InfoHub Logo

BİRİNSHİ TARAÝ

Keıde qaljyń retinde barlyq kináni Charlı Ferasetke arta salsam da, shyndyǵynda, bul qyrsyq úshin kimdi jazǵyrarymdy bilmeımin. Onyń, Charlıdi aıtam da, Tamalpaıs taýynyń eteginde, Mıll-Velıde saıajaıy bar edi, biraq ol onda bos ýaqytynda Nıssheni nemese Shopengaýerdi kemirip jatý úshin tek qysta ǵana turatyn. Al jaz shyǵysymen qapyryq ystyǵy men qara shańy qolqany qabatyn qalaǵa qaıta oralyp, qys boıy úıilip qalǵan bar sharýasyna shabyttana kirisip ketetin. Eger men oǵan ár senbi saıyn baryp, dúısenbige deıin janynda júretin ádetim bolmasa, osy bir qańtar aıynyń qaqaǵan sýyǵynda, San-Fransısko shyǵanaǵynda mundaı qyrsyqqa tap bolmas pa edim, kim bilsin.

Men minip shyqqan "Martınes" kemesin tym senimsiz deýge kelmeıtin; bul jańa parohod Saýsalıto men San-Fransısko arasyndaǵy ótkeldi osymen ne tórtinshi, ne besinshi ret kesip ótip kele jatqan. Shyǵanaq ústi qalyń tuman edi, qaýip degen báleniń sol tuman ishinde qara mysyqtaı buǵyp jatatynyn qaıdan bileıin, óıtkeni ol ýaqytta men teńizde júzýdiń tylsym syrlarynan múlde beıhabar bolatynmyn. Áli esimde, men ústińgi palýbada, júrgizý rýbkasynyń dál túbinde, parohodtyń tumsyq tusynda jaıbaraqat, kóńildi turdym, teńiz betin búrkegen qara tumannyń qalyń perdesi de maǵan asa áser ete qoıǵan joq. Jeńil ǵana esken teńiz jeline betimdi tosyp, biraz ýaqyt syzdy ymyrtta jalǵyz turdym — degenmen jalǵyz deýge de bolmas, meniń bas jaǵymdaǵy shynyly rýbkada turǵan júrgizýshini, sosyn taǵy bireýdi (menińshe, ol kapıtan bolar) syrttaı sezingenim bar.

Sonda men "eńbek bólinisi degen qandaı jaqsy, eger shyǵanaqtyń arǵy jaǵyndaǵy dosyma barǵym kelse, maǵan tuman men jeldi, sýdyń tasýy men qaıtýyn, sondaı-aq búkil teńiz ǵylymyn oqyp-úırenýdiń túkke de qajeti joq" dep oı túıgenim de esimde. Júrgizýshi men kapıtan sıaqty arnaıy mamandardyń bolǵany qandaı keremet, olardyń kásiptik bilimi teńiz ıisi murnyna da barmaıtyn men sekildi myńdaǵan dym sezbestsrge ıgilikti qyzmet etedi, dep tolǵanǵanym jáne bar. Esesine, deımin men, kódı-sódı zattardy oqyp-úırenýge bas qatyrǵansha, bar kúsh-qýatymdy ózime qajetti máselelerge jumsamaımyn ba, mysaly, Amerıka ádebıetiniń tarıhyndaǵy Edgar Ponyń rol degendeı. Tipti osyǵan sáıkes aıta ketý de artyq etpes, "Atlantıkanyń" sońǵy sanynda oǵan arnalǵan meniń maqalam da jaryq kergen ǵoı. Parohodqa kelip otyryp, salonǵa kóz qıyǵymdy salǵanda, "Atlantıkadaǵy" dál meniń maqalam shyqqan betke úńilip otyrǵan symbatty bir jentlmendi kórgende, ishim qandaı jylyp ketti deseńshi. Bunyń ózi de eńbek bólinisiniń tym paıdaly jaǵyn eske túsirgendeı edi; júrgizýshi men kapıtannyń arnaıy bilimi osy bir symbatty jentlmendi Saýsalıtodan San-Fransıskoǵa sharshatpaı jetkizýmen qatar oǵan Edgar Po jónindegi meniń arnaıy bilimimmen tanysýǵa da múmkindik jasap otyr.

Meniń jelke tusymdaǵy salon esigi syqyr etip ashyldy da, áldebir qyzyl shyraıly adam palýbaǵa shyǵyp, oıymdy kúrt buzyp jiberdi. Sonyń aldynda ǵana men kelesi kezekte jazatyn maqalamnyń taqyrybyn ishteı pisirip turǵanmyn, tipti oǵan "Bostandyqtyń qajettigi. Sýretkerdi qorǵaý týraly sóz" degen at da qoıyp úlgergenmin. Qyzyl shyraıly adam júrgizý rýbkasyna kóz saldy, sosyn bizdi tumshalaǵan tumanǵa qarap biraz turdy da, palýba ústinde syltı basyp ary-beri júrip kelip (bir aıaǵy aǵash ekeni sezilip tur), aqyry meniń qarsy aldyma taltaıyp tura qaldy; júzi jyly kórindi. Bul adam búkil ǵumyryn teńizde ótkizgen bolar degen meniń boljamym rasqa shyqqandaı.

— Jasyńa jetpeı shashyńdy aǵartatyn-aq kún ǵoı mynaý, — dep ol júrgizý rýbkasy jaqqa ıek qaǵyp, kúńk ete qaldy.

— Ne, sonda bul erekshe bir qıynshylyq týǵyza ma? — dedim men. — Ári-beriden soń eki jerde eki — tórt degendeı qarapaıym ǵana nárse emes pe! Baǵytty kompas kórsetip turady, qashyqtyq pen jyldamdyq ol da belgili. Munda qarapaıym arıfmetıkalyq esepten basqa ne bar.

— Erekshe qıynshylyq! — dep ol yzaly myrs etti. — Eki jerde eki — tórt degendeı qarapaıym! Arıfmetıkalyq esep!.. Sóziniń túrin!

Ol sál shegine túsip, maǵan synaı qarady.

— Al siz Altyn Qaqpaǵa qaraı aqtaryla qulaıtyn sýdyń tasýy týraly ne aıtasyz? — Bunysy qarapaıym suraqtan góri tergeýge uqsap edi. — Aǵystyń jyldamdyǵy qansha? Al onyń bura tartýy qalaı? Al mynaý ne — tyńdańyzshy! Qońyraý ma? Biz týra qońyraýly dabylǵa suǵyna kirip baramyz! Qarańyz — baǵytty ózgerttik.

Tuman ishinen azynaı yshqynǵan dybys estildi. Artynsha... bizdiń kemeniń júrgizýshisi shtýrvaldy jantalasa bir jaǵyna buryp úlgerdi. Qońyraý úni endi aldyńǵy jaqtan emes, búıirden estilgen. Osy mezette bizdiń parohodtyń da gýdogy qyryldap qoıa berdi de, ile-shala oǵan basqa gýdoktar qosyldy.

— Mine, taǵy bir parohodsymaq! — dedi qyzyl shyraıly adam, gýdok dybysy shyqqan oń jaqqa qaraı ıek kóterip. — Al mynaý! Estısiz be? Jaı ǵana kerneımen belgi berip keledi. Soǵan qaraǵanda, qaıdaǵy bir shalanda bolý kerek... E-eı, shalandada otyrǵan baıqustar, saq bolyńdar! Iá, bilip edim-aý! Qazir bireýler ákesiniń atyn umytatyn bolady!

Kózge shalynbaǵan parohod gýdok ústine gýdok basty, oǵan kerneı qosyldy, báriniń esi shyǵyp ketken sıaqty.

— Mine, endi bir-birin túsingendeı, budan soń árkim óz jolyn tabady, — dedi qyzyl shyraıly adam, tóńirek typ-tynysh bola qalǵan kezde.

Ol maǵan dabyldar men kerneılerdiń bir-birine ne dep belgi bergenin túsindirip berdi. Túsindirip turǵan kezde kózderi ushqyn atyp, júzi nurlanyp ketkendeı bolǵan.

— Sol jaqta — parohod dabyly, al anaý jerde, estısiz be, qyryldaǵan taǵy birdemeniń daýsy shyǵady, — bul býmen júretin shhýna bolý kerek, baıqaımyn, ol myna tuıyqtan sytylyp shyǵyp, endi shyǵanaqqa qaraı lyqsyǵan aǵysqa qarsy tyrbańdap bara jatyr.

Aldymyzdaǵy tym taıaý jerden tóbe quıqany shymyrlatar bir belgisiz ysqyryq jyn qaqqandaı azynap qoıa berdi. Oǵan daýylpazyn dańǵyrlatyp "Martınes" te jaýap qatyp qoıdy. Bizdiń parohodtyń dońǵalaǵy bir sát aınalmaı qalyp, onyń sý sabalaǵan qalaqshalary birazǵa deıin tastaı qatyp turdy da, sosyn birtindep qaıta qozǵalysqa kele bastady. Tóbe quıqany shymyrlatar jańaǵy ótkir ysqyryq ýaqyt ótken saıyn bizden alystaı bergen de, taǵy bir mezette qalyń tumannyń sonaý bir túkpirinen tek qumyǵa ǵana jetken. Men janymdaǵy serigime suraýly pishinmen kóz saldym.

— Áldebir júrekjutqan kishkentaı katersymaq qoı. Mundaılardy sýǵa batyryp jiberse, obaly joq. Bulardan keler bále de jetkilikti, al ondaı bále kimge kerek? Qaıdaǵy bir mıǵula osyndaı ıtaıaqqa otyrady da, kózdi jumyp, ashyq teńizge shyǵyp ketedi. Onymen qoımaı ysqyrady jáne. Nege ysqyratynyn ol esýastyń ózi de bilmeıtin shyǵar. Teńiz tártibinde, kemelerdiń bári bir-birine jol berýi kerek, al álgini baıqaǵan shyǵarsyń, basqalardy ysqyryp joldan shyǵaryp keledi. Óńmeńdep tek alǵa umtylady. Jol berýdiń mindetti ekenin bilmeıdi. Qarapaıym syılastyqtyń ózi de osy jol berýden turatynyn olar káperge de almaıdy.

Osy bir túsiniksiz ashý-yzanyń ózi meniń de oı-qıalyma biraz qanat baılaǵan; janymdaǵy serigim ashýlana syzdanyp, ary-beri syltı basyp júrgende, men taǵy da tuman týrasynda ádemi bir romantıkaǵa berilip ketkem. Iá, bul tumannyń da, sózsiz óz romantıkasy bar ekeni ras qoı. Túpsiz tuńǵıyq ǵarysh keńistiginde shyr aınalyp júrgen kishkentaı ǵana Jer sharynyń ústinde ol tula boıyn jumbaqqa toltyryp, arýaqtaı sup-sur kúıge túsip, attyń quıryq-jalyndaı sonaý bıikten salbyraı tónip turǵandaı. Al osynaý sheksiz ǵalamda tozańnyń bir túıirindeı nemese bolmashy ushqyndaı ǵana bolyp kórinetin adamdar aǵashtan at, temirden kólik minip, toıymsyz, qanaǵatsyz qyzyq qýyp, Kózkórmestiń ishinen tynymsyz jol izdeıdi, árkim ózinikin jón kórip, aıqaılaıdy, shýlaıdy, sóıte turyp senimsizdik pen úreıden ámse júrekteri qaltyrap turady.

Kútpegen jerde shyqqan janymdaǵy serigimniń daýsy meniń qańǵyǵan oıymdy qaıtaryp alǵandaı boldy da, myrs etip kúlip jiberdim. Ózimniń de, mine, jeldeı esip, jelik qýyp kele jatqanym esime túsken.

— O, o! Taǵy bireý bizge qarsy kele jatyr, — dedi qyzyl shyraıly adam. — Estısiz be? Tyńdańyzshy? Týra ushyp keledi bizge qaraı. Jel aıdaǵan birdeme.

Betimdi jeńil jel jelpı berdi; men bir búıirden jáne sál aldyńǵy jaqtan gýdok únin ap-anyq estidim.

— Bul da jolaýshylar kemesi me? — dedim men.

Qyzyl shyraıly adam bas ızep qoıdy.

— Iá, áıtpese búıtip jyn qaqqandaı júre me! Bizdiń keme de sasyp qaldy-aý deımin.

