortanbaı, Murat, Altynsaryuly, bulardan sońǵy bir býyp Abaımen tustas aqyndar». Narmanbet, Shernıaz, Dosqoja, Kúderi qoja, Nysanbaı zamany Abylaı zamany emes, endi is qana qalǵan, alystan tolǵap, oıǵa tartamyn dep otyrýǵa bolmaı qalǵan zaman ekenin uǵyndyrady.

«Buqar jyraý zamanynan kele jatqan burynǵy áleýmetshildik, oıshyldyq sarynyna Mahambet zamanynda isshildik qosylsa, keıingi aqyndardyń aqyndar tusynda jańa eser sıaqty bolyp din men mádenıet ısi kire bastady (Astyn syzǵan biz — Q.M.).

Muhtar Áýezov júz jyldyq dáýir ádebıetin úsh kezeńge bólip, ár ýaqyttyń ózindik ereksheligin, ortaq saryn aıasyndaǵy ózgeristerin atap-atap kórsetip otyr:

1. Áleýmetshil, oıshyldyq saryny — Buqar zamany.

2. İsshildik — Mahambet.

3. Din men mádenıet — Ybyraı.

Osyndaǵy bir ǵana din tóńireginde, dinı-aǵartýshylyq saryn jóninde búgingi ádebıettaný ǵylymy qarastyra túser kóp jaı buǵyp jatyr...

«Zar zamannyń tusynan beri qaraı din saryny bizdiń ádebıette jyldan jyl ótken saıyn úlkenirek oryn alady. Basy Shortanbaıdan bastalǵan dinshildik (bul jerde min retinde aıtylyp otyrǵan joq — Q. M.), XIX ǵasyrdyń aıaǵyna kelgende tolyp jatqan da qıssalaryna kelip soǵady».

Muhtar Áýezov zar zamandy ádebıettegi eleýli baǵyt retinde jan-jaqty negizdeýdiń máselelerin qoıdy. «Qazirgi qarastyrylǵaly otyrǵan zar zaman aqyndary: — sol el qamyn sózben joqtaǵan joqshylar. Bulardyń týysy men baǵyt saryny el basyna kelgen tarıhı dáýirden týǵandyqtan, barlyq aqyndy tarıh kóleminde qarastyrý kerek».

Tarıhymyzdyń kóterilmeı, jazylmaı jatqan kóp salasy bar ekenine ǵylymı qaýymnyń nazaryn aýdarǵym keledi. Jáne ol kezeńdegini býrjýazıashyl nemese aǵartýshy -demokrattyq dep aıyra salmaı, ishki kórkemdik erekshelikterine, estetıkalyq qadir-qasıetine qaraı taldap zertteýimiz kerek... Óıtkeni ómirdi realısik, romantıkalyq, satıralyq, sımvolıkalyq turǵydan beınelegende qazaqtyń kórkemdik tanym - talǵamynda talaı jańa sıpattar paıda bolǵany daýsyz. Osy dáýirdiń saıası - áleýmettik mánine sosıologıalyq turǵydan kóbirek kóńil bólgendikten kórkemdik, ónerpazdyq máselelerdi zerttep bilýimiz jetispeı jatqanyn ashyq moıyndaýymyz kerek, — deıdi.

Jalpy ádebıetimizdiń tarıhyndaǵy kezeńderdi, dáýirlerdi ajyratyp alý máselesimen bir qaralýǵa tıisti túrli baǵyttar — máselen, orys ádebıetindegi klasısızm, sentımentalızm, romantızm, realızm degen sıaqty, túrli aǵym, saryndardy ajyratyp aıǵaqtaý, bolý, B. Kenjebaev aıtqandaı ne taza teorıalyq, tarıhı bolǵany jon. 1959 jylǵy konferensıada B. Kenjebaev ádebı mura jasap ketken daryndardy birde kásibine (kitabı), birde ıdeıasyna (aǵartýshy - demokratıalyq) qaraı bolý de durys emes degeni — asa qısyndy pikir.

Qaısybir dáýirdiń ádebıeti ózin ishteı saralaýǵa zárý. Kezeń, dáýirge tutas bólip, baǵyt -aǵymdarǵa ishteı ajyratý qajet. Zar zaman — belgili bir mólsherde tujyrymdalǵan baǵyt, aǵym. Baǵytty — saıası, tarıhı ereksheligine, aǵymdy — sodan týǵan kórkemdik ózgeshelikterine qaraı qarastyrǵan abzal.

Zar zaman aǵymy jaıly soz bolǵanda M. Áýezovtiń «Ádebıet tarıhyndaǵy» konsepsıasyn ǵylymı negiz etýge tıispiz. Áýezov áleýmettik astar jaǵynan da, mazmundyq erekshelik jaqtan da, kórkemdik ólshem - ózgeshelikter — túr, dástúr, ózgeris, qoldanys, janr t.b. jaqtardan jan - jaqty taldady.

Júz jyldyq dáýirdiń saıası sıpatyn meılinshe jan - jaqty qamtyǵan ǵalym sol dáýirdiń zar zaman atalyp otyrǵan ádebıetine baılanysty birneshe basty-basty tujyrym jasaıdy:

1. Zar zaman ádebıetin týǵyzýshynyń biri jyraýlar bolǵany belgili. M. Áýezov qazaq ádebıetinde jyraý qaıdam mısıa atqardy, onyń ómiri, óleńi nemen erekshelenedi degen máseleni mol qamtydy.

2. Jazba ádebıetke aýysý sebepterim, ol ádebıettiń jalpy ádebıetten aıyrmashylyq, ózgesheligim sóz etti.

3. Zar zaman ádebıetindegi tarıhı jyrlardy teorıalyq, mán-mazmun jaqtan taldady, sol ádebıet tusynda týǵan túr dep tanydy.

4. Zar zaman ádebıeti kimnen bastalyp, kimmen aıaqtalady degendi atap kórsetti.

5. Zar zaman ádebıetiniń negizgi saryndarym aıǵaqtady.

6. Zar zaman ádebıetin janr, túr, óleń úlgisi jaǵynan bar lady.

7. Bul ádebıetti damý, ózgerý sebepterim atap, 3 kezeńge bólip kórsetti.

8. Zar zaman aqyndaryn qaısysynda qaı sarym basym bolǵanym saralady.

9. Bylaıǵy zertteý, izdemes mindetterdi tujyrymdady.

Júz jyldyq dáýirdegi zar zaman aǵymyna M. Áýezov «XIX ǵasyrda bolǵan aqyndardyń bári kiredi», — degen oıy Narmanbetpen tuıyqtaıdy. «Zar zamannyń artqy aqymy XIX ǵasyr mem XX ǵasyrdyń japsarynda ómir súrip, sol kezde óleń aıtqam Narmambet zaman zarynyń eń aqyrǵy kúıim shertip, toqtaǵam osy aqym... osynyń zamanymen, osydan keıingi dáýirde zar, kúı qazaq ádebıetinen bitedi» . Sebebi, qalyń el burynǵy kóp tilekti kemitip, quldyqqa, qorlyqqa, tarshylyqqa eti úırenip, ólip ketken, jańa zaman jetegine júrýge yntyq bola bastaǵan.

