InfoHub Logo

Orta Azıa — grek jańǵaǵy men kádimgi pisteniń shyǵý ortalyǵy bolyp tabylady. Orta Azıanyń jańǵaqty ormandaryn dúnıejúzilik mańyzy bar injý-marjan dep ataýǵa bolady. Olar Batys Tán-SHan, Pamır-Altaı jáne Kopetdag jotalarynyń betkeılerinde tarala otyryp, betkeılerdi sýdyń shaıyp jáne jýyp ketýinen qorǵap, irgeles jatqan aýmaqtardyń mıkroklımatyn jaqsartýǵa yqpal etedi.

Ońtústik Qazaqstanda — taralý aımaǵynyń soltústik shekarasynda ornalasqan jańǵaqjemisti aǵash tuqymdastary sýyqqa tózimdi formalaryn bólý úshin baǵaly gendik qor bolyp qana qoımaı, osy aımaqta bul túrlerdi saqtaý ormannyń bıologıalyq qaýymdastyǵyn baıytady. Grek jańǵaǵy men kádimgi pisteni paıdalaný ár ýaqytta alýan túrli keshendi bolǵan. Bir jaǵynan bul Orta Azıa taýlarynda basty orman quraýshy tuqymdastar, baǵaly súrektiń, jańǵaq aǵashynyń bezin (kap) alýdyń kózderi, al, kádimgi pisteden joǵary sapaly aǵash kómirin jáne aǵash otynyn alýǵa bolady. Ekinshi jaǵynan, bul dúnıejúzilik áıgili orny bar — jańǵaq jemisin beretin óte baǵaly jańǵaq jemisti aǵash tuqymdastary bolyp tabylady.

Grek jańǵaǵynyń latynsha ataýyn «Hanymdyq jańǵaq» dep aýdarýǵa bolady. Shyndyǵynda onyń tamasha jemisi — jańǵaǵynyń ózin aıtpaǵanda, bul qudyretti, sán-saltanatty, ádemi symbatty aǵash. Ońtústik Qyrǵyzstandaǵy dúnıe júzindegi jalǵyz biregeı tabıǵı jańǵaqjemisti orman alqaby onyń Orta Azıadan shyqqandyǵynyń kórnekti aıǵaǵy bolady. Al, Orta Azıanyń basqa respýblıkalarynda, sondaı-aq Ońtústik Qazaqstanda shoǵyrlanǵan túrde ár jerde top-top bolyp ósedi.

Grek jańǵaǵyn — kombınat aǵash deýge bolady. Erte zamandardan adam onyń jemisterin, súregin, dińi men tamyrynyń qabyqtaryn, japyraǵyn, dińindegi bezin (kap) paıdalanyp keledi. Jalpy taǵamdyq jemis ónimderdiń arasynda jańǵaqtyń dáni qunarlylyǵy men qorektiligi boıynsha jetekshi oryndardyń birin alady.

Saıram-Ógem memlekettik ulttyq tabıǵı parkiniń aýmaǵyndaǵy Baqshelpek ormanshylyǵyndaǵy soltústik betkeıler men Ógem ózeniniń jaıylmasynda tabıǵı túrde ósetin Qazaqstandaǵy jalǵyz grek jańǵaqty taý ormandarynyń qundylyǵy óte úlken. Munda jasy 90-nan 150 jylǵa deıin, aǵashtardyń ortasha bıiktigi 14-ten 21 metrge deıin, al ortasha dıametrleri 32 sm-den 52 sm-ge deıingi jańǵaq aǵashtary kezdesedi.

Bul tabıǵı alqaptardaǵy jańǵaq jemisteriniń qurylymy, qabyǵynyń mólsheri, qalyńsyǵy jáne onyń túsi, dániniń shyǵymynyń paıyzy boıynsha qatty ózgeredi. Munda sharýashylyq jaǵynan óte baǵaly, juqa qabyqty jáne dániniń shyǵymy 45 paıyzdan joǵary jańǵaqtyń formalary kezdesedi.

V.I. Mıchýrın grek jańǵaǵyn bolashaqtyń «nany» dep ádildikpen ataǵan. Grek jańǵaǵy dániniń quramy men olardyń qunarlylyǵyn salystyrmaly taldaý jasaǵanda orta eseppen 17% - aqýyz, maılar - 54% kómirsýlar 16%, qunarlylyǵy 1kg-ǵa 8500 kkal bolsa, tıisinshe sıyr sútinde 3,4; 3,7; 4,6; % jáne 670 kkal, bıdaı nanynda: 8,1; 0,9; 47 % jáne 2340 kkal bolyp otyr.