Men joǵaryǵa kóz saldym. Kapıtan keýdesine deıin júrgizý rýbkasynan shyǵaryp alyp, qalyń tuman ishine abyrjı qarap tur eken. Palýbada ary-beri aqsaı basyp júrgen meniń serigimniń júzinen de bir úreı baıqalǵan; myna qara túnek arasynan kózge kórinbes áldebir qaýiptiń jaqyndap kele jatqanyn ol da sezgendeı.

Bári de kózdi ashyp-jumǵansha boldy. Qoıý tuman pyshaq kesip túskendeı qaq jaryldy da, sońynan quddy teńiz baldyryn shubatqandaı qara tumandy býdaqtatyp, bir parohod dál aldymyzdan shyǵa keldi. Qas qaǵym sátte men onyń júrgizý rýbkasyn, odan basyn shyǵaryp turǵan býryl saqal qart adamdy kózim shalyp qaldy. Ol ústine kókshil forma kıipti, onysy ózine sondaı qonymdy da kóringen, degenmen bárinen buryn meniń esimde qalǵany — onyń sonshama salqynqandy, sabyrly túri edi. Ólim men ómir betpe-bet kelgen dál osyndaı sáttegi onyń ustamdylyǵy kimdi de bolsyn qaıran qaldyrǵandaı bolatyn. Kórdim, kóndim taǵdyrdyń jazǵanyna, endi ne de bolsa qarsy turam degendeı edi ol sonda. Sóıtip qasqaıa turyp ol bizge asa sabyrly da salmaqty kóz tastaǵan, sóıte turyp bizdiń júrgizýshiniń: "Qurttyń, qaqbas!" — degen janaıqaıyna da selt etpegen.

Sol sát endi esime túskende oılaımyn, júrgizýshiniń bul aıqaıyna jaýap qatý da múmkin emes edi ǵoı onda.

— Tez! Tezirek ustap qalyńyz birdemeni, jáne qatty ustańyz! — dedi maǵan qyzyl shyraıly adam jandármende.

Alǵashynda abyrjyp qalǵan ol artynsha jyldam es jıyp, erikten tys sabyrǵa túskendeı edi.

— Al qazir áıelder oıbaıǵa basady, — dedi ol osy oqıǵany buryn da bastan keshkendeı yzalana kúńk etip.

Men birdemeden ustap úlgergenshe kemeler de soqtyǵysyp bir-aq tyndy. Aldyńǵy keme bizdi ortańǵy borttan soqqan bolýǵa tıis, biraq oqıǵa kóz aldymnan tys ótkendikten men ony dál baıqaı almaı qaldym. "Martınes" qatty shaıqalyp ketti de, qaptaldyń gútir-gútir synǵany bilindi. Men syzdy palýbaǵa etbetimnen tústim, sosyn qaıta turǵansha áıelderdiń qulaq tundyrar oıbaıyn estidim. Bul ózi jantúrshigerlik daýys bolǵany sonsha, júregim tas tóbeme shyqqandaı boldy. Qutqarý beldikteri salonda jatqany esime tústi de, solaı qaraı janushyra umtyldym, biraq esik aýzynda esi shyqqan jolaýshylarǵa soqtyǵysyp olardyń arasynda tyrbańdadym da qaldym. Budan keıin ne bolǵany esimde joq — tek emis-emis biletinim: áıteýir salonǵa jetip, bas jaǵymdaǵy sóreden qutqarý beldikterin birinen soń birin túsire bergenim, olardy qyzyl shyraıly adamnyń ýlap-shýlaǵan áıelderge kıgize bastaǵany... Sonan keıingi kórinis taǵy da ap-anyq kóz aldymda: úńireıip tesilip qalǵan salonnyń qabyrǵasy, odan burqyraı kirip jatqan surǵylt tuman býy; ústinde ár túrli zattar shashylyp jatqan jumsaq tósekter; edende aıaq alyp júrgisiz kıim-keshek, shúberek, ydys-aıaq; beline qutqarý beldigin baılap alyp, meniń maqalam shyqqan jýrnaldy qolyna ustaǵan kúıi kózi atyzdaı bolyp, aldymnan shyǵa kelgen keshegi symbatty jentlmen; aǵash aıaǵyn súırete bastap, kaıýtada aldynan shyqqan adamnyń bárine beldik kıgizip júrgen qyzyl shyraıly adam... Doda-dodasy shyǵyp jylaǵan áıelder...

Bárinen buryn áıelderdiń osy bir shyńǵyrǵan daýsy meniń júıkeme qatty tıgen. Baıqaýymsha, qyzyl-shyraıly adam da buǵan óte kúızelse kerek, óıtkeni myna bir sýret jadymda máńgi qalyp qoıypty: tyǵyrshyqtaı deneli, sulý jentlmen jýrnalyn palto qaltasyna salyp jatyp, tóńiregine alaq-julaq qaraı beredi; áıelder betterin jyrtyp aıqaılap, beıne ólip bara jatqandaı jamyrasa shyńǵyryp, salon ishi azan-qazan bop ketken, al qyzyl shyraıly adam endi ashýdan tútige býlyǵyp, naızaǵaıdan ot shashqan qudaıdaı qaharlanyp, eki judyryǵyn joǵary túıgen kúıi qalsh-qalsh etip aıqaıǵa basqan.

— Jabyńdar aýyzdaryńdy! Jap deımin senderge!

Men osy kóriniske qarap turyp, kenet ózimdi bir kúlki qysqanyn sezindim, artynsha bul kúlkimniń esiriktiń belgisi, qoıanshyqtyń nyshany ekenin de túsindim; óıtkeni meniń aldymdaǵy áıelder — úıdegi óz anam men qaryndastarym sıaqty áıelder — ólimnen qoryqqan, ólgisi kelmeı jantalasqan beıshara jandar edi. Olardyń ashshy úni meniń esime soıǵaly jatqan shoshqalardyń shyńǵyrǵanyn túsirgen — bul da meniń ımanymdy ushyryp edi. Jandary názik, júrekteri asqan sezimtal bul áıelderdiń túri endi adam shoshyrlyq bolatyn. Olar ómir súrgisi kelgen, biraq qaqpanǵa túsken tyshqandaı dármensiz edi, tek shyr-shyr etkenmen basqa amaldary da joq-ty.

Bul sumdyq edi, mundaı sumdyqty kórip turýǵa janym shydamaı, men endi palýbaǵa qaraı atyldym. Ary-beri andyzǵan adamdardyń sulbasyn ǵana kórgendeımin, tek aıqaıyn ǵana estımin, — bireýler shlúpkalardy túsirýge umtylǵan... Bári de kitapta sýrettelgendeı. Júk kótergishter qurysyp, tistesip qalǵan. Bári de jaramsyz. Bir shlúpkany túsirip edi, onyń tyǵynyn jabýdy umytyp ketipti: áıelder men balalar otyrǵan kezde, ishine birden sý tolyp ketti de, lezde tuńǵıyqqa bata jóneldi. Ekinshi shlúpkany tek bir basymen ǵana túsirýdiń múmkindigi bolǵan: ekinshi basy júk kótergishte ilinip qalǵan da, aqyry bos ózin sýǵa shalp etkizgen. Al bizdi apatqa ushyratyp ketken kemeniń izi de sýyp úlgergen-di, biraq bizdiń adamdardyń bári "ol mindetti túrde qutqarýshy shlúpkalar jiberedi" dep úmittengen bolatyn.

Men tómengi palýbaǵa tústim. "Martınes" jyldam bata bastaǵan, sý borttyń kemerine deıin kóterilip qalyp edi. Kóptegen jolaýshy borttan sekire bastady. Endi bireýler sýda maltyǵa júrip, ózderin qaıta palýbaǵa kóterýdi suraıdy. Olardy tyńdap jatqan da eshkim joq. Tóńirekten tek: "Óldik! Qutqara kórińder!" — degen janaıqaılar ǵana shyǵady. Úreı bılegen ózgelermen birge men de borttan sekirip kettim. Buny oılap istedim be, álde kózdi jumyp, qoıyp kettim be — ózim de bilmeımin, biraq sýǵa bir batyp, bir shyǵyp júrip, nege jurttyń palýbaǵa qaıta kóterýdi ótingenin túsingendeı boldym. Sý tastaı sýyq eken, jan shydatpas sýyq eken. Oǵan batqan kezde, búkil denem ot qaryǵandaı kúıe túsken. Sýyq súıegime deıin jetip, ajal tyrnaǵy týra alqymyma batqandaı. Abaısyzdyq pen qorqynyshtan sýǵa qalaı shashalyp qalǵanymdy da bilmeımin, qutqarý beldiginiń kómegimen qaqalyp-shashalyp sý betine qaıta shyqtym. Aýzymnan teńizdiń kermek dámi bilindi, keýdem men ókpemdi bir nárse kúıdire tunshyqtyryp bara jatqandaı.

Biraq bárinen de sýyq degeniń sumdyq eken. Men endi oǵan budan ári tóze almaıtyndaı, tatar dámim taýsylǵandaı sezindim. Mańaıymdaǵy adamdar da sýda tyrbańdap júr. Olar áldene dep bir-birine aıqaılaıdy. Bunymen qosa eskektiń shylpylyn da estımin. Baıqaýymsha, bizdi sýda batyryp ketken parohod qutqarýshy shlúpkalar jibergen sıaqty. Ýaqyt ótip jatyr, men ózimniń áli de tiri ekenime tań qalamyn. Biraq aıaqtarymnan jan ketip qalǵan sekildi, bul jansyzdyq birtindep joǵary órleı túskendeı. Kóbikti maıda tolqyndar meni qaıta-qaıta sýǵa kómip ótedi; men taǵy da qaqalyp-shashalyp qalamyn.

Aıqaı-shý aqyryndap báseńdeı bergen; eń sońǵy shyńǵyrǵan daýys maǵan alysyraqtan jetkende, "Martınestiń" múlde sýǵa batyp ketkenin sezdim. Sonan soń — qansha ýaqyt ótkenin bilmeımin — esimdi jıǵan sátte boıymdy taǵy úreı bıleı jónelgen. Men jalǵyz qalǵan ekenmin. Jalyna kómek suraǵan eshkimniń daýsyn estigem joq, tek qulaǵyma tuman ishinde tylsym bir syrdy jasyrǵan maıda tolqyndardyń shýyly ǵana shalynǵan. Kóppen birge bólisken úreıden góri jalǵyz qalǵanda boıdy bılegen qorqynyshtyń salmaǵy áldeqaıda aýyr kórindi maǵan. Tolqyndar qaıda alyp ketken meni? Qyzyl shyraıly adam sýdyń aǵysy Altyn Qaqpa arqyly ótedi dep edi. Meni sonda ashyq teńizge qaraı alyp shyqqan ba? Al meniń qutqarý beldigim kez kelgen mınýtta isten shyǵyp qalýy múmkin ǵoı! Mundaı beldikti keıde qatty qaǵaz ben qamystan da jasaıdy degendi estigem, eger sondaı bolyp shyqsa, sýǵa ezilgen bul beldik te meni alysqa jetkize qoımas. Al ózim múlde júze almaımyn. Jáne japadan-jalǵyzbyn, ushy-qıyrsyz myna kók teńizde tolqyndardyń meni qaıda súırep bara jatqany da belgisiz. Jasyrary joq, men aqylymnan adasyp bara jatqandaımyn, qaradan qarap aıqaı salamyn, quddy manaǵy áıelder sıaqty shyńǵyramyn, tas bop qatyp qalǵan qoldarymmen jyn urǵandaı sýdy sabalaımyn.