Zar zamannyń artqy aqyny Narmanbettiń ádebıettiń bir ǵasyrlyq dáýirin «Saryarqa» joqtaýymen tyndyrǵanyn tujyrymdaıdy.

Saryarqa, sarqyraǵan sýyń qaıda,
Túnde shyq, kúndiz munar, býyń qaıda.
Naızaǵaı jarq-jurq etip nóser quıǵan,
Kók jasyl, kempirqosaq týyń qaıda...

Kúrdeli, sheshilgennen sheshýin kútip jatqany kóp sharýa — ádebıettegi baǵyt, aǵym, saryndar jaıy. Býrjýazıashyl - ultshyldyq, aǵartýshylyq - demokratıalyq baǵyt, dinı - aǵartýshylyq aǵym, ult-azattyq saryn, áleýmettik, oıshyldyq saryn, úgit-nasıhat saryny, dástúrli fılosofıalyq baǵyt t.b. degendeı tirkes - uǵym bizdiń ádebıettaný ǵylymymyzda az qoldanylmaıdy.

1959 jylǵy konferensıada M. Sılchenko «Ob osnovnyh tendensıah ı napravlenıı kazahskoı lıteratýry 80— 90-h godov XIX veka» degen arnaýly baıandama jasady. Biraq, ókinishke oraı, saıasattyń yqpalymen, bul máselege shynaıy ǵylymı kirisý baıqalmady, ǵylymı tujyrym jasalmady.

«Prámaıa ıdeınaıa sváz tvorchestva Mýrata s poezıeı Shortanbaıa ı obshnostıh naıbolee harakternyh rechevyh oborotov («Zar zaman», «Tar zaman» Shortanbaıa, «Sým zaman» — Mýrata) pozvoláút govorıt s prodoljaıýsheısá tendensıı, v osnovnom reaksıonnoı, ohranıtelnoı ı protıvoborstvýıýsheı s prosvetıtelámı» .

Ádebıet tarıhynda dinshil, dinı saryn uǵymdary bolǵanymen, sol dinshildik, dinı, sonyń ishinde XIX ǵasyr ádebıetindegi din jaıyn arnaıy qarastyrý — zar zaman aǵymynyń betin asha túser jaı.

Ádebı muramyzdaǵy, sonyń ishinde zar zaman ádebıetindegi din saryny, musylmandyq sharttary bolýy — tipti de dinshildik emes.

Bolsa da jaǵymdy, maǵynadaǵy dinshildik ol — ádebıetimizdiń tarıhynda ejelgi eski zamandardan jasap kele jatqan ımandylyq ıdeıasynyń tolysa túsýi, zamanǵa qaraı mánin, maqsatyn aıqyndaı túsýi.

Halel Dosmuhamedulynyń myna bir tujyrymynda XIX ǵasyr ádebıetindegi kórkemdik aǵym, baǵyt, saryndaǵy din jaıynyń túp - tórkin syry jatqan sıaqty. «Qazaqtyń jazba ádebıetiniń negizin musylmansha oqyǵan, saýatty aqyndar salǵany sózsiz. Sondyqtan da jazba ádebıetiniń alǵashqy úlgilerin halyq poezıasynyń dinı jáne ǵıbrattyq túrlerinen izdeý qajet» .

Olar aıtsa, aqyretti aıtsa — adamshylyǵyńdy, kisilik qasıetińdi, táńiri — jaratýshynyń oń kórgen isip saqta dep ýaǵyzdaıdy. Dúnıeni kerme, sezbe, tanyma, oılanba, soqyr senim, kózsiz qulshylyqta bol dep emes, sergek bol, sezimdi bol, tanyp taýyp iste dep aıtady. «Aqyrette jalǵan joq, tarazysy basqa bir bólek», — dep, kúni erteń jaýap berer kúnádan saqtandyrady. Eseńgirep, esi shyqqan, almaǵan zamanda allasynan jańylǵan pendeni jan, ton, ar tazalyǵyna tartady.

Atamyz — Adam paıǵambar

Topyraqtan jaraldy.

Musylman, kápir — halyq bop.

Sol zamannan taraldy.

«...Tek bıleý sıstemasynda ǵana emes, qoǵamdyq qurylystyń basqa salalarynda da jańa tártip qabyldandy. Ákimshilik, sot qurylysy, salyq, jer, din, mádenıet máseleleri jóninde zańdar shyǵaryldy... Din týraly ereje musylman dininiń ýaǵyzdaryna tejeý salyp, hrıstıan dininiń yqpalyn arttyrýdy kózdedi. Bul musylman qaýymynyń narazylyǵyn týdyrdy».

Shortanbaı zamanyndaǵy ádebıettegi, qoǵamdaǵy onyń óz shyǵarmalaryndaǵy dinı jaıyna, dinı saryny máselesi degenge toqtalǵanda dál sol zamanda halyq ishinen ádebıet úlgilerin jattap zerttegen, oǵan baǵa bergen V. V. Radlov pikirleri de biraz syrdyń astaryn ashady. Keıinirek Shortanbaıǵa dinshil, dinı degen ataqtyń ajyramastaı bolyp jabysýynyń bir ushyǵy Radlovqa súıene sóıleýde jatqan sıaqty. V. V. Radlov ádebıet, halyq jaıly tanymdyq, ǵylymı eńbekterinde el ishindegi ádebıet úlgisine, túrine, sarynyna, ereksheligine barlaý jasaıdy. Sez joq, V. V. Radlovtyń da qazaqtardyń qanshalyqty dinshildigi jóninde aqpar, málimet jıyp berýi mindetteldi. Ǵalymnyń qazaqtar arasyndaǵy ıslam dininiń jaıylýyna, jaıyna katysty kóptegen málimeti bar. Ádebıet túrin aıǵaqtap otyryp aıtqanda el jaǵdaıyn qamtı otyrady.

Alaıda, Reseı Imperıasyn halyqtyń basqa kúıi kóbirek yntyqtyrǵandyqtan da ǵalym bar jumysyna sıpattama bergende ımperıaǵa asa qajet málimetterdi alǵa tarta sóıleıdi.