Sonymen qatar jańǵaq dáninde V, V1, S dárýmenderi, amın qyshqyldary, teri ıleıtin boıaý zattary, pektındik jáne hosh ısti zattar, pentozandar men fermentter bar. Ortasha maılylyǵy 60% jáne dániniń shyǵymy 45% bolǵanda, 100 kg jańǵaqtan alynatyn 27 kg jańǵaq azyqtyq maıynan basqa, joǵary sapaly boıaýlardy, laktardy, baspahanalyq sıalardy, týshtardy, sabynnyń jaqsy sorttaryn daıyndaýda, al halyqtyq medısınada ishek qurtyn túsiretin dári retinde dıabette, nesep-jynystyq, kóz, asqazan, aýrýlarynda qoldanylady.

Odan óte qundy — qyzǵylt tústi, hosh ıisti, qaztamaqty, shegirgúldi jáne basqa efır maılary alynady. Mıkroskopta ımmersıalyq maılardy almastyrýshy retinde paıdalanylady. Jemisiniń qabyǵy kómirdiń belsendi joǵarǵy sorttaryn, tegisteıtin jáne egeýleıtin tastardy, lınoleýmdi, dınamıtti, tyńaıtqyshtardy daıyndaý úshin paıdalanylady. Maıyn syǵýdan alynatyn jańǵaq kúnjarasy halýa daıyndaýǵa tamasha shıkizat bolyp tabylady ári qus pen maldyń azyǵyna jaraıdy.

Jańǵaq jemisiniń sútteı pise bastaǵan kezeńinde tek joǵary dárýmendi ıtmuryndarǵa ǵana jol bere otyryp, lımondar, apelsınder, mandarındermen salystyrǵanda S dárýmeni 40-50 ese kóp bolady. Sondyqtan pisip jetilmegen jemisteri sharaptardy dárýmendendirý úshin, joǵary dárýmendi tosaptar jáne basqa da dárýmenderdiń konsentrattaryn daıyndaýǵa paıdalanylady.

Quramynda 4-5% S, V1 jáne R, A dárýmenderi, 3-4% teri ıleıtin zattar, karotın, ıýglon, gıperzıa, ınýlın, ınozıt, mıneraldyq tuzdar bar jasyl japyraqtarynyń baǵalylyǵy da az emes. Shyǵys elderi sońǵy jyldary taǵam rasıonynda kádimgi pisteniń jemisterin paıdalanýǵa mańyzdy kóńil aýdaryp keledi. Atap aıtqanda, kórshi Orta jáne Taıaý Shyǵys elderinde (Iran, Túrkıa t.b.) kádimgi pisteniń jemisteri dúnıejúzilik naryqta eksportqa shyǵarylatyn negizgi ónimderi bolyp tabylady.

Shyndyǵynda piste jańǵaqtary dep atalatyn pisteniń jemisteri óte baǵaly taǵamdyq ónimder bolyp tabylady. Onda ortasha eseppen alǵanda 60%-ke deıin taǵamdyq maı, 20% aqýyz, 3-8% qant jáne kóptegen mólsherde mıkroelementter bar jáne qunarlylyǵy jaǵynan qanttan, krahmaldan, maıdan eki ese asyp túsedi.

Záıtún maıynyń sapasynan kem emes, piste maıynyń súıkimdi dámi bar. Ol azyqtyq taǵam daıyndaýda jáne medısınada da qoldanylady. Kádimgi piste teri ıleıtin zattardy, tanıdter alý úshin shıkizat kózi bolyp tabylady. Sondyqtan bul aǵash tuqymdasyn da grek jańǵaǵy sıaqty kombınat, kóp salaly ónimder beretin aǵash dep ataıdy.

Ábý Álı Ibn Sına pistege dárilik zat retinde úlken mańyz bergen.

Piste baýyr, asqazan jáne syrtqy jaralardy emdeýge usynylǵan, as qorytýdy jaqsartady. Ushaq qurylysynda metalmen qaptalǵan betterdiń syrtyn qaptaýda taptyrmaıtyn, baǵaly laktar óndirisi úshin paıdalanýǵa bolatyn piste shaıyrynyń zor mańyzy erteden belgili.
Árıne, kádimgi pistege, onyń bıologıasynyń, morfologıasynyń, fıtosenologıasynyń, geografıasynyń erekshelikterine, sol sıaqty tabıǵı piste ormandarynda utymdy sharýashylyq júrgizý máselelerine kóptegen jarıalanymdar arnalǵan. Onyń ishinde V.I. Zaprágaevanyń, K.P. Popovtyń, S.M. Ablaevtyń, G.M. Chernovanyń jumystary bar. Kádimgi piste Qazaqstannyń Qyzyl Kitabyna engizilgen, onyń tabıǵı alqaptary tek Ońtústik Qazaqstannyń Boraldaı, Mashattaý, Dáýbaba jotalarynda sırek jáne kezdeısoq túrde kezdesedi.

---