Bunyń qanshama ýaqytqa sozylǵanyn bilmeımin. Bir mezet qalyń uıqyǵa ketkendeı esimnen aıyrylyp qalǵan ekenmin, kózimdi ashqan sátte, arada sonshama uzaq ýaqyt ótken sıaqty sezindim. Basymnyń týra joǵarǵy jaǵynda tuman ishinen suǵyna shyǵyp turǵan kemeniń tumsyǵyn, odan joǵaryda birinen soń biri jelge kerilip turǵan úshburyshty úsh jelkendi kórdim. Keme tumsyǵy qaq jaryp ótken sý kóbiktenip, tolqyndar eki jaqqa jıyryla qashyp barady, al men onyń dál osy jolynda jatqanymdy baıqadym. Aıqaılaǵym keledi, biraq oǵan kúshim jetpeıdi. Keme tumsyǵy meni súıkep óte jazdap, eńkeıe alǵa jyljyǵan. Taýdaı tolqyndar basymnan aqtaryla qulady. Sosyn kemeniń qap-qara borty janymnan janap óte berdi — onyń tym jaqyndaǵany sondaı, qolym tıe jazdaǵan. Qalaıda ustap úlgereıin dep, yshqyna umtyldym, biraq qatyp qalǵan qoldarym ıkemge kelmedi. Taǵy da aıqaılaıyn dedim, alaıda daýsym shyqpady.

Qara-buıra tolqyndardy janymnan kesip óte bergen kemeniń korm deıtin artqy jaǵy maǵan ap-anyq kórindi de, shtýrvalda turǵan júrgizýshi men onyń janynda jaıbaraqat sıgar tartyp turǵan adam kózime ottaı basyldy. Ol aqyryn ǵana basyn buryp, men jaqtaǵy sýǵa kóz qıyǵyn salǵanda, aýzynan sıgar tútini burq-burq ete qalǵan-dy. Bul ózi adamnyń erikken bir sáttegi oısyz, maqsatsyz, qaraı salsam nem ketedi degendeı ánsheıin ǵana kezdeısoq moıyn burý men kezdeısoq qımyldan týǵan jaı edi.

Biraq men úshin osy ánsheıin ǵana moıyn bura salýdyń ózi ıa ómir, ıa ólimmen birdeı bolǵan. Qoıý tuman kemeni taǵy da jutyp bara jatty. Onyń artynan júrgizýshiniń arqasyn jáne men jaqqa erine kóz salǵan, óte erine kóz salǵan anaý sıgarly adamnyń basyn baıqap qaldym. Bul oıǵa batqan adamnyń jaı ǵana jalań kózqarasy edi, men onyń kóz aıasyna ilikken kúnniń ózinde ol meni kórmeı ketedi-aý dep, júregim tas tóbeme shyqqan. Biraq... mine onyń da kózi maǵan tústi. Ol shtýrvalǵa sekirip shyqty da, júrgizýshini ıterip tastap, áldene dep aıqaılap jiberip, dóńgelekti shapshań buraı bastady. Keme bir jaǵyna qaraı buryla berdi de, týra sol sáttiń ózinde tuman ishine sińip ketti.

Men jáne esimnen aıyrylyp bara jatqanymdy sezip, túnek qoınaýyna múlde batyp ketpes úshin bar kúshimdi jıyp, arpalysa bastadym. Biraq kóp ótpeı-aq eskekterdiń sylpyly men bireýlerdiń daýsy dál janymnan estilgen... sosyn taǵy birer sekýnd ótkende:

 Aý, nege dybysyńdy shyǵarmaısyń sen! — degen ashýly daýysty qulaǵym shalyp edi.

"Bular maǵan aıqaılaıdy, maǵan!" dep oıladym. Artynsha kóz aldym taǵy da qaraýytyp ketken edi...

EKİNSHİ TARAÝ

Meni belgisiz bir kúsh terbep, ádemi yrǵaqpen ǵarysh keńistiginde zymyratyp bara jatqandaı kórindi. Jymyń-jymyń etken myń san ushqyndardyń janynan zýlap ótip baramyn. Men olardy juldyzdar men otty sharlar eken deımin. Osy terbelispen shyrqaý bıikke kóterilip, endi qaıta tómen quldyraı ushqan sátimde, áldebir tustan jer-dúnıeni kúńirente soqqan gong dúmpýi men azynaı ysqyrǵan dabyl únin estımin. Ǵaryshtaǵy osy ǵajaıyp saparym tutastaı ǵasyrǵa, san jetpes jyldarǵa sozylǵandaı tym tátti raqatqa batamyn.

Alaıda buny túsim be deımin, túsim ekenine birtindep kózim jete túsedi. Terbelis qashyqtyǵym ýaqyt ótken saıyn qysqara túskendeı. Meni bir jaqtan ekinshi jaqqa aıaýsyz laqtyrady. Janymdy qoıarǵa jer tappaımyn; túpsiz bos keńistikte sonshama jyldamdyqpen ary-beri dopsha domalap júrgen sıaqtymyn. Júıkege tıer gong úni tipti jıilep barady. Onyń árbir kúmpildete urǵanyn tyjyryna kútemin. Sonan soń meni kúnge qyzǵan yp-ystyq, sýsymaly qum ústinde súırep bara jatqandaı kórindi. Tula boıymdy bireý ezgilep, tilgilep tastaǵandaı, denem ýdaı ashyp, ot bop janyp barady. Gong úni dańǵyr-dańǵyr etedi, quddy shirkeý qońyraýy sekildi: Jyltyraǵan myń san ushqyndar janymnan zýlap ótip jatyr, búkil álem astan-kesten qoparylyp, tómen qulap keletindeı. Men alqyna demigip, ázer kózimdi ashyp aldym. Eki adam tizerleı otyryp, meni silkilep jatyr eken. Manadan meni alapat kúshpen terbetip, áldeqaıda laqtyryp kele jatqan — tolqyn ústinde shaıqalǵan keme eken de, al sumdyq gong degenim — tolqyndar bortqa soqqan saıyn dańǵyr-dańǵyr etken, qabyrǵada ilýli turǵan jalpaq taba bolyp shyqty. Denemdi álgi ottaı qyzdyrǵan sýsymaly ystyq qum da endi meniń jalańash denemdi ysqylaı bergen beıtanys adamnyń kedir-budyr alaqanyna aınalǵan. Denem ýdaı ashıdy. Basymdy kóterip, jalańash deneme qaraımyn: qatty ysqylaǵan qabyrǵamnyń syrty qantalaı qyzaryp ketipti.

— Boldy! Jetti, Ionson! — deıdi ekinshisi. — Kórmeısiń be, jentlmenniń bir qabat terisi sypyrylyp qaldy ǵoı.

Ionson degen álgi adam — zor denesine qarap skandınavıalyq shyǵar dep topshyladym — denemdi ysqylaǵanyn qoıyp, ornynan jaılap tura berdi. Ekinshi adam — sóıleý mánerine qaraǵanda, koknı1 sıaqty — túri áıelge uqsas názikteý eken; onyń syrtqy poshymy emshek sútin emgennen bastap búkil boıyna londondyq shirkeýdiń qońyraý kúmbirin sińirip óskenin aıǵaqtaıtyndaı. Osy adamnyń basyndaǵy kir-qojalaq kenep qalpaǵy men belindegi satalaq-satalaq aljapqyshyna qarap, men ózimniń kambýz dep atalatyn keme ashanasynda jatqanymdy sezdim.

— Iá, ózińizdi qalaı sezinesiz, ser? — dedi ol bir túrli jaramsaq jymıyspen, bunysy — bul jaqsylyǵymdy umytpaıtyn shyǵarsyz degendeı kóringen.

Men jaýap ornyna qınala kóterilip, tizerleı otyrdym, sosyn Ionsonnyń kómegimen eki aıaǵymnan tik turdym. Qabyrǵada ilýli turǵan tabalardyń dańǵyry júıkeme qatty tıgen. Áli de es jıar emespin. Qulap qalmas úshin bir qolymmen aǵashtan jasalǵan kip-kip, maıly taqtanyń shetinen ustap turyp, ekinshisimen joǵaryda ilingen aýyr ydysty julyp alyp, kómir salǵan jáshikke atyp urdym.

Júıkem tozyp, sirkem sý kótermeı turǵanyn kók sezdi bilem, myrs etip kúlip jiberdi. Sosyn býy burqyrap turǵan, ishinde áldebir suıyǵy bar kúrijkeni qolyma ustata berdi.

— İship alyńyz, qazir-aq qur attaı shabasyz!

Kúrijkedegi sýsyn ıt ishpes birdeme eken. Keme kofesi. Biraq boıyma qan júgirtip, sergitip jiberdi. Kofeni urttaı otyryp, dal-daly shyqqan keýdeme kóz júgirttim, sosyn skandınavıalyqqa burylyp:

— Rahmet sizge, mıster Ionson, — dedim. — Alaıda meni tym myjǵylap tastadym dep oılamaısyz ba?

Meniń sóz astarymdy túsindi me, túsinbedi me, bilmeımin, biraq qalaı desem de meniń qyzyljosa bolǵan keýdem biraz jaıdan syr ańǵartqandaı edi. Ol jaýap retinde maǵan alaqandaryn kórsetti. Bul bir erekshe múıizdenip qalǵan, kús-kús, kedir-budyr alaqan eken. Saýsaq ushymen ony aqyryn sıpap kórgenimde, qolyma jylan qabyǵy tıgendeı titirkene qaldym.

— Meniń atym Ionson emes, Djonson, — dedi ol aqyryn ǵana, biraq tap-taza aǵylshyn tilinde.

Men onyń sál kókshildeý kózinen bolmashy qarsylyqty ańǵardym, sonymen qosa odan uıańdaý ǵana týrashyldyq pen er minezdilikti sezip, oǵan ishim jylı túskendeı boldy.

— Rahmet sizge, mıster Djonson, — dep men asyǵystaý sózimdi túzedim de, oǵan qolymdy usyna berdim.

Ol eki aıaǵyna kezek salmaq túsire turyp, biraz kibirtiktep qaldy; sosyn batylsyzdaý, biraq shyn nıetimen qolymdy aldy.

— Meniń ústime kıetin birdeme tabylmas pa eken? — dedim kókke burylyp, óz ústimdegi sýǵa shylqyǵan kıimderime tyjyryna qaraǵan kúıi.

— Tabamyz, ser! — dedi ol julyp alǵandaı. — Eger jıirkenbeseńiz... ózimdikin-aq bereıin sizge. Qazir tómenge baryp, alyp keleıin.

Ol esikten jyldam shyǵyp, júgire jóneldi, dálireginde jylan sıaqty jorǵalap bara jatqandaı kórindi. (Onyń osy jylan qımyly búkil bolmysyna tán ekenin men keıin bilgem).

— Men osy qaıda turmyn, qaı jerdemin? — dedim Djonsonǵa, onyń teńizshilerdiń biri ekenine senimdi túrde.

— Biz qazir Farallon araldarynyń mańyndamyz jáne onyń ońtústik-batysynda, — dedi ol metodıkalyq turǵydan nyq jaýap berip, ári osyny aıtqanda, múmkindiginshe aǵylshyn tilinde durys sóıleýge tyrysqany baıqalǵan. — Bizdiń shhýnany "Eles" dep ataıdy. Japon jaǵalaýlarynan teńiz mysyqtaryn aýlaýǵa bara jatyrmyz.

— Al shhýna kapıtany kim? Kıinip bolǵan soń men onymen kezdesýim kerek.

Kútpegen jerde Djonsonnyń óńi buzylyp, ábirjip qalǵany baıqaldy. Birden jaýap ta bermedi; aıtar sózin ishteı juptap, bul máselede qalaıda asyqpaı, oılanyp sóıleýdi jón kórgeni sezilgen.

— Kapıtanymyz — Qorqaý Qarsen, ony bári de solaı ataıdy. Shyn atyn eshqashan estigen emespin. Biraq sizge aıtarym, onymen óte abaılap sóılesińiz. Ásirese, dál búgin jyndanyp júr. Onyń kómekshisi...

Ol sózin aıaqtaı alǵan joq: kambýz kók kirip kelgen.

— Bul jerden tezirek joǵalǵanyńyz durys, Ionson! — dedi ol. — Shal seni palýbada bassalady, eger kóńiline jaqpaı qalsań — qurydym dep esepte.

Djonson sólbireıip esikke qaraı bettedi. Ketip bara jatyp koktyń syrtynan maǵan ıek qaǵyp, "jańa aıta almaı qalǵan sózimde úlken mán bar, kapıtanmen óte abaılap sóıles" degendi taǵy da ymmen bildirip ketkendeı boldy.

Koko qaıdaǵy bir kir-kir, ýmajdalǵan shúrekterdi ıyǵyna salyp, kóterip kelgen. Kúlimsigen kók ıisi bólme ishin múńkitip jiberdi.