«Búl basylymnyń I jáne II tomdarynda jarıalanǵan halyq ádebıetiniń úlgileri basqa kópshilik taıpalas tárizdi ıslam áserine berile qoımaǵan kóne shaman dinin áli de berik ustaǵan Ońtústik Sibirdegi túrki taıpalarynyń rýhanı murasyn quraıdy. Al myna usynylyp otyrǵan tom Altaıdyń teristigin jaılaǵan qazirgi kezeńde ıslam dinin tutynatyn, túrki taıpalaryna arnalǵan. Ol taıpalardyń retin biz terıtorıalyq jaǵynan da, qoǵamdyq jáne rýhanı jaǵdaıymen de Mýhammed dininde joq túrikterge bir taban jaqyn turatyn qazaqtardan bastaımyz».

XX ǵasyrdyń barysynda qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleý máselesin, janr, túr jaǵynan júıelep - saralaǵan Ahmet Baıtursynovtyń ádebıettegi dinı sarynǵa, jalpy dinge kózqarasynda sol kezdegi ımperıalyq saıasattyń salqyny sezilgenmen qazaq ádebıetindegi dinı saryn jaıly belgili bir dárejede bizge qundy málimet, tujyrymdar tastap ketti. Ahań qazaqqa jazý dinmen kelgen deıdi. Din úıretýshilerdiń halyqqa óleń sózdiń ótimdiligin paıdalanyp kóp jaıda din ýaǵyzdaryn óleń - qıssalarmen taratqanyn aıtady. Sol oı aǵynyńda Shortanbaıǵa nazar aýdara ketedi, «...qojalardyń, moldalardyń ishinen Shortanbaı, Aqmolda sıaqty aqyndar shyqqannan keıin jazba sózderi bitpegen, dámdi». Dinı sarynnyń qyr-syryna Ahań birtalaı boılaıdy.

«Bastapqy jazba ádebıetiniń bas maqsaty — dindi jaıý, dindi kúsheıtý bolsa, sońǵy ádebıettiń bas maqsaty — tildi ustartý, ádebıetti kúsheıtý, kórkeıtý bolady. Sóıtip, jazba ádebıettiń ózi eki dáýirge bólinedi: dindar dáýir, dilmar dáýir» .

Bul pikirdiń negizinde sol dáýirdiń basqa shyǵarmalarynyń sıpatymen birge Shortanbaı shyǵarmashylyǵy da qamtylyp otyrǵany daýsyz. Bul jerde Ahańnyń ol ádebıettiń saıası astaryna barmaý sebebi túsinikti. Sonymen birge birinshi kezekke XIX ǵasyrdyń orta sheninde asa jandana túsken mısıonerlik saıasatqa qarsylyq retinde boı kórsetip, etek jaıǵan dinı-aǵartýshylyq murattary shyqqan. Ol qubylysty ádebıet tarıhynda qashan, qalaı atasaq ta maqsaty sol bolǵany daýsyz.

Baıtursynov anyqtamasynda:

Hıkaıat — dindar dáýirdiń ónege úshin shyǵarylǵan áńgimeleri. Ol din úıretý úshin ǵana emes, basqa da ónege kórsetý úshin aıtylady. Ǵalym bul tusta Molda Musanyń shyǵarmasyn keltiredi.

Nasıhat — aqyl, úgit. Nasıhat sharıǵat jolyna tirelip aıtylǵan. Bul jerde Ábýbákirden úzindi keltiriledi.

Nasıhat óleń, ejelgi dáýir ádebıetinen kele jatqan, áýelden bar óleń túri ekenin, keıinde de, búgingi óleńde de bar dástúrli saryn ekenin, onyń tek A. Baıtursynov atap otyrǵan dindar dáýir týmasy emes ekenin eskere ótýge tıispiz. Bul ózi basqa túrlerge de asa qatysty jaı. A. Baıtursynov din jaıyn aıtý kúsheıe túsken tustyń ereksheligin atap otyryp, ózi toqtalǵan máseleniń bir dáýirde ǵana týa salmaǵyn saryndar ekenin táptishtep jatýdy qajet kórmegen sıaqty.

A. Baıtursynov nasıhatqa Shortanbaıdan uzaq úzindi keltiredi:

Bıler para jemeńiz!
Jalǵandy jol demeńiz!
Aqyret qamyn izdeńiz!
Janǵa tipti tımeńder!
Kisi aqysyn almańdar!
Aýzyna aram salmańdar!
Dúnıe jıyp ótken joq.
Bizden burynǵy paıǵambar.
Sóz aıtaıyn úlkender!
Qudaıdan qapy ketpeńder!
Áliń kelse. Meke bar,
Starshyn bolys bolam dep,
İsyrap qyp mal tókpeńder!

Minajat — ǵulamalardyń qudaıǵa aıtqan zary, aryzy, nalasy. Maqtaý, dattaý, aıtys, tolǵaý, namys tolǵaýy, soǵys tolǵaýy, marqa qaıys tolǵaýy, joqtaý mánine toqtala kelip, termeniń jaıyn aıtady. Terme — dindar dáýir termesi men aýyz ádebıeti túriniń termesi birdeı. Dindarda din sózi kóbirek dep kelip, mysalǵa dindar ádebıet termesi úlgisi retinde Shortanbaı shyǵarmasyn usynady:

Shortanbaı dinshildigi degen bolsyn, nemese basqalardyń dinshildigi tutasyp jatqan dinı saryn degenniń bolsyn bizdiń ádebıetimizde kózsiz qulshylyq, shekteýli dindarlyq máninde eshqashan bolmaǵanyn ashyq aıtýǵa tıispiz. Dinniń dúnıetanym, adamshylyq negizdermen astasyp jatqan uly rýhanı kúsh retinde myzǵymas tirek bolyp kelgenin, onyń ózi tek musylmanshylyq aıasynda ǵana emes, jalpy adamzattyq tanym, bıik murattarmen sabaqtasyp jatqan ólsheýsiz álem, nurly bastaý bolǵanyn kórmeske bolmaıdy.

Bizdiń ádebıetimizdegi din jaıy degendi qarastyrǵanda B. Kenjebaev aıtqandaı, dinshil bir basqa, dinı aǵartýshylyq bir basqa ekenin de este ustaýymyz kerek. Óıtkeni, ǵalym Ábýbákir, Maqysh, Nurjandardy kitabı, dinshil, eskishil baǵyttaǵy aqyndar qatarynan ajyrata qaraıdy. Qaıta olar dinı qarańǵylyqqa — nadandyqqa qarsy shyǵyp, kazak arasynda óte-móte progresshil bolǵan jańa oqý — jaqtady deıdi.

Sonymen, dinı saryn bir Shortanbaıdan bastala qalǵan, nemese bir kezeńdik qana qubylys emes. Ol ejelgi dáýirde de, orta ǵasyrlarda da boldy. XX ǵasyrdyń basynda da boldy. Ár túrli jaǵdaıda, ár túrli maqsatta shyǵyp, boı kóterdi, kórindi. Máselen, shoqyndyrý saıasatyna qarsy din negizderin qıssa, hıkaıattar, arnaıy ǵylymı eńbekter (Altynsarın, Shákárim — «Musylmanshylyqtyń tutqasy», «Maqtýbat», «Musylmandyq sharty») sıpatynda, nemese zaman túneginen adamshylyq qasıetterdi alyp shyǵýǵa ýaǵyz túrinde (Shortanbaı, Ábýbákir, Aqmolda t.b.) jyrlaýshylar qazaq ádebıetiniń tarıhynan birqydyrý tabylatyny daýsyz.

Beısenbaı Kenjebaev ádebı muraǵa kózqarastaǵy dinshildik, dinı degen uǵymǵa únemi oz tujyrymdarymen qarsylyq jasap otyrǵanyn qaıta aınalyp soǵyp, ǵalym eńbekterin jáne bir qarap shyqqanda tipti moıyndaı túsemiz. Birde-bir ret dinge qatysty bolǵan sebepti eshkimdi de, eshbir shyǵarmany da sókpegen, qaıta uǵyndyryp, jalǵan jaladan arashalaýmen bolǵan. Musylmansha oqyǵany úshin, mektep - mediresede molda bolǵany úshin XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basyndaǵy jekelegen aqyndarǵa taǵylǵan aıdardyń jónge kelmeıtinin negizgi dálel, qısyndy ýájdermen aıtaqtap otyrdy.

«Nurjan... dindi túsindiredi. Ony dinı fanatızm túrinde túsindirmeı, dinı izgilik, jalpy adamgershilik, aǵartýshylyq turǵysynan túsindiredi» .

Sonymen, Áýezov ataǵan zar zaman ádebıetiniń (júz jyldyq dáýirdegi) bir sıpaty bolǵan, qaısybir tusta kertartpa kemshiligi retinde baǵalanǵan dinshildik degen uǵymnyń shyn máni basqada ekeni, týý, kóriný sebepteri, maqsaty nede bolǵany, ári halyqty qarańǵylyqta qamap emes, jaryqqa tartyp otyryp týǵany belgili. Sony ádebıet tarıhynda, ádebıettaný ǵylymymyzda ádebıet tarıhyndaǵy asa eleýli, asa aýqymdy aǵym esebinde tujyrymdaıtyn mezgil jetti. Sóz joq, ol kúrdeli de qıyn zertteýlerden turmaq.

Komýnıstik ıdeologıa yńǵaıymen bul qubylysqa múlde basqasha sıpat, baǵa berip kelgenimiz de shyndyq. Tek dinı uǵymdaǵy sóz qoldanysqa bola da dinshil dedik, din arqyly búkil adamzattyq ıgilikterdi ýaǵyzdaıtyn qıssa, hıkaıalardan úrke qashqandaı bolǵanymyz jáne bar. Qazaq ádebıetindegi dinshildik, dinı ádebıet ókilderi degenniń sumdyq estilip, aıaýsyz soqqyǵa túsken naýqannyń biri 1957 jylǵy qaýlyǵa oraı ótkizilgen 1959 jylǵy konferensıa bolǵany daýsyz. Munda din jaıy — kún tártibindegi qyzyna, dindi indete sóıleýge negiz bolǵan taqyryptardyń biri boldy. Biraq ókinishke oraı, din degen nársege úreılene qaraý, aıyptap, aparyp tastap sóıleý kóp bolǵanymen, shyn mánindegi ádebıetimizde anaý zamandardan beri bolyp kele jatqan osy saryn, osy aǵymnyń qıly ýaqyttardaǵy kórinisine, teorıalyq negizderine tereńdeı boılaý, belgili bir zańdylyq retinde moıyndaý, tujyrymdaý bolǵan joq. Patsha saıasaty áýelde ıslamdy kúsheıtý jaǵynda bolǵan tustary da bizdiń tarıhymyzda baıqalǵan jaı. Biraq 1959 jylǵy konferensıada Y. Dúısenbaevtyń ıslam feodaldyq tap múddesin kózdedi, sondyqtan patsha úkimeti de sony qoldady degeni aıǵaqty tujyrym bolǵan joq. Al myna bir túıin qaı mánde aıtylǵanyna qaramastan, shyndyqty jetkizýimen qundy: «Keıin, XIX ǵasyrdyń orta sheninde patshalyqtyń Orta Azıa halyqtaryna qarsy asqyndaǵan otarshyl shabýylyna baılanysty ıslamshyl feodaldar «kópirlerge» qarsy áreket jasaý kerek deıtin kertartpalyq baǵytty bastaǵanda, sol ıslam dini aıqyn úgit quralyna aınalady. Onyń aqyry keıin panıslamızm.

Ádebıette din halyq ómirinde qashannan bolsa, sonan beri bar. Dinı saryn shyǵarmalardyń janry, máni, astary ádebıet, dáýir ereksheligimen birge ózgerip, túrlenip otyrdy. Naýryz, baqsy saryny, jarapazan, bata, qıssa t.b. (Bul klassıfıkasıa áýelde M. Áýezov, X. Dosmuhameduly, A. Baıtursynovtan bastaý alyp keıin R. Berdibaev, M. Ǵabdýllın, S. Qasqabasov, X, Súıinshálıev, N. Kelimbetov t.b. ǵyl. eńbekterinde júıelendi). Búl bar aǵymǵa da, bar sarynǵa da qatysty jaı, árqaısysy belgili bir kezeńde týǵan dinı saryndaǵy ádebıet úlgileri, janr, túrler. Ádebıettiń ózi — dúnıetanym. Din, ol da — dúnıetanym. Adamdy tabý, taný, ashý. Endeshe ár dáýirde ár maqsat, ár kóriniste din óleńderiniń, dinı sarynnyń, baǵyttyń bolýy — zańdylyq.

Ár kezeńdegi qaı qubylys bolmasyn tarıhı sebebi, astary bar. Ejelgi Qorqyt ańyzdarynan beri kele jatqan, halyqtyń aýyz ádebıetimen birge jasap kelgen din sarynynyń ólsheýsiz qundylyǵy da, keri jaǵy da, tolyp jatqan ózindik qyr-syrlary da bar. Oǵan, rasynda da, fılosoftardyń, tarıhshylardyń, dintanýshylardyń, ádebıettanýshy ǵalymdardyń ǵylymı júıege súıengen tujyrymdary ǵana boılatady.

1959 jylǵy konferensıada osy máseleler arnaıy sóz bolǵanymen, ǵylymnyń kósegesin kógerte qoıarlyqtaı tynǵan sharýa kóp emes. Profesor Qajym Jumalıevtiń arnaıy baıandamasynda mynandaı máseleler kún tártibinde qoıyldy. «...aýyz ádebıeti, tarıhı ádebıet, olardyń ózara jaqyndyq jáne aıyrmasy, ádebıet tarıhyn qaı dáýir, kimnen bastaımyz, onyń sebebi ne, ádebıet tarıhy dep neni aıtamyz, XVIII ǵasyrdaǵy, XIX ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy qazaq ádebıetinde qandaı ádebı baǵyttar boldy, onyń taptyq, áleýmettik sebebi qandaı, ádebıettegi «biryńǵaı aǵym» degenimiz ne, XVIII ǵasyrdyń basyndaǵy aqyndardan kimderdi ádebıet tarıhyna engizýimiz kerek?»51.