— Men bulardy sheshken kezde sýlaý edi, ser. Sol sý qalpymen tyǵa salyp edim, ser. Azdap, ıistenip ketipti, — dep túsindirgen boldy ol. — Ázirge osymen júre turyńyz, sosyn sizdiń kıimderińizdi keptirip qoıam ǵoı.

Keme qatty shaıqap turǵandyqtan men juqa aǵash qabyrǵaǵa súıene jabysyp, kokktyń kómegimen ústime jaman bir kúpáıkeni kıip aldym. Astaryndaǵy qylshyqty júni deneme túrpideı tıedi. Titirkenip turǵanymdy baıqap úlgerse kerek, kok ta tyjyryna qalǵan.

— Mundaı kıimge ómiri úırene almaıtyn shyǵarsyz. Bıkeshterdiń tánindeı deneńiz óte názik qoı. Sizdi kórgen sátte-aq jentlmen ekenińizdi sezip edim, — dep qoıdy ol.

Bul adam maǵan birden unamaǵan, al kıindirýge kómektesip jatqanda, men ony múlde jek kórip kettim. Janyma jaqyndaǵan saıyn jırene túsemin. Tipti deneme qolyn tıgizgim kelmeıdi. Bul jıirkenishti sezim meni asyqtyra kıindirip, tezirek syrtqa shyǵyp ketýge ıtermelegen. Onyń ústine maǵan kapıtanǵa jolyǵyp, jaǵaǵa jetkizip salý jóninde ótinish jasaýym kerek edi.

Jaǵasy myj-myj byrysqan, omyraýyna qan sıaqty birdeme qatqan, arzanqol sáten kóılekti de kok maǵan jaǵy talmaı birdemeni túsindire júrip kıgizip qoıǵan. Sonan keıingi meniń "sándenýim" buzaýtumsyq eki báteńkeni eki aıaǵyma suǵyp, bir balaǵynan ekinshi balaǵy súıem-qarys qysqa shalbardy butyma japsyrýmen aıaqtalyp edi. Ázireıildiń ózi londondyqtardyń janyn osy shalbardyń ishinen sýyryp almaq bolǵanda, saýsaǵyna bar ilikkeni jańaǵy balaqtyń jartysy ǵana ma dep oılaǵandaısyń.

— Degenmen men kimge rahmet aıtarymdy bilmeı turmyn! — dedim men kokke suraýly pishinmen.

Sóıtip turyp ústime kóz salamyn. Basymda — shekemdi ǵana jasyrǵan tarlaý fýrajka, keýdemde — kóılek ústinen kıe salǵan kúrte — etegi belime ǵana jetedi, jeńi shyntaǵymnan sál asqan.

Kok mardymsyp boı túzedi, júzine jymysqy kúlki úıirile qalǵan. Meniń biraz tájirıbem bar edi: atlantıka parohodtarynyń malaılary sapar aıaqtalǵannan keıin qalaı jylmańdap turatynyn talaı kórgem, solar sıaqty kok ta istegen jaqsylyǵyna aqy dámetip turǵandaı kórindi. Alaıda onymen keıingi tanystyǵym bul oıymdy joqqa shyǵarǵan: koktyń ylpyń-jylpyńy ánsheıin jaramsaqtyqtan basqa eshteme emes eken.

— Meniń aty-jónim — Magrıdj, ser, — dedi ol rahmetti maǵan aıtasyz degendeı. — Tomas Magrıdj, ser. Sizge qyzmet etýge ázirmin, ser!

— Jaraıdy, Tomas, — dedim men. — Kıimderim kepken kezde sizdi eskerermin.

Onyń kózi jaınap, beti nurlanyp ketti. O basta jer betine alaqan jaıyp kelgen ata-babasynyń rýhy bunyń da kókireginde qaıta oıanyp shyǵa kelgendeı kórindi.

— Rahmet sizge, ser! — dedi ol ári túsingen, ári kelisken keıipte.

Men esikti ary ıterdim, kok te bir jaqqa zyta jóneldi; men

palýbaǵa kóterildim. Sýda uzaq qalyp qoıǵandyqtan denemdi álsizdik bılep, áli de aıaǵymdy zorǵa basyp kelemin. Jol ekpini qatty eken, men shaıqala terbelip turǵan palýbada birneshe qadam jerge teńselip baryp, rýbka buryshyna jettim de, qulap qalmas úshin odan ustaı aldym. Tynyq muhıttyń jal-jal tolqyndary ústinde shhýna birde qaıqaıa kóterilip, birde eńkeıe quldılap, ekpindeı júzip kele jatyr. Eger, Djonson aıtqandaı, keme ońtústik-batysqa qaraı bet túzegen bolsa, onda meniń esepteýimshe, jel shamamen ońtústikten esip tur. Tuman joq. Kún ashyq. Sý beti aınadaı jarqyraıdy. Kalıfornıa osy jaqta bolýǵa tıis degen oımen basymdy shyǵysqa burdym, biraq sonaý alysta, kóz ushynda kókshil aspanǵa jutylyp bara jatqan — "Martenısti" sýǵa batyryp, bizdi apatqa ushyratqan — qara tumannan basqa eshteme kóre almadym. Al soltústikte, bizge taqaý jerde, teńiz astynan shyǵyp turǵan shoǵyr-shoǵyr quz-jartastar kórinedi, olardyń biriniń basynda shamshyraq jyltyraıdy. Áldebir kemeniń pıramıda ispetti úshburyshty jelkenderi aǵarańdaıdy.

Teńizdi sholyp bolǵan soń men mańaıymdaǵy usaq-túıek qubylystarǵa mán bere bastadym. Sonda basyma kelgen alǵashqy oı: birinshi kezekte meniń kıimderime kóńil aýdarǵannan góri keme apaty kezinde tartqan azabym men qyl ushyna ilingen taǵdyryma eshkimniń mán bermegeni qalaı? Sonaý joǵaryda, rýbka shtýrvalynda turǵan jalǵyz teńizshiden basqa maǵan kóz qıyǵyn salǵan jan balasy joq. Esesine mundaǵylardyń bári palýba shetindegi bir kezdeısoq kóriniske kirpik qaqpaı qadala qalypty. Sol jerde lúk qaqpaǵynyń ústinde shalqasynan túsip dóńkıip bireý jatyr; jabaǵydaı uıysa bitken qylshyqty keýdesi jalańash, kóılegi jyrym-jyrym. Býryl tartqan qoıý qara saqaly alqymyna deıin tutas japqan. Osy qaıratty da uzyn saqalynyń ushynan móp-móldir sý tamshylary jyltyraıdy. Kózi jumýly, tegi esinen tanyp jatsa kerek, biraq keýdesin kere qorqyraı dem alǵanyna qaraǵanda, qatty qınalys ústinde sıaqty. Matrostardyń biri úırenshikti qyzmetin atqarýǵa kiriskendeı jaı ǵana qımyldaı júrip, jipke baılap borttan túsirip jibergen kenep shelekke sý toltyryp aldy da, ony palýbaǵa asyqpaı, sozbalaı kóterip shyǵyp, qımylsyz jatqan álgi adamnyń ústine laq etkizip quıa saldy.

Lúk janynda bir adam aýzyndaǵy sıgaryn yzalana tistelep, ary-beri sendelip júr — keshe meni kezdeısoq sý betinen taýyp alǵan osy adam ekenin men endi ǵana tanydym. Boıynyń uzyndyǵy bes fýt, on dúımnan kem emes shyǵar deımin, tipti on jarymǵa jetip qalýy múmkin, biraq aldymen kózimdi arbaǵan bul emes — men birden onyń alyp kúshtiń ıesi ekenin sezdim. Onyń myǵym denesinen tek qyzba, qyzyletti adamdarǵa ǵana tán serippeli, sińirli kúsh baıqalyp edi, bul kúsh osy alyp adamdy bir jaǵynan qara kúshtiń qudaıyndaı gorılaǵa uqsatqandaı kóringen. Men buny onyń syrtqy tulǵasyna baılanysty emes, kúshtiliktiń belgisin sizderge elestetý úshin aıtyp otyrmyn. Ádette bizdiń uǵymymyzda mundaı surapyl kúsh alǵashqy tirshilik ıelerinde: taǵy adamdar men jabaıy jyrtqyshtarda ǵana bolǵandaı kórinetini bar ǵoı. Jalpy, tirshilik ataýlynyń qaınar bastaýy, dúnıeniń damýy, alǵashqy materıanyń qozǵaýshy kúshi, ómirdiń túpki negizi, bári-bári de osy bir jabaıy da surapyl kúshten qýat alǵany ras qoı; qysqasy, basyn kesip alǵan jylandy ıreleńdetetin de, jańa soıǵan tasbaqanyń etin bir nárse tıip ketkende tyrjyń-tyrjyń etkizetin de — osy kúshtiń qudireti emes pe.

Palýbada sendelip júrgen adam meni osyndaı oıǵa jetelegen. Ol aıaǵyn nyq basady, nyq turady; onyń bulshyq etteriniń ár qımyly — máselen, ıyqtarynyń bultyńdaýy nemese sıgaryn qushyrlana tisteýi — bári de asyp-tógilip jatqan kúshten belgi bergendeı. Biraq bunyń ózi de onyń syrtqy túri men qımyl-qozǵalysynan kórinip turǵan uly kúshtiń sarqynshaǵy, al eń negizgi sumdyǵy ishinde buǵyp jatqandaı, eger onysy oıanyp ketse, daýyl turyp, teńiz shaıqala ma, kim bilsin.

Kok kambýz esiginen basyn shyǵaryp, suq saýsaǵymen lúk janynda turǵan adamdy nusqap, "sol sonyń ózi" degendeı jymıyp qoıdy. Shhýna kapıtany nemese koktyń "shal" degeni — ózim qalaıda jolyǵyp, odan áıteýir bir jaǵaǵa jetkizip salýdy ótingim kelgen adamnyń — osy adam ekeni belgili boldy. Men oǵan talaı dúnıeni túsindirýge májbúr bolatynymdy sezip, endi alǵa umtyla bergenimde, palýbada jatqan beıshara adamdy qaıtadan bir sumdyq aýrý qysa jónelgen. Ol bir-aq sátte qurysyp-tyrysa qaldy. Arqasy doǵadaı ıilip, basy kegjıip ketti, keýdesi kórik basqandaı yrs-yrs etedi, tegi aýa jetpeı jatsa kerek. Men onyń mólt-mólt etip sý tamshylaǵan qoıý qara saqalynan basqa eshteme kóre almadym.

Kapıtan — Qorqaý Larsen (kemedegiler ony solaı ataıdy eken) ary-beri adymdaı júrip, aqyry ólip bara jatqan adamnyń janyna toqtaǵan da, oǵan yzalana kóz salǵan. Bul beıshara jannyń ajalmen aqtyq ret arpalysa kúresip jatqan sáti edi. Onyń betine sý shashyp júrgen jańaǵy matros ta endi ańtarylyp turyp qalyp edi, janyna qısaıta qoıa salǵan kenep shelekten sý syzdyqtaı tógiledi. Ólip bara jatqan adamnyń ókshesi lúk qaqpaǵyn sart-sart soǵady; sosyn bir sát aıaqtary jaılap sozyla tústi de, sońǵy ret tuıaq serpip, tym-tyrys tyna qaldy, biraq basy áli de eki jaǵyna kezek bulǵańdaı beredi. Biraq sálden keıin ol da tynyshtalyp, erin ushynan eń sońǵy ret shyqqan jeńil tynysymen birge jany qosa ushyp ketkendeı boldy. Jaǵy túsip, aýzy ashylyp qalǵan, temeki ystaǵan soıdaq-soıdaq sary tisteri sonadaıdan kózge urady. Ol osy túrimen: "Eı, ıt ómir, men seni óstip ıt qyp kettim!" dep, taǵdyrdy tálkek, jalǵandy mazaq etip jatqandaı.

Endi myna qyzyqqa qara! Sumdyq! Kapıtan kútpegen jerde naızaǵaıdaı kúrkirep, ólip jatqan adamdy jeti atasynan bastap al kep sybasyn. Aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵady. Boqtyqtyń neshe túri ketken. Onysymen Qudaıdy da, Qudaıdan bylaıǵyny da ońdyryp jatqan joq. Ár sózi tánnen ótip, janǵa qadalady. Mundaı bylapyt sózderdi men kóshedegi kókaıyldardan da estimegen shyǵarmyn. Bylapyt deımin-aý, men ózim ádebıettiń adamy bolsam da, qajet kezinde dál osyndaı ótkir de beıneli, sonymen qatar tula boıynan ý tamǵan sózderdi tabanda oılap taba almas edim. Bul jerde meniń túsingenim: myna ólip jatqan teńizshi — kapıtannyń kómekshisi bolǵan, keme San-Fransıskodan shyǵar kúni ol bir jaqqa qańǵyp ketken, onysymen qoımaı, mine ólmeıtin ýaqytta ólip, dál saparǵa shyǵar aldynda kapıtandy oń qolsyz qaldyrǵan.

Men esimnen tana jazdaǵanymdy ejiktemeı-aq qoıaıyn, buny dostarymnyń ózderi-aq túsiner. Boqtyq, bylapyt sózder meniń janyma qaı ýaqytta da qatty tıýshi edi. Mynany estigende júregim aınyp, qusqym keldi. Meniń uǵymymda ólim degen nárse bárinen joǵary, bárinen de qasıetti bolatyn. Ajaldyń aıaǵy aýyr bolǵanmen joly jińishke sıaqty kórinýshi edi maǵan. Al mynadaı qadirsiz, aıaýsyz ólim men úshin qulaq estip, kóz kórmegen sumdyq edi. Jańa aıtyp ótkenimdeı, Qorqaý Larsenniń qarǵys pen náletke toly boqtyq sózderi meniń tóbe shashymdy tik turǵyzǵan. Ol sózderdiń ýyttylyǵy men ottylyǵy sondaı, myna máıittiń betin qap-qara qyp, kúıdirip jibererdeı kóringen, eger anaý sýly qara saqaldyń ushy kenet bytyrlap janyp, tútindep shyǵa kelse, men oǵan tańdanbas edim. Biraq ólip qalǵan adamǵa endi báribir ǵoı. Degenmen ol áli de mańaıyndaǵylardy mazaq qylyp, taǵdyrdy tálkek etip jatqandaı edi. Osynysymen de ol dál qazir kóbimizden bıik turǵandaı kóringen.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Qorqaý Larsen boqtyǵyn qalaı kenet bastasa, solaı kenet aıaqtaǵan. Ol sıgaryn aıaǵyna deıin tartyp bolyp, bir sát tóńiregine burylyp edi. Nazary aldymen Magrıdjke túsken.

— O, súıikti kok? — dedi ol erkeletken bolyp, biraq daýsy yzǵarly da zildi estildi.

— Iá, menmin, ser! — dep, kok jaramsaqtana qaldy.

— Sen bolsań, aıtshy, abaısyzda moınymdy úzip alam dep qoryqpaısyń ba sen? Bul saǵan asa paıdaly bola qoımasyn biletin shyǵarsyń. Kómekshi óldi, endi senen de aıyrylyp qalǵym kelmeıdi meniń. Sen óz densaýlyǵyńdy óte kútýiń kerek, kok. Túsindiń be?

Sońǵy sózdiń salmaǵy aldyńǵylardyń bárin basyp ketken, sańq etip shyǵyp, tańq etip basqa tıgendeı boldy.

— Uqtym, ser! — Kok búrise tústi.

Budan soń máıitke suqtana qarap turǵandar da tez es jıyp, árkim óz ornyna qaraı zyta jóneldi. Biraq birneshe adam kambýz ben lúk ortasyndaǵy qýysta bógelip qalǵan da, aqyryn áńgimelesip tura bergen. Men bulardyń matrostar emes ekenin túsindim, rasynda, keıin bilsem, olar — basqalarǵa qaraǵanda birshama jeńildikke ıe bolǵan, teńiz mysyqtaryn aýlaýǵa shyqqan ańshylar eken.

— Ioganson! — dedi Qorqaý Larsen aıqaılap. Matros sol sátte jetip keldi. — Qolyńa ıne men jip al da, myna serini "kebinge" orap tige ber. Eski jelkendi qoımadan tabasyń. Zyt!

— Al aıaǵyna ne baılaımyz, ser? — dedi matros ádettegi "qup bolady, ser!"-den keıin.

— Qazir onyń da amalyn tabamyz. Eı, kok, qaıdasyń? — dep Qorqaý Larsen aıqaı saldy.

Tomas Magrıdj inine sý tolǵan surtyshqan sekildi kambýzdan alaq-julaq etip atyp shyqty.

— Trúmge tús te, bir qap kómir alyp shyq.

— Jigitter, aralaryńda ne Táýraty, ne qandaıda bir duǵa kitapshasy bar bireý bar ma? — dep Qorqaý Larsen endi ańshylar jaqqa burylǵan.

Olar basyn shaıqady, sosyn top ortalarynan áldekim qaljyń sıaqty birdeme aıtty da, bári qarq-qarq kúldi. Onyń ne aıtqanyn men estimeı qaldym.

Kapıtan sosyn matrostarǵa qarap:

— Ondaı qasıetti dúnıe múmkin senderden tabylyp qalar? — degen.

Olar úndemedi. Buǵan qaraǵanda, Táýrat pen duǵa kitapshasy bul jerde qasqaldaqtyń qanyndaı bolsa kerek. Degenmen matrostardyń biri kúzette turǵandardan da surap kóreıik dep, joǵaryǵa qaraı júgire jóneldi. Biraq birer mınýttan keıin qur qol qaıtyp keldi.

Kapıtan ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Qaıtemiz, bul sorlyny endeshe bos sózben bas aýyrtpaı-aq borttan laqtyra salamyz da. Aıtpaqshy, múmkin myna sýdan súzip alǵan jas jigitimiz birdemeni jatqa biletin shyǵar. Túri popqa uqsaıtyn sekildi.

Qorqaý Larsen osyny aıtty da, shuǵyl men jaqqa buryldy.

— Siz, rasynda, pastor bolarsyz?

Osy mezette ańshylar da maǵan bir kisideı osharyla qaraǵan. Olar altaý edi. Men ózimdi myna kıimderimmen qora shetine qadaı salǵan qaraqshydaı sezinip, bir túrli yńǵaısyzdana berdim. Artynsha qarq-qarq kúlki estildi. Bul kúlkini tipti palýbada tisi aqsıyp jatqan máıit te toqtata alǵan joq. Bul kúlkiden ne ádep, ne ıman, ne adamdyqtyń mysqaldaı belgisi baıqalmaǵan. Óıtkeni bul jan dúnıeniń jabaıylanyp ketken kórinisi edi.

Qorqaý Larsen kúlgen joq, áıtse de onyń surǵylttaý kózinen birtúrli raqat sezimniń ushqyny jyltyraǵan. Men oǵan jaqyndaı berdim. Jaqyndaǵan saıyn ony tolyǵyraq tanı túskendeı boldym, buǵan deıin ony syrttaı baqylap turyp, túr-túsine asa mán bermegen ekenmin. Bir qaraǵanda jalpaqtaý kórinetin bet pishini negizinen sál sopaq, budyrly, biraq bitim keskini túzý, tipti ajarly dese de bolǵandaı eken. Degenmen syrtqy túrinen alǵan alǵashqy áserim sıaqty bunyń ózi de lezde umytylyp, onyń ishki qýaty, jan dúnıesiniń sonaý túkpirinde bulqynyp, burqanyp jatqan bula kúshi meni taǵy da ózine yntyqtyra túsken. Erekshe bitken jaq súıegi, qaıyńnyń bezindeı ıegi, jup-jumyr buǵaǵy, tik qabaǵy men qasqa mańdaıy — bári-bári de kózden tasada jatqan ǵajap kúshtiń nemese alapat jan qýatynyń kórinisi me deısiń. Bul kúshtiń ólshemi de, shegi de joq sekildi, sondaı-aq ony eshqandaı qalypty uǵym aıasyna syıdyrý da múmkin emesteı.

Men onyń úlken, ádemi kózderinen de kóp syrdy ańǵaryp úlgerdim. Qoıý qara qastyń astynda qos shyraqtaı janyp turǵan osynaý kózderde erekshe bir qasıet bar edi. Olardyń susty surǵylt túsi kún sáýlesimen san qubylyp turatyn jibek mata sekildi — sát saıynǵy ózgerisi tipti qaıran qaldyrady. Iá, bul kezder birde qoıý-surǵylt nemese ashyq-surǵylt, endi birde surǵylt-kókshil nemese teńiz tektes qubylmaly kókshil túske boıala qalady. Osy qubylmaly qos janar sát saıyn bet perdesin ózgertip otyratyn onyń ishki dúnıesiniń aınasy da sıaqty, tek ol áldebir qaqtyǵysty oqıǵa ústinde ǵana ómirdegi naǵyz bolmysyn abaısyz baıqatyp ala ma dep oılaımyn. Bul kózderdiń túnergen qara aspanǵa da, jalań qylyshtan jarq etken ushqynǵa da, teriskeıdiń temirdeı qaryǵan sýyǵyna nemese tipti tústiktiń jyly shýaǵyna da aınalyp shyǵa kelýi op-ońaı shyǵar. Sondaı-aq mundaı kózden keıde kez kelgen áıeldiń júregin jaýlap alatyn qudiretti mahabbat oty da mazdaı, janyp shyǵa kelýi múmkin ǵoı.

Jaraıdy, áńgimemizdi ári jalǵaıyq. Men kapıtanǵa ózimniń pastor emes ekenimdi, ókinishke qaraı eshqandaı duǵa da bilmeıtinimdi aıta bastap edim, ol sózimdi kúrt bólip jiberdi.

— Al sonda nanyńyzdy qalaı taýyp jep júrsiz?

Jasyrary joq, mundaı suraqty maǵan buryn eshkim qoıǵan joq edi, tipti ózim de buny eshqashan oılaǵan emespin. Sondyqtan áýelde aýzyma sóz de túspeı qalǵan.

— Men... men — jentlmenmin, — deı berdim mińgirlep.

Kapıtannyń ezýine mysqyl úıirilip shyǵa keldi.

— Meniń óz kásibim bar... men jumys isteımin... — dedim sottyń aldynda turǵandaı ári aqtala, ári abdyraı sóılep. Buny aıtqanda jáne sóz emes sózdi aýyzǵa alyp, túsindirmeıtindi túsindirip, kóptiń aldynda ózimdi yńǵaısyz jaıǵa qaldyrǵanymdy da sezip turdym.

— Ólmes kúnińizdi sonymen kórip júrsiz be?

Suraqtyń tótesinen qoıylǵany sondaı, qapelimde esten tana jazdadym, aýzyma sóz túspeı qaldy, muǵalimniń aldyndaǵy bala sekildi basym tómen salbyrap ketken.

— Sizdi sonda kim asyrap júr? — dedi ol ile-shala.

— Maǵan turaqty túsip turatyn túsim bar, — dedim maqtanyshty túrde. Biraq tym esip jibergenimdi túsinip, tilimdi tisteı qoıdym.

— Keshirińiz, sizge aıtaıyn degenim tipti de bul emes... Men... men ótinish aıtaıyn dep edim sizge.

Biraq kapıtan meni odan ári sóıletpeı bastyrmalata jóneldi.

— Ol túsimniń ıesi kim? Kimniń mańdaı teri? A? Árıne ákeńniń. Sen taltańdasań, tek sonyń arqasynda taltańdap júrsiń. Áıtpese sen kimsiń? Ólilerdiń esebinen ǵana kún kórip júrgen bireýsiń. Sen sıaqty aq saýsaqtar ózdiginen bir kún de ómir súre almaıdy, aýyzdaryńa ylǵı da bireý jem salyp, sý quıyp turmasa, kez kelgen sátte aram qatasyńdar sender. Qane, alaqandaryńdy kórsetshi maǵan.

Onyń ishte buǵyp jatqan alapat kúshi bir-aq sátte burq etip syrtqa shyqqandaı, men es jıyp úlgergenshe janyma jalǵyz-aq attap jetip kelgen de, oń qolymdy shap berip ustap, kózine taqaı bergen. Men ony bosatyp alaıyn dep barynsha bulqynyp kórip edim, biraq qursaýdaı qysqan temir qoldyń sheńgeli bilek súıegimdi bytyr-bytyr syndyryp bara jatqandaı kórindi. Mundaı sátte namysyńdy qorǵaý túgili shybyn janyńdy saqtap qalý muń shyǵar. Men onyń jalǵyz qolynyń ýysynda búrkit ilgen túlkideı tyrbań-tyrbań etemin, biraq bosaı almaımyn, bulqynǵan saıyn temir qoldyń sheńgeli qysa túsedi. Aqyry barlyq qorlyqqa shydap, typ-tynysh turýǵa májbúr boldym.