Keshe de, búgin de, erteń de ádebıettaný ǵylymynyń negizi, qozǵaýshy, kúshi máni men mańyzy bolar máseleler, Ǵylymı negiz.

Qajym Jumalıev osy maqsatta túbegeıli, túıindi birtalaı máseleni qamtydy. Árıne, «solaqaılyqtym qandaıyna da jol berilmesin» degen Qaýlydan keıin tipti jandanyp ketken qaısybir syńar jaqtyq salqyny, kóleńkesi Konferensıanyń barysynan meılinshe baıqalady. Jumalıev pikirler de sol tańba aıqyn, basym túsken tús joq emes. Saıası tuǵyrlarǵa mán kóbirek berildi de, aǵymdar, saryn, baǵyttardyń ǵylymı qısyndary qaǵaberis qala berdi.

Ejelgi zar zaman aǵymy uǵymyna uzaq jyldar moıyn burmaǵandaı kóringenimen, ol ár ataýda, ár kúıde ádebıettaný ǵylymynyń damý barysynda kóp sóz boldy. Biraq aǵym, baǵyt, saryn degender túbegeıli aıǵaqtalýdan alys boldy.

Taptyq ádebıet, ádebıettegi tapshylyq dep dúrkirep turǵan ýaqytta otarshyldyq dáýir ádebıeti bar qalpymen tutas alynyp atalǵan «zar zaman» ataýynan bezgenimiz ras, óıtkeni pálesi kóp edi...

Endi zar zaman dáýir me, aǵym ba, baǵyt pa, saryn ba deıtin suraq tóńiregine oıysyp kórelik. Basyn ashyp aıtar jaı: zar zaman ataýy osy uǵymdardyń barlyǵyna da anyqtama bolyp keledi. M. Áýezovtiń qoldanysynda zar zaman — dáýir, zar zaman — baǵyt, zar zaman — aǵym, zar zaman — ádebıet, zar zaman — saryn.

Zar zaman ókilderi kiretin ádebıettiń ózgeshe sıpaty bolǵanyn, ózindik beti bolǵanyn qalaı aıtqanyna qaramastan, ǵalymdarymyz ár ýaqytta da aıyryp, ajyratyp, anyqtap aıtyp otyrdy. Keıingi, sol zar zaman ádebıeti dáýirine kiretin ádebıetti baǵalaý, saralaýda da aǵym, baǵyt, saryn sypyr qoldanylady. Ol ózi zańdy da.

Endi sol qandaı zańdylyq, teorıalyq turǵydan qandaı qısyndardy negiz etýge tıispiz degenderge júginip kóreıik. Saryn degenimiz bizdiń ádebıette qaı uǵymda qoldanylady; aǵym uǵymynyń mánine: baǵyt qandaı jaǵdaılarǵa qatysty? Bul ataýlardyń, uǵymdardyń qoldanysta bar ekeni, ondaǵan jyldardan beri ádebıettiń ózindik bet -baǵdar, kórkemdik, ıdeıalyq erekshelikterdiń, sıpattaryn bekitý, aıǵaqtaý maqsatynda, máninde aıtylyp kele jatqany daýsyz. Baıqap barlasaq, úńile qarastyrsaq, bulardyń tek jalpy mánde emes, ózindik jalqy mánde qoldanylatynyn, sonan baryp qaısy biri, keı tusta jalpynyń da júgin kóterisýge aýysyp otyratynyn seziný, taný qıyn emes.

Eń áýeli — saryn. Sarynǵa dástúrli, kókeıtesti murattar astar bolady. Saryn — mazmun, ıdeıa. Máselen, qazaq ádebıetiniń tarıhynda onyń bar dáýirine qatysty, úzilmegen, jelili dástúrli saryndar az emes. Ult-azattyq, dinı, dinı-aǵartýshylyq, adamgershilik, ultjandylyq, t.b...

Saryn — ıdeıa, maqsat degenimizdi, ádebı túr emes, mazmun, mán, astar - áýen, hal - kúı, nasıhat, úgit, qoǵamnyń jaıy, adamnyń kúıi ekenin B.Kenjebaevtyń Altynsarın qazaq ádebıetine ornyqtyrǵan jańa mazmun, mánge oraı aıtylǵan myna pikir aıǵaqtaı túsetindeı. «Ybyraı, ony ile-shala shyqqan Abaı — qazaq halqynyń jańa ádebıetine ıaǵnı eýropalyq stıldegi ádebıetke negiz saldy, qazaq halqy ádebıetiniń tarıhynda jańa saryn týǵyzdy. Bul saryn — jigerlenip, tirshilikke umtyl, ómirge tózimdi bol, talapty iske kiris, atańnyń balasy bolma, adamnyń balasy bol dep jyrlaǵan edi. Bul saryn — zamana aǵymyna qaraı halyqty óner-bilimge, mádenıetke shaqyrý, jańalyqqa boı urǵyzý, aldyńǵy qatarly elderdiń mádenıet belesine teńestirý, orys, batys elderiniń mádenıetine jaqyndatý, jetildirý maqsatyn kózdegen edi. Bul saryn bizdiń XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy ádebıetimizdiń negizgi saryny, basty baǵyty boldy» .

M. Áýezov saryn ataýyn mán-mazmun, astar, ıdeıa maǵynasynda qoldanady. Oǵan belgili bir kezeń sıpat, ádebı kórinis dep qana emes, keń uǵymmen keledi. Buqar jyraýdyń «Tilek» tolǵaýyn taldaı otyryp: búl tolǵaýdy týǵyzǵan da jańaǵy saryn. Keleshek qandaı kúıler ákeledi? Ne sybaǵa tartady? Zálimniń tiline erip, el aza ma? Alpys basty aq orda jatqa jem bola ma? Jer qaıysqan qol kelip, el sasa ma? Tar qursaǵyn keńeıtip, tas emshegin jibitken analar ańyrap qala ma? Barlyǵy da kele jatqan ker zamanda bolýy múmkin . Sarynnyń baǵyt mánine ulasýy Áýezov taldaýlarynda da kezdesip otyrady. «Sol suraq, sol jumbaq, júz jyl boıynda qazaqtyń esi kirgen ádebıeti ylǵı bir-aq saryn, bir-aq baǵytpen ótedi. Ol baǵyt zar zaman.

Áýezov qoldanysynda saryn alýan túrli qalpymen qalqyp shyqqan. Muń, zar saryny, áleýmet qamyn sóıleý, shart saryny, qaıǵyly, qaraly saryn, joqtaý saryny, kúı saryny, áleýmetshil saryn, oıshyldyq saryny, din saryny, dinshildik saryny, kúdik, syrshyldyq saryn g.b.

Áýezov qoldanysynda aǵym ataýy da, saryn da, baǵyt ta, dáýir de, ádebıet te zar zaman anyqtamasymen qosaqtalyp júretinin aıttyq. Biraq ǵalym árqaısysyn asa bir dáldikpen, ishki túısik - sezimmen tek óz ornynda qoldanyp otyrǵanyn baıqamaý múmkin emes. Sapyrylysyp jatqandaı kóringenimen, ár sózdiń máni zor. Ár tujyrymnyń teorıalyq tuǵyry bólek. Sol qıly saryndy zar zaman aǵymynyń qanatynyń astyna tutas jıyp: «Endi sol dáýirdegi zar zaman aǵymyna kirgen kim?» — dep, másele qoıýynyń ózi osy pikirimizdiń aıǵaǵy.

Saryn uǵymy birde dáýirge de, ádebı ádiske de, baǵytqa da baǵynbaıdy, birde ol ádebı ereksheligi saralanǵan aǵymnyń bir ereksheligi, bir kórinisi. Saryn baǵytta da, aǵymda da mindetti túrde bolady. Ol birde tar, birde ólsheýsiz keń uǵym esebinde qabyldanýǵa tıis.

Aǵym uǵymy jaıly tujyrym jasaý da ońaı emes. Birshama qarastyrǵanda bul máselede kóz jetkizgendeı bolǵan túıinimiz: aǵymda birneshe saryn bolady. Ádebı ádis, tásil de birnesheý.

Baǵyt — bireý. Jalpy, asa taratylyp, jiktelmegenimen, ár jyldardaǵy oılar jıyntyǵy (ádebıettaný ǵylymyndaǵy — Q. M.) sarynnyń ne, baǵyttyń ne, aǵymnyń ne ekenin dál ajyratyp, tujyrymdaýǵa negiz bolady.

Ádebıettegi saryn adamnyń, qoǵamnyń talap-tilegi, muń-muqtajymen úndes uǵym. Jershildik saryn, kúreskerlik saryn, otanshyldyq, azattyq, dinı t. b. Sarynnyń áleýmettik-saıası qyrlary kop bolǵanymen, ol óz aldyna baǵyt emes, belgili bir ádebı, saıası baǵyttyń ıdeıalyq kúıi, aǵymnyń kóp qyrynyń biri. Aǵym uǵymy kóbine ádebıettiń áleýmettik, tarıhı, saıası sıpattarym negizdep, bólektep kórsetetin ádebı túr, kórkemdik erekshelik - sıpattarǵa tutas qaraǵanda qoldanylady. Máselen, ádebıettegi dinı saryn, dinı aǵym degenderdiń mazmunynda uqsastyq bolǵanymen, máni, kórinisi qıly-qıly; aıyrmashylyqtar ajyratyp jatar tustary az emes.

Taǵy bir aıta keter jaı, jalpy qazaq ádebıetindegi baǵyt, aǵym ataýlynyń ajyratylyp aıta bastaýy XIX ǵasyrda jatqanymen, ǵylymı negizde qarastyrylýynyń ezi zar zaman ádebıetin aıǵaqtaýmen birge ǵana bastalǵan sıaqty. Munyń ózi aıryqsha qyzyq qubylys. Jazba ádebıettiń paıda bolýymen tyǵyz baılanysty erekshelik. Endeshe, baǵyt, aǵymdardyń aıqyndalyp, ádebı ómirge enýiniń shartynyń biri — ádebıettiń jazba gúrge kóshýi. Zar zaman — qazaq ádebıetiniń «kezeń asqan dáýiri». Aǵym, baǵyttar onymen birge týdy. Endeshe, zar zaman aǵymy — qazaq ádebıetindegi bar aǵym ataýlynyń, buryn-sońdy baıqalyp, bekigen aǵymynyń (túri) basy. Ádebıettiń jańa sıpaty túrli teorıalyq negizdermen ǵana bekıtinin este ustasaq, bul pikirimiz negizsiz emes sıaqty. Jańa ádebıet, jazba ádebıet ádisten, túrden jańa maqsattan týdy. Týdy da sol aǵym, baǵyt, ádis, bet qubylystaryn negizdedi, ornyqtyrdy.

Áýezov zar zamandy baǵyt, aǵym, saryn, tutas dáýir esebinde ataǵanda, árqaısysyna arnaıy, bólek toqtaldy. Óz mánin berip aıtatynynyń bir ushy osy jaılarda jatyr. Ǵalymnyń zar zamandy jazba ádebıetpen, sonyń mánimen, ózgesheligimen negizdeýi kezdeısoqtyq emes.

Shyǵarmalaryndaǵy ortaq saryn, ortaq baǵyt tutas bir dáýirdiń aqyn-jyraýlaryn bir aǵym qazar zaman aǵymyna qosty. Saryn men aǵym bir baǵytqa — zar zaman baǵytyna telidi. Baǵyt pen aǵym bir sarynǵa, bir kúıge bóledi, zar zaman sarynymen sóıletti.

Kórip otyrǵanymyzdaı, bul uǵymdar bir qaraǵanda — dara, bir qaraǵanda — birtutas. Ara jigin ashyp tastaý múmkin emesteı kórinedi. Biraq olardyń ara jigi aıqyn. Sarynnyń — baǵyt, aǵymsyz bolýy, belgili bir kezeń qyspaǵyna syımaı jatar tustary bar. Al aǵym — belgili bir dáýirge, onyń saıası ahýalyna táýeldi. Baǵyttyń da ádebı erekshelikter jaǵynan (romantızm, realızm t.b.) ár dáýirde bolýy tabıǵı, al aǵym kezeńdik qubylys. Máselen, dinı aǵartýshylyq aǵym t.b. Al bir tıanaqqa kelý úshin júginer tórelik az emes. Sonyń biri osy saryn, baǵyt, aǵym ataýlarynyń tildik uǵymdary jaǵynan kelsek úsheýiniń ózgesheligin baıqaý qıyn emes. Máninen kelip qarastyrsaq:

Baǵyt — qandaı? — syn esim.

Aǵyn — qandaı? qalaı? — syn esim, ústeý.

Saryn — ne? — zat esim.

Baǵyt, saryn bar tarıhqa tán bolsa, aǵym belgili bir kezeńniń saıası turpatynan kelip shyqqan mazmun, túr.