Bul ýaqytta matrostar óliktiń qaltasyn túk qaldyrmaı aqtaryp bolyp, odan tabylǵan usaq-túıek zattardy palýbaǵa jınap qoıyp, ózin eski jelkenge orap, al Iogansen ony jýan aq jippen bylǵarydan jasaǵan gardaman degen erekshe ıne arqyly ár jerinen bir shalyp tige bastaǵan.

Qorqaý Larsen meni mazaq qylǵandaı betin tyrjyń etkizdi de, qolymdy qoıa berdi.

— Sol ólgenderdiń arqasynda úlbirep qalǵan qol ǵoı bul. Bunymen ydys-aıaq jýyp, botqa pisirgennen basqa eshtemege jaramassyń.

— Meni bir jaǵaǵa jetkizip salyńyz, — dedim aqyry batyldaý til qatyp. — Qansha surasańyz da tóleımin. Jol shyǵyny, anaý-mynaý, bári meniń esebimnen.

— Ólgenderdiń esebinen emes pe? — dep ol myrs etti. — Al meniń usynysym basqasha, sizdiń paıdańyz úshin, — dedi sosyn taǵy. — Mine, kórip tursyz, kómekshim ólip qaldy, sondyqtan qyzmette azdap aýys-kúıis jasasam deımin. Máselen, matrostardyń biri kómekshiniń ornyn alady, ıýnga matrostyń ornyna bakke barady, al siz ıýnganyń qyzmetin atqarasyz. Bul qyzmetińiz úshin aıyna jıyrma dollar jáne biraz azyq-túlik alasyz. Al ne deısiz? Sizge osydan artyq qandaı jaqsylyq kerek! Men sizdi adam etip shyǵaram, bildińiz be, adam etip. Sonda siz eki aıaǵyńyzdan tik turyp ketetin bolasyz, múmkin azdap syltyp qalýyńyz da ǵajap emes.

Men bul sózge asa mán bergem joq. Kózderim alysta edi. Álginde ońtústik-batystan tóbesi qyltıyp qana kóringen áldebir kemeniń kishkentaı jelkeni endi birshama ósip qalǵan, ýaqyt ótken saıyn onyń keskin-pishini de aıqyndala túsken. Baıqaýymsha, ol da myna "Eles" tektes shhýna sıaqty, tek syrtqy túri sál kishileý me deımin. Ol shaıqala yrǵatylyp, jelkenderin jelbirete kerip, bizge qaraı aqqýdaı syrǵyp keledi. Keremet kórinis! Kóńilińe jelik bitiredi. Myna júris, myna baǵytymen kóp ótpeı-aq bizben onyń qatarlasa beretinine ımandaı senip turmyn. Jel kúsheıe túsken-di. Kúnniń kózin bult shalǵan. Teńiz beti kúńgirt tartyp, kók tolqyndar lyqsı tolqyp, aq kóbikter aspanǵa ata bastaǵan. Bizdiń shhýna da júrisin jedeldete túskeni baıqalady, ózi bir búıirine tym qısaıyp alǵan-dy. Qaptaldaǵy tutqalar sýǵa batyp úlgergen, bortqa urǵan tolqyndar endi palýbaǵa shapshıdy. Lúk shetinde otyrǵan ańshylar shekpen etegimen aıaqtaryn qymtaı túsedi.

— Ana shhýna qazir janymyzdan ótedi, — deımin men uzaq únsizdikten keıin. — Qaıtyp bara jatqan keme me, qalaı... Múmkin ol San-Fransıskony betke alǵan bolar.

— Ábden múmkin, — deıdi Qorqaý Larsen, sosyn basyn basqa jaqqa buryp, aıqaı salǵan. — Kok! Eı, kok!

Tomas Magrıdj kambýzdan júgirip shyqty.

— Qaıda álgi ıýnga? Shaqyrshy ony munda.

— Qup bolady, ser!

Tomas Magrıdj korm jaqqa jyldam baryp, shtýrval janyndaǵy basqa lúkten tómen túsip ketti de, birer sekýndtan keıin palýbaǵa qaıta kóterildi, onyń sońynan on jeti, on segizder shamasyndaǵy, túri qońyrqaı tartqan, shegir kózinen ashý men yza bilingen bir jas jigit kórindi.

— Mine ol, ser, — dedi kok.

Biraq Qorqaý Larsen budan ári oǵan nazar aýdarǵan joq, ıýngaǵa burylyp:

— Atyń kim? — dedi gúr etip.

— Djordj Lıch, ser, — dep ol qabaǵyn kirjiń etkizdi, tegi ne úshin shaqyrǵanyn sezse kerek.

— Famılıań ırlandyq emes, — dep kapıtan qoıyp qaldy. — Seniń kespirińe O'Týl nemese Mak Kartı degen áldeqaıda jarasymdy bolar edi. Baıqaımyn, shesheńniń qoınyna qaıdaǵy bir ırland atyn jamylǵan bireý túnep shyqqan ǵoı, shamasy.

Mynadaı qorlaýdan jigittiń judyryǵy jumylyp, jelkesi kúdireıe qalǵanyn baıqadym.

— Já, boldy, — dep, Qorqaý Larsen sózin ári jalǵady. — Óz famılıańdy umytyp qalǵanyńa úlken bir sebep bolǵan shyǵar. Shyndyǵynda, sen qandaı aty-jónge ıe bolsań da, maǵan ol aıran ishkenmen birdeı. Sen, árıne, Telegraf taýynansyń2. Bul seniń mańdaıyńda jazýly tur. Men seniń aǵańdy da bilemin. Senderdiń barlyqtaryń da esekteı qyrys, saıtandaı saıqalsyńdar. Biraq sen saspaı-aq qoı, bul jerde seni áli-aq qamyrdaı ıleıtin bolamyz. Uqtyń ba? Aıtpaqshy, munda sen kim arqyly jaldandyń?

— Mak-Krıdı jáne Svenson agenttigi arqyly.

— Ser! — dep aqyryp jiberdi kapıtan.

— Mak-Krıdı jáne Svenson agenttigi arqyly, ser! — dedi jigit sózin túzetip, biraq kózinen ushqyn jarq ete qaldy.

— Avansty kim aldy?

— Solar, ser.

— Ózim de solaı dep oılap edim. Seniń, bálkim, qýanyshyń qoınyńa syımaǵan bolar. Sońyńnan bireýlerdiń ańdyp júrgenin sezdiń, bildiń! Solaı ǵoı?

Iýnganyń kózi qas qaǵym sátte qasqyrdyń kózindeı ot shasha qalǵan. Qatty yza qysqandyqtan ba, jon arqasy da kúdireıip shyǵa kelip edi.

— Qap, mynany estigenshe... — dep ol aıqaılap jiberýge az qalǵan. Sóz aıaǵynda ne aıtqysy kelgenin men túsinbeı qaldym, tegi yzamen kapıtandy sybap jibere jazdady-aý deımin.

— Ne? — Larsenniń úni tipti sybyrǵa jaqyn shyqty, bunysymen ony mazaq etip turǵandaı kórindi.

Biraq ıýnga bul sátte oıyn da, boıyn da jınap ala qoıǵan.

— Jaısha, ser. Sózimdi qaıtyp aldym.

— Sonyńmen de meni moıyndap tursyń,— dep kapıtan rızalyqpen jymıdy.— Jasyń neshede seniń?

— On altyǵa jańa toldym, ser.

— Ótirik aıtasyń! Sen on segizden asqan jigitsiń. Jáne sen óz jasyńa qaraǵanda áldeqaıda myǵymsyń. Bulshyq etteriń buqanikinen birde-bir kem emes. Qazir boqtyǵyńdy jınap al da, baktaǵy kýbrıkke jónel. Eskekshi matros bolasyń. Buny qyzmetiniń óskeni dep esepte, uqtyń ba?

Kapıtan odan jaýap kútpesten, máıitti jelkenge orap tigip jatqan matrosqa burylyp:

— Iogansen, — dedi ámirli.— Sen navıgasıa3 jaıynan birdeme bilesiń be?

— Joq, ser.

— Ókinishti! Degenmen báribir sen kómekshi bolasyń. Kıim-keshegińdi kaıýtaǵa apar, mynaý jatqan tósekke endi sen jatasyń.

— Qup bolady, ser! — dep Iogansen kóńildi til qatyp, sol sátte-aq bakqa jóneldi.

Biraq burynǵy ıýnga áli de turǵan ornynan qozǵalǵan joq edi.

— Al sen ne kútip tursyń?— dedi oǵan kapıtan.

— Men munda matros bolýǵa kelgem joq, ser. Men ıýnga bolýǵa jaldanǵam. Matros bolǵym kelmeıdi.

— Júgińdi jınap al da, bakqa jónel!

Bul jolǵy buıryq ámirli de zildi shyqty. Alaıda burynǵy ıýnganyń qabaǵy túnerip, miz baqpaı turyp alǵan.

Osy sátte Qorqaý Larsen óziniń sumdyq kúshin taǵy da kórsetip edi. Bári de kútpegen jerde, jaı otyndaı jarq etken jyldamdyqpen boldy. Ol jalǵyz-aq sekirip, alty fýttaı jerdegi ıýngaǵa jetti de, judyryqpen ishten perip kep jiberdi. Osy sátte soqqy ózime tıgendeı tós shemirshegim gúdir ete túskendeı boldy. Buny men sizderge sol mezettegi óz júıkemniń qalaı titirkene qalǵany men mundaı kórinistiń ózim úshin qanshalyqty jabaıy kóringenin naqty sezdirý úshin ǵana aıtyp otyrmyn ǵoı. Já, budan keıin ne boldy deıtin shyǵarsyzdar. Iýnga, salmaǵy kem degende júz alpys bes fýnttaı bolatyn alpamsadaı jigit, birden eki búktetilip tústi. Quddy ol Larsenniń judyryǵyna jipke qystyrǵan sýly shúberekteı ilinip qalǵan. Sosyn onyń bıikke bir-aq ushyp, kóılek etegi deleń-deleń etken kúıi eki-úsh qadam jerde jatqan ólik janyna gúrs etip qulap túskenin kórdim. Qulap túskende basy men ıyǵy taqtaıǵa qatty soǵylǵan. Sóıtip ol sol jerde búktetilip qala berdi.

— Al qalaı?— dep Larsen kenet maǵan burylǵan.— Siz oılanyp boldyńyz ba?

Men bizge tym taqap qalǵan manaǵy shhýnaǵa qaradym. Ol "Eleske" qarama-qarsy, nebári eki júz ıardtaı jerde kele jatyr edi. Bul ózi ádemi, qýyrshaqtaı ǵana keme eken. Jelkenderiniń birinen iri sandarmen jazylǵan nomirine deıin ap-anyq kórinedi. Buryn kitaptardan kórgen keme sýretterin eske ala kelip, buny men losmandyq bot pa dep oıladym.

— Bul qandaı keme? — dep suradym kapıtannan.

— "Ledı Maın" degen losmandyq bot, — dedi ol. — Óziniń losmandaryn jetkizip salyp "San-Fransıskoǵa" qaıtyp bara jatqan beti. Bul oǵan mynadaı jelde bes-alty saǵatta jetip barady.

— Ótinem sizden, oǵan belgi berińizshi, meni jaǵaǵa jetkizip salsyn.

— Túsinem sizdi, biraq ókinishke qaraı men belgi beretin kerneıimdi teńizge túsirip alyp edim, — dedi kapıtan. Ańshylar ortasynan qarq-qarq kúlki estildi.

Onyń kózine týra qaraǵan kezde, boıymdy birtúrli úreı bılep ketti. Iýngany ol bir demde qalaı jer qaptyrǵanyn kórip turyp, onymen qalaı qarsylasýǵa bolady. Al qarsylasa qalsań, bul jigittiń kórgenin sen de kórýiń múmkin. Tipti odan zorǵysyn! Ras, júregim shaılyǵyp qaldy. Biraq sosyn men ne istedi deısiz ǵoı? Bul meniń ómirdegi eń batyl qadamymnyń biri bolǵan shyǵar! Bortqa tura umtylyp, bar daýsymmen aıqaıǵa bastym-aý!

— E-e-eı, "Ledı Maın!" Meni jaǵaǵa ala ketińdershi! Ózderińmen birge jaǵaǵa. Myń dollar tóleımin. Myń do-ollar!

Shtýrvalda turǵan eki adamǵa es-tússiz qolymdy bulǵaı beremin. Onyń biri keme júrgizip keledi de, ekinshisi aýzyna rýpordy taqap, bos tur. Men moınymdy burǵam joq, biraq jelke tusymda turǵan haıýan-adam qazir-aq jalǵyz judyryqpen jalp etkizetin shyǵar dep oıladym. Bul soqqyny qansha kútkenimdi bilmeımin, aqyry shydamaı art jaǵyma burylyp edim, Larsen ornynan da qozǵalǵan joq eken — manaǵy taltaıǵan qalpy sıgaryn qushyrlana tartyp, jaıbaraqat tur ıtiń.

— Ne bop qaldy? Tynyshtyq pa? — degen daýys shyqty "Ledı Maın" jaqtan.

— Iá! Iá!.. Jo-joq!— dep oıbaıǵa basyp men turmyn. — Tynyshtyq emes! Qutqaryńdar! Qutqara kórińdershi meni! Myń dollar tóleımin jaǵaǵa deıin. My-yń dollar!

— Júre berińder! Frıskodan jigitterimiz biraz silteńkirep jiberip edi, — dedi Larsen óńeshin sozyp. — Al mynaý, — dep ol meni nusqaǵan, — aýzyn ıt jalaǵansha ishken ǵoı.

"Ledı Maın" rýporynan kúlki jańǵyryqty da, keme janymyzdy janap óte berdi.

— Bizdiń atymyzdan ony sileıtip salyńdar. — Keme ústindegi ekeý kezektese bizge qol bulǵady.

İzaǵa býlyqqan men bort jıegine shyntaqtaı turyp, álgi kemeniń sońyn ala eki jaqqa jaryla qashyp bara jatqan aqkóbik tolqyndarǵa kózim botalaı qaradym. Ol nebári bes-alty saǵattan soń San-Fransıskoda bolady! Meniń basym aınalyp, júregim shanshydy, kókiregime de bir qatty túıin baılanyp, keýdemdi ashytyp jibergen. Aqbas tolqyndar bortty uryp, betime sýyq sý shashady. Jel múlde kúsheıe túsken, "Eles" bir jaǵyna qısaıyp alyp, ekpindete syrǵyp keledi. Palýba ústine sýdyń burq-burq tógilgenin estımin.

Keri burylǵan sátte, aıaǵynan áreń turyp kele jatqan ıýngany kórdim. Kózi qantalap, óńi ólikteı bozaryp ketipti. Qatty aýyryp, qınalyp turǵany anyq edi.

— Qalaı, Lıch, baqqa barasyń ba? — dedi kapıtan.

— Iá, ser.

— Al sen she? — dep ol maǵan buryldy.

— Men sizge myń dollar... — deı berip edim:

— Qoı buny! — dedi ol. — Odan da maǵan ıýnganyń qyzmetin atqarýǵa kelisesiń be, sony aıt! Álde senimen de aınalysyp kóreıin be?

Ne isteımin? Aýzymnan qara qan aqqansha qarsylasa berem be. Mynanyń óltirip jiberýi de op-ońaı ǵoı. Men onyń yzǵar shashqan kózine qadala qaradym. Mundaı meıirsiz, jylýsyz, qara tastaı bezergen kóz adam balasynda sırek kezdesetin shyǵar. Ádette kez kelgen jumyr basty pendeniń kózinen mysqaldaı bolsyn adamgershiliktiń ushqyny sezilýshi edi, al munda onyń jurnaǵy da joq sekildi.

— Qalaı, kelisesiń be?

— Iá, — dedim men.

— "Iá, ser" deńiz, — dep túzetip qoıdy ol.

— Iá, ser, — dedim qaıtalap.

— Aty-jónińiz kim sizdiń?

— Van-Veıden, ser.

— Atyńyz?

— Hemfrı, ser. Hemfrı Van-Veıden.

— Jasyńyz?

— Otyz beste, ser.

— Jaraıdy. Kokke baryńyz, ol sizge ne isteıtinińizdi kórsetedi.

Men sóıtip erikten tys Qorqaý Larsenniń quly bop shyǵa keldim.

Óıtkeni ol menen kúshti edi. Bar másele sonda. Ol ýaqytta buny men áldebir qudirettiń kúshi, taǵdyrdyń jazýy dep bilgem. Tipti qazir de, baıaǵy ótken kúnderdi eske alǵanda, sol ýaqytta basymnan keshkenderdiń bári eshqandaı aqylǵa syımas dúnıedeı kórinedi. Aldaǵy ýaqytta da ony dál solaı — sumdyq-kókesindeı kóre beretin shyǵarmyn.

— Toqtaı turyńyz!

Kambýzǵa jete bere aıaǵymdy kilt tejedim.

— Iogansen, bárin joǵaryǵa shaqyr. Jaǵdaıdyń bárin rettedik, endi ólimdi jóneltip, artyq-aýys zattardan palýbany tazartyp alǵanymyz jón bolar.

Iogansen komandany jınap ákelgenshe, eki matros kapıtannyń nusqaýymen jelkenge oralǵan máıitti lúk qaqpaǵyna jatqyzdy. Kemeniń eki qaptalynda túbin tóńkerip qoıǵan eki kishkentaı shlúpka baılaýly tur edi. Taqtaıda jatqan aýyr máıitti birneshe matros kóterip alyp, aıaqtaryn teńiz jaqqa qaratyp, álgi shlúpkalardyń jel jaqtaǵysynyń ústine dúńk etkizip qoıa saldy. Sosyn onyń aıaǵyna kok ákelgen bir qap kómirdi baılady.

Teńizde ólim jóneltý maǵan qaı ýaqytta da erekshe saltanatpen, aıryqsha dástúrmen ótetindeı kórinetin, biraq men kýási bolǵan myna kórinis burynǵy tátti elesterimniń bárin bir-aq sátte joq qylyp edi. Alasa boıly, qońyr kózdi ańshylardyń biri (dostary ony Smok dep ataǵanyn estip qaldym) ólim týraly áldebir boqaýyz anekdotty aıtyp turdy. Oǵan qalǵandarynyń abalaǵan, qyńsylaǵan, yrbańdaǵan kúlkisi qosyldy. Matrostar tyqyr-tyqyr basyp, palýbaǵa jınala bastady. Kúzetten kelgen keıbiri uıqy tyǵylǵan kózderin tyrnalaı turyp, sybyr-kúbir áńgimege kóshken. Matrostardyń túrinen túńilý, tiksiný sıaqty áldebir kóńilsiz nyshan sezilip edi. Myna kapıtanmen saparlas bolý olarǵa ońaı tımegeni baıqalady. Áredik-áredikte ózderi Qorqaý Larsenge urlana qarap qoıady, soǵan qaraǵanda, odan qatty qorqatyn sekildi.

Kapıtan taqtaıdyń janyna keldi, bári bas kıimderin sheshti. Men palýbaǵa jınalǵandardyń bárin kózben sanap shyqtym. Olar jıyrma adam eken; demek, júrgizýshi men meni qosa eseptegende, bári — jıyrma eki adam. Men úshin bulardyń dál esebin bilip alýdyń esh artyqshylyǵy joq edi, óıtkeni osynaý jyljymaly shaǵyn álemde men olarmen birer apta, nemese birer aı emes, múmkin tipti jyldap joldas bolam ba, kim bilsin. Bet-júzderi qorǵasyndaı aýyr osynaý matrostardyń kópshiligi aǵylshyn nemese skandınavtar edi. Al betterin aıǵyz-aıǵyz ájim torlaǵan ańshylar olarǵa qaraǵanda áldeqaıda myǵym, kóńildi kórinedi, sondaı-aq olardyń árbir áreketinen áldenege degen qushtarlyq ta sezilgendeı. Qyzyq! Buryn da aıtyp ótkenimdeı, sizderge ázireıildeı kórinip otyrǵan Qorqaý Larsenniń keskin pishininde, shyndyǵynda, kózge erekshe uryp turǵan súıkimsiz eshteme joq edi. Ras, onyń betinde de tereń-tereń ájim syzyqtary bar, biraq onysy asqan jiger men qaırattylyqtan ǵana habar bergendeı. Onyń bet qubylystarynan tipti týrashyldyq pen birbetkeılikti de ańǵarýǵa bolady. Osyndaı adam jańa ǵana ıýnga sıaqty jas jigitti byt-shyt qylyp soqty degenge múlde sengiń kelmeıdi.

Mine ol birdeme aıtaıyn dep aýzyn asha berip edi, ekilene soqqan jel shhýnaǵa lap qoıyp, ony bir jaǵyna qatty qısaıtyp jiberdi. Jelkender jelpildep, arqandar azynaı ysqyrdy. Ańshylardyń keıbiri abyrjyp aspanǵa qaraǵan. Máıit jatqan jel jaqtaǵy bort aq kóbikke biraz malynyp baryp, qaıta qaıqaıyp shyǵa kelgende, palýba ústi qyzyl asyqtan sýǵa tolyp ketti. Sosyn kenet nóser quıa jóneldi: iri-iri tamshylar palýbany burshaqtaı uryp jatyr. Sosyn osy jaýyn aralas qatty jel bizdi silkip-silkip óte shyqqan kezde, kapıtanǵa qaıta til bitken, bári ony qas qaqpaı, bas kıimderin sheship turyp tyńdaǵan edi.

— Men ólim jóneltý rásiminiń bir ǵana úzigin jatqa bilemin, — dedi Larsen. — Bul jerde tek sony aıtamyn: "Tánin teńiz qushsyn beıbaqtyń!" Mine osylaı! Endi tastaı berińdsr ony teńizge.

Ol únsiz bas ızedi. Lúk qaqpaǵyn ustap turǵandar birtúrli yńǵaısyzdanyp qalǵan; rásimniń tym qysqalyǵy qaryndaryn ashyrǵan sekildi. Biraq kapıtan olarǵa dúrse qoıa bersin.

— Saıtan alǵyrlar, kóterseńdershi myna basyn. Nemenege aýyzdaryńdy ashyp tursyńdar báriń!

Bireý taqtaıdyń basyn asyǵys kóterip qalǵanda, borttan syrǵı qulaǵan máıit shuńqyrǵa laqtyrǵan ıtteı bolyp, eki aıaǵymen tómen qaraı zýlaı jóneldi. Aıaqtaryna baılaǵan kómir toly qap beısharany birden tereńge tartyp áketken...

— Iogansen! — Kapıtan jańa kómekshisine aıqaı saldy.— Myna turǵandardyń eshqaısysy eshqaıda ketpesin. Topsel men klıverdi jınap alyńdar! Jyldam! Zúıd-osty kútýimiz kerek. Grodtan rıfti alyp tastaýdy da umytpańdar. Stakselden de.

Palýba ústi áp-sátte qaınaǵan tirlikke aınaldy. Iogansen ár buıryǵyn myq shegedeı qaǵady. Matrostar arqandardy tartqylap, jelkenderdi túsirip, qural-jabdyqtardy jınastyryp, kemeniń o jaq-bujaǵyna zyr júgiredi. Al qara jerdiń tirligine ǵana jaralǵan men sıaqty adamǵa bunyń bári mıǵa kirmes, túısik jetpes birdeme. Meni adam dep, kóńil aýdaryp jatqan da eshkim joq. Meni qoıshy, bir qap kómirmen birge máńgilikke ketken jańaǵy máıitti aıtsańshy. Kózden ketti — kóńilden de ketti beıshara. Endi mynalardyń arasynda ol úshin tıtteı de qaıǵyrǵan bireý bar ma eken? Áı, qaıdam! Netken jany qasańdanyp ketken adamdar. Bireý óldi dep toqtap qalǵan dúnıe, toqyrap qalǵan tirlik te joq: keme óz jolymen ketip barady minekı, palýbada qaınaǵan jumystyń túri ánekı. Qandaı sumpaıy dúnıe bul! Bárin de kórip turmyn, estip turmyn men. Áne, ańshylar Smok aıtqan áldebir anekdotqa qarq-qarq kúledi. Matrostar mach basyndaǵy jelkendermen áýre. Qorqaý Larsen bult endi qaı jaqtan shyǵar eken degendeı túpsiz aspanǵa túńile kóz salady. Mezgilinen buryn mert bolǵan álgi adam bul ýaqytta múmkin teńiz túbine jetip te qalǵan shyǵar.

Teńizdiń qatal da aıaýsyz zańyn bulaısha túısiný kenet meniń júregimdi titirkendirip jibergen de, kóz aldymdaǵy tirliktiń bári maǵan sonshama surqaıy, sonshama kóńilsiz, jalpy ómir degeniń azap men qasiretten ǵana turatyn, qara baqyrlyq quny joq bos dúnıe bop kóringen. Men vanttyń týra janyndaǵy falshborttan ustaǵan kúıi kóbikti tolqyndar men kókmunar tumanǵa qarap, uzaq-uzaq oılanyp tura berdim. San-Fransısko men Kalıfornıa jaǵalaýlary sol tumannyń ar jaǵynda qalyp bara jatyr edi. Áredik-áredikte jańbyr aralas jel soǵyp ótedi. Bul jel kúsheıgen saıyn teńiz betindegi kókmunardyń kóbesi sógilip, aspan ashyla túskenin baıqaımyn. Al bizdiń jumbaq keme óziniń haıýan tektes ekıpajymen birge kók teńizdi kókteı ótip, ońtústik-batysty betke alyp, sonaý Tynyq muhıttyń shalqar aıdynyna qaraı asyǵa júzip barady.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

"Eles" dep atalatyn osy ańshylar shhýnasynyń jaǵdaıyna qalaıda qalyptassam degen meniń barlyq umtylysym ómiri taýsylyp bitpes mehnat pen qorlyqtan basqa maǵan eshteme bermegen. Komanda jaǵy — "doktor", ańshylar — "Tommı", al kapıtan — "kok" dep ataıtyn Magrıdj saıtan sıaqty birden ózgerip sala berip edi. Meniń ıýnganyń ornyna barýym ony tipti esirtip jiberdi. Baıaǵy jaǵympazdyǵynyń jurnaǵy da qalmaǵan: endi tek aıqaılaý men boqtaýdy ǵana biledi. Óıtkeni onyń aldynda keshegi aq saýsaq, menmensigen jentlmen emes, bar bolǵany "ıýnga" atyn jamylǵan kóptiń biri, arttyń kiri tur edi.

Kúlkili bolsa da aıtaıyn, maǵan ol ózin "mıster Magrıdj" dep ataýdy talap etedi, al mindetterimdi túsindirýge kelgende, sonshama ózi dóreki. Shaǵyn-shaǵyn tórt kaıýtadan turatyn kaıýt-kompanıaǵa qyzmet kórsetýmen qatar men onyń kambýzdaǵy jumysyna da kómektesýim kerek-ti, aıaq-tabaq jýý men kartop tazalaý kezindegi meniń óte ıkemsizdigim onyń ıt-jynyn ustatady da, bunyń arty mazaq pen qorlaýǵa ulasady. Meniń burynǵy jaǵdaıymdy, dálirek aıtqanda, buǵan deıin qandaı ómir súrgenimdi qaperge alyp jatqan ol joq. Bul oǵan aıran ishkenmen birdeı edi. Jasyrary joq, alǵashqy kúnniń aıaǵynda-aq men ony ıttiń etinen jek kórip kettim, shyndyǵynda, ómirde men eshkimge dál osylaı jırenishti qaramaǵan shyǵarmyn.

"Jańbyr bir jaýsa, terek eki jaýady" degendeı, dál sol kúni bizdiń "Eles" zúıd-ost jeli sapyrǵan taýdaı tolqyndarǵa tap bolyp, zarıflendi jelkenderin kóterip (mundaı termınderdiń maǵynasyn men keıinirek túsingem), qatty shaıqalyp, tym berekesi qashyp kele jatqan-dy. Alty jarym kezinde men koktyń nusqaýymen kaıýt-kompanıada dastarqan jaıyp, kún buzyla qalǵan jaǵdaıda qalqan bolsyn degen oımen oǵan aldyn-ala tor quryp, sodan keıin ǵana ústelderge tamaq ákele bastaǵam. Osyǵan baılanysty men teńizdiń qatty terbelisimen alǵash ret qalaı tanysqanymdy da aıta ketkim keledi.

Qolyma úlken sháınek ustap, qoltyǵyma birer bólke jańa pisirilgen nandy qystyryp, kambýzdan endi shyǵa bergenimde, sońymnan mıster Magrıdjdiń:

— Kózińe qara, áıtpese sý astynda qalasyń!— degenin estip qalǵam. Osy mezette Genderson degen uzynturar ańshylardyń biri "tórtinshi klastan" (olar qaljyń retinde ózderiniń kýbrıkterin solaı ataıtyn) kaıýt-kompanıaǵa qaraı bet alyp kele jatyr edi. Al Qorqaý Larsen ıýtte óziniń úırenshikti sıgaryn tartyp turǵan.

— Kele jatyr, kele jatyr! Saq bolyńdar! — degen koktyń jandaýysy shyqty.

Neniń "kele jatqanyn" qaıdan bileıin, ańyryp tura qaldym. Art jaǵymnan kambýz esigi satyr-sutyr jabylyp úlgerdi de, Genderson birden vantqa qaraı umtylǵan, sosyn kózdi ashyp-jumǵansha onymen joǵary órmeleı jóneldi. Men sonda ǵana borttan asyp qulap kele jatqan aqkóbikti alyp tolqyndy baıqadym. Ol týra maǵan qaraı aqtaryla qulaǵan. Men ne isterimdi bilmeı qaldym, óıtkeni mundaı jaılardyń bári maǵan áli beıtanys edi. Ǵaıyptan qaýip tóngenin men endi ǵana túsinip, júregim tas tóbeme shyqqan. Esimnen tanyp qalǵandaımyn, ne qozǵalys, ne qımyl joq mende. Osy sátte ıýtta turǵan Qorqaý Larsen:

— Áı, birdemeden ustasańshy sen... Hemp!4 — dep aıqaı salǵanyn estidim.

Biraq endi kesh edi. Ne de bolsa bir jerinen ustap qalaıyn dep vantqa qaraı sekirdim, osy aralyqta sý maǵan aqtaryla qulady da, dúnıe astan-kesteń bolyp ketti. Qaqalyp-shashalyp jatyrmyn. Palýba aıaq astymnan kóshe jóneldi. Jalp etip qulap tústim de, áldeqaıda domalaı jóneldim. Doly bir kúsh meni ary da ushyrady, beri de ushyrady. Domalatyp baryp qatty zatqa soǵady. Qabyrǵalarymdy bir-birlep qaqyrata syndyryp jatqandaı. Joq, qabyrǵamnan buryn oń aıaǵymnyń ońbaı jaralanǵanyn bildim... Sosyn tolqyndar qaıtyp, men azdap es jıa bastadym. Endi ǵana baıqadym, jel jaqtaǵy borttan kambýzdyń artyna, odan kýbrıkke qaraı laqtyrǵan. Tizem tuzdaı ashıdy, aıaǵymdy basa almaıtyn sekildimin. "Synǵan, — dep oıladym.— Synǵan!" Biraq kambýzdan kok aıqaılap tur.

— Eı, sen! Qaıda júrsiń qańǵyp? Sháınek qaıda? Borttan ushyryp jibergen joqsyń ba ózi? Budan da aram qatqanyń jaqsy edi seniń!

Men ornymnan ázer turyp, kambýzǵa aqsańdaı jóneldim. Úlken sháınek áli de qolymda edi, ony kokqa ustata berdim. Biraq ol buǵan mise tutpaı burq-burq sóılep júr, bunysy jorta nemese shynymen.

— Áı, úlbiregen baıqus-aı! Qolyńnan ne keledi seniń, a? Ne keledi? Tókpeı-shashpaı bir sháınek shaıdy kóterip júre almaısyń! Al men buny taǵy da daıyndap ıt bolamyn!

Bir mınýttan keıin ol:

— Nemenege ótirik qınalǵan bop tursyń sen, a? Aıaǵyńdy aýyrtyp aldyń ba? Óı, túk kórmegen baıqus! — dep taǵy da qyjyrta bastaǵan.

Óz aıaǵy dál meniki sıaqty syrqyrap tursa, biler edi ol qalaı "ótirik qınalǵandy!" Men bar kúshimdi tistene jıyp, kambýz ben kaıýt-kompanıa aralyǵynda kúni boıy ary-beri aqsańdap júre berdim. Bul oqıǵa meniń ómirime eki birdeı iz qaldyrǵan: birinshiden, tizemniń urshyǵyn qatty jaralap alyp, onyń zardabyn aılar boıy kórgenmin — ony emdeý jóninde tipti sóz bolýy múmkin emes, ekinshiden, ıýttan aıqaılaǵan Qorqaý Larsenniń arqasynda "Hemp" degen atqa ıe boldym. Budan keıin eshkim meni óz atymmen ataǵan emes, buǵan qulaǵym ábden úırenip ketkeni sondaı, keıin ózimdi týǵanda-aq osy esimge ıe bolǵandaı sezinetin bolǵam.

Qorqaý Larsen, Iogansen jáne alty birdeı ańshy ornalasqan kaıýt-kompanıaǵa qyzmet kórsetý maǵan óte qıyn tıgen. Osy bir kishkentaı, tar kaıýtada ary-beri qozǵalyp júrýdiń ózi úlken muń edi. Ásirese shhýnany jel shaıqaǵan kezde, anda bir soǵylyp, munda bir soǵylyp, esim aýyp qala jazdaıdy. Biraq bárinen de maǵan aýyr tıgeni — mundaǵylardyń "ólmeseń, óme qap" degendeı meıirimsizdigi edi. Aýyrǵan tizemdi kıim syrtynan mezgil-mezgil sıpap qoıyp júremin, sıpaǵan saıyn onyń kúnnen kúnge isip, dombyǵyp bara jatqanyn baıqaımyn. Ol syzdap aýyrǵan kezde basym qosa aýyrady. Kaıýt-kompanıanyń qabyrǵasynda dóńgelek aına ilýli turatyn, ary ótip, beri ótip júrip, oǵan kózim túskende, óńim qashyp, jaǵym sýalyp, kózim alara túskenin kóremin. Buny ústel basynda otyrǵandar kórmeıdi emes, kóredi, alaıda jumǵan aýyzdaryn ashpaıdy. Bul jaǵdaıda meniń tek Larsenge ǵana ishim jylyǵan jaıy bar. Tústen keıin tarelkalardy jýyp turǵan sátimde janymnan ótip bara jatyp ol:

— Mundaı usaq-túıekke kóńil aýdara berme! Birtindep úırenip ketesiń. Múmkin biraz qınalýyń da, biraq esesine qalaı júrýdi de úırenesiń. Buny ne, paradoks deýshi me edi, qalaı? — degen ol.

— Iá, solaı, ser, — dedim men. Bul sózime onyń ishi jibip qalǵany sezildi.

— Sen ádebıetten de birdeme biletin shyǵarsyń, solaı ma! Já, retine qaraı ózińmen bir áńgimelesermin.

Budan keıin ol maǵan nazar aýdarmaı shuǵyl burylyp, palýbaǵa shyǵyp ketken.

Keshke taýsylyp bitpes sharýamnyń bárin bitirip, aqyry "ýh" degen kezimde, meni ańshylar jatatyn kýbrıkke jiberip edi. Munda jetken boıda, syrt kıimimdi de sheshpesten bir bos tósekke quladym. Raqat! Aıaǵyma tynyshtyq! Ýaqytsha bolsyn qazymyr kokten de qutyldym. Ústimdegi kıimderim de keýip úlgergen, jáne bir tańqalarlyǵy — kesheden beri birde teńizde, birde kemede qanshama ret sý astynda qalsam da boıymdy eshqandaı sýyq almaǵanyn baıqadym. Ádette mundaı jaǵdaıda