1. Baǵyt — ádebı, ádis-tásilmen bekigen saıası bet.

2. Aǵym — belgili bir kezeńniń, nemese tutas dáýirdiń saıası-áleýmettik jaǵdaıynan kelip týǵan, kórkemdik, taqyryptyq jaqtan erekshelengen ádebı qubylys.

3. Saryn — dástúrli, kókeıtesti murattardy alǵa tartý.

Mazmun. Mán. Ideıa.

Bul úsh uǵym birimen biri birlikte, birine-biri kóp jaǵdaıda táýeldi. Zar zaman ádebıetinde bet, baǵyt, aǵym - saryn qos qabat órilip, tutas bir dáýirdiń ózgeshe sıpaty túsken kórkemsóz álemi retinde kórinis tapty.

Baǵyt — ádis, tesil, stıl, bet.

Saryn — ıdeıa.

Aǵym — ádis, ıdeıa, túr.

Árıne, mundaı jadaǵaı qurǵaq qısyn, qıýlastyrýdan bul uǵymdardyń máni bitpeıdi. Sondyqtan qaısybir teorıalyq tujyrymdarǵa júginip kóreıik.

Akademık Zeınolla Qabdolov aǵym, baǵyt uǵymdaryn jan-jaqty negizdeıdi.

«Stıl — óner ereksheligi. Ár stıl — bir-aq sýretkerdiń ónerine tán erekshelik. Al osyndaı óner ereksheligi bir emes, bir top sýretkerge tán bolýy múmkin be? Ábden múmkin. Ádebı aǵymdy dál osy turǵydan paıymdaý kerek.

Endeshe bizdiń ádebıetimizde bir dáýirdiń bir top sýretkeri ortaq erekshelik, ózgesheligimen týǵyzǵan, jasaǵan zar zaman aǵymy boldy, bar.

«...Ár jazýshynyń árbir jeke shyǵarmasynda bolatyn mazmun men pishinniń birligi bir emes, barlyq shyǵarmasyna tutas aýysqan tusta onyń stıli tanylady. Al osyndaı mazmun men pishinniń birligi bir shyǵarma ǵana emes, nemese bir jazýshynyń barlyq shyǵarmasy ǵana emes, bir top jazýshynyń búkil tvorchestvosyna tán bolýy múmkin be? Ábden múmkin. Ádebı aǵymdy dál osy turǵydan taný kerek. Bul jazýshynyń birneshe shyǵarmasy ǵana emes, bir top jazýshynyń bir alýan shyǵarmasynda ózara uqsas sıpattar, sybaılas syrlar jatady. Mundaı syr men sıpattar ár jazýshy óz shyǵarmasyna ánsheıin qoldan jasap, japsyra salmaıdy. Mundaı ózara uqsas syr men sıpatty bir top jazýshynyń bir alýan shyǵarmasyna mezgildiń, olar ómir súrgen dáýirdiń ózi darytady». Qabdolov tujyrymdarynda: ádebı aǵym — ıdeıalyq - kórkemdik birlik; árbir ádebı aǵym — ár dáýirdegi ıdeologıalyq kúrestiń ádebıettegi kórinisi; ádebı aǵym — tarıhı kategorıa: belgili bir qoǵamdyq júıeniń belgili kezeńdegi belgili saıası-áleýmettik sıpatyna sáıkes týady da, sonymen birge damyp, birge joǵalyp otyrady.

Jalpy, álem ádebıettaný ǵylymynda kúni búginge sheıin ádis, baǵy g, aǵym jóninde qıly qısyndardyń qatar kele jatqanyn este ustaı otyryp, birde birtútas qarastyrylyp qalyp júrgen ádis, aǵym, baǵyt uǵymdarynyń daralyq sıpattaryn qosyp jiberýden saq bolǵanymyz jon. Ádis, aǵym jóninde álem ádebıettanýynda túrli pikir bar. Daý, talas ta kóp.

Ádis — ádebıettiń jasalý máni, tásili. Bizdińshe, ádebı bet, baǵyt retinde ádis, tásil degendi qoldanǵan jón sıaqty. Máselen, sosıalısik realızm ádisi, romantızm, natýralızm t.b.

Al qazaq ádebıetiniń tarıhynda sóz joq, jalpy teorıaǵa qatysty bolǵanymen, belgili bir qubylystardyń ózindik erekshelik, sıpat, ataýy bolýy zańdy. Máselen, zar zaman aǵymy — skorbızm. Basqa elderde zamanyna saı, saıası jaǵdaı, kórkemdik talǵamyna saı qalyptasqan túrli ádebı aǵymdar sıaqty, zar zaman — qazaq tarıhyna, qazaq ádebıetiniń ózindik ereksheligine baılanysty týǵan qubylys, aǵym. Aǵymǵa bergen teoretıkterdiń anyqtamasyn tutastaı negizdeıtin ádebıet.

Shortanbaı, Murat, Dýlat, Ábýbákir, Narmanbet shyǵarmashylyǵy ereksheligi — sol zar zaman ádebıetiniń ereksheligi.

Aǵym, ádis, stıl tóńiregindegi aıtystarǵa akademık Qabdolov mynandaı tórelik aıtady:

«Joq, ádisti aǵymmen almastyrýǵa da, stılmen shatastyrýǵa da bolmaıdy. Nege deseńiz, — stıl men aǵym tarıhı kategorıalar bolsa, ádis olaı emes, stıl men aǵym qaıtalanbaıtyn qubylystar bolsa, ádis — qaıtalanyp otyratyn qubylys, stıl men aǵym qubylmaly nárseler bolsa, ádis — turaqty nárse...» .

Túrli qısyndardan kelip shyǵatyn aǵym máni qaısy desek, ol uǵymnyń birneshe ózgesheligin stıl, ádis, janr, áleýmettik mán t.b. quraıtynyn kóremiz.

Profesor Rymǵalı Nurǵalıev aǵym, baǵyt máselelerin qarastyrýda onyń asa kókeıtesti teorıalyq másele ekenin atap aıtady: «Estetıka — ádebı ádis, ádebı baǵyt, aǵym problemalaryna boılaýdy talap egedi. Qazirgi ádebıettaný ǵylymynda ári aktýaldy, ári daýly teorıalyq máseleniń biri — ádebı aǵym jáne ádebı ádis problemasy» .

Osy problemalardy belgili bir dáýir ádebıetine — zar zamanǵa bursaq, kop másele ol tustan da qozdap shyǵa keledi. Ol ádebıet, árıne, belgili bir dárejede bekip, saralanǵan ádebıet. Osydan otyz jyldaı ýaqyt buryn ǵalym Hanǵalı Súıinshálıev sol ádebıet týǵan dáýirge, sol ádebıettiń jasalý joldaryna, ádis-tásiline, baǵyt-baǵdaryna salmaqty da sabyrly sıpattama bergenin de atap ótýge tıispiz. Ol baǵa jıyrmasynshy jyldary, otyzynshy, qyrqynshy, elýinshi jyldary berilgen baǵalardy ǵylymı negizdilik, dál aıyrym, naqtylyq, taza kórkemdik talǵam turǵysynan tolyqtyra túsken, kop naýqanshylyqtyń kezindegi jadaǵaılyqtan aýlaq pikirler edi. Biraq, sol ádebıet ereksheligin aǵym, baǵyt turǵysynan baǵdarlaýda ǵylymı boılaý, saralaý tereńge tartqanymen, pikirlerde saıasat taby jatyr.

Ǵalymnyń ádebıettaný ǵylymynda romantızm sarynyna telinip kelgen Shortanbaı, Murat, Ábýbákir shyǵarmalarynyń realısik sıpattary jóninde aıtylǵan pikirleri — kúni búgin tereńdete taldap, negizdeýdi qajet etip jatqan tús. Realızm, dástúrli realızm aıasynda batyl qarastyrar shaq áldeqashan týdy. Syrt elderdiń ádebıettaný ǵylymyndaǵy túrli qısyn, sharttylyqtardy tutasymen ózimizge jabystyrýdyń endi qajeti joq. Qazaq ádebıetiniń tarıhynda júz jyldyq dáýirdiń ar jaq — ber jaǵyp qamtyǵan erekshe sıpatty ádebı baǵyt, bólekshe turpatty ádebı arna — zar zaman aǵymy boldy. Ol — tutas atasaq — zar zaman ádebıeti. Aıyryp atasaq — otarshyldyq dáýir ádebıetindegi zar zaman aǵymy. Onyń ǵylymı turǵyda bekýi XIX ǵasyrdyń sońyn ala bastalyp, kúni búginge jalǵasyp kele jatyr.

Qazaq ádebıetiniń tarıhynda Muhtar Áýezov júz jyldyq dáýirdi qamtıdy degen zar zaman aǵymy, zar zaman baǵyty, zar zaman» saryny XX ǵasyrdyń on boıynda ataýy ornyqpaǵanymen mán, mazmun, bet, túr jaǵynan qarastyrylyp, bólinip, anyqtalyp keledi.

Bul ádebıettiń qıly ataýy boldy. Sońǵy ýaqytta M. Myrzahmetov tutas otarshyldyq dáýir ádebıeti dep ataýdy usynǵanyn aıttyq. İlgeridegi qarastyrýlar, osy tóńirektegi qaısybir izdenister bizge basqa qısyndardyń basym ekenin baıqatty.

Qazaq ádebıetiniń tarıhyn dáýirleý máselesi bir jónge kelip, saralanyp ta qaldy. Ejelgi dáýir ádebıeti, Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet, XIX ǵasyr ádebıeti, XX ǵasyrdyń basyndaǵy ádebıet, qazaq keńes ádebıeti.

Sonyń ózinde ádebıet tarıhyn dáýirleýdi qaı kezeńderden bastaımyz degen máselede kezinde akademık Álkeı Marǵulan «Ádebıetimizdiń eski tarıhy jańa aıaqtanǵan bota sekildi, jańa ǵana aıaqtalyp keledi. Halyq bir kezderde jasaǵan ádebıet úlgilerin tarıh túkpirinen arshý kerek», — dep meńzegen bizdiń erte zamandaǵy kóshpeli taıpalar (saq, ǵun, úısin) ádebıeti máselesiniń qazirde kókjıegi kóterilip otyr.

Qytaıdaǵy qazaq ǵalymy Zeınolla Sáni sol dáýirlerden saqtalyp jetken naqtyly, jazba ádebı muranyń asa moldyǵy jaıly dáleldi negizderge súıene otyryp habarlama jasady.

Áli de qarastyra túser qyrýar sharýasy bolǵanymen, ádebıet tarıhyn dáýirleý máselesi qazirgi qalpynda da birshama júıege kelgen, ornyqqan tujyrymdardy negiz etip otyrǵanyn da aıtý paryz.

Ádebıet tarıhynda qaısybir dáýir birneshe ǵasyrdy qamtyp, onyń ózi ishteı birneshe dáýirlerge bólingeni de bar. Máselen, Ejelgi dáýir ádebıeti. Al qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet — birtutas ádebıet, negizinen jyraýlar poezıasy retinde qarastyryldy.

Al aǵym, baǵyt, saryn — sol ádebıet, sol dáýirlerdiń — saıası beti, ádebı stıli, dástúrli arnasy, murat - maqsaty, jańalyq beti. Sol turǵydan kelgende olardyń ázirge ashyla, aıqyndala, bekı qoımaǵan tusy kóp. Qıly saıası naýqandarda bekittik degenimizben, ádebıettiń, tarıhtyń damý aqıqaty baǵynbaı, bekimeı qalǵan arnalar: erekshelik, ózgeshelik, sıpattar.

Tutas bir dáýirdiń hal-kúıin ózgeshe túr, ózindik stıl, belgili maqsat, baǵyt, negizgi saryndarmen ádebıetke túsiretin qubylys — ádebı aǵym. Sol turǵyda Shortanbaıdyń, Dýlattyń, Murattyń, Narmanbettiń otarshyldyq oıranyna qarsylyq, narazylyq, min, syn máninde týǵan; halyqtyń qasiretin óleńge túsirgen, saıası sumdyqtardyń sıpatyn, dinı qysym, qonystan aıyrý, turmys kúıin azdyrý, ákimshilik bılikten taıdyrý, adamgershilikten azý t.b. jaqtaryn san qyrynan ashqan poezıasy, túri, turpaty, saryny, maqsaty toqaılasyp, biriger tusy — zar zaman aǵymynyń negizi. Búl aǵym — Qazaq Handyǵy dáýirindegi ádebıettiń, jarty ǵasyrdan astam ýaqyttyń, XIX ǵasyr ádebıetiniń tutas bir arnasyn, XX ǵasyr basyndaǵy ádebıettiń eleýli bóligin qamtyp jatqan aǵym. Ondaǵan, júzdegen ókiliniń árqaısysy arnaıy zertteýdiń arqaýy bolyp, san qyrymen kóp syrymen ashylǵan saıyn zar zaman aǵymy da aıqyndala, bekı túseri daýsyz.

Qazaq ádebıetiniń tarıhyndaǵy asa eleýli, saıası mán jaǵynan bolsyn, óleń ózgesheligi jaǵynan bolsyn aıqyn turǵan osy bir aǵymnyń zar zaman aǵymy ataýyn ornyqtyryp, bekitip, tutas alyp qarastyrýǵa negiz de bar, ádebı mura úlgileri de ushan-teńiz.

Zar zamannyń aıtýly aqyny Shortanbaı Qanaıulynyń shyǵarmashylyq murasy — sol úlken ádebıettiń (zar zaman ádebıetiniń) asa aıqyn úlgisi.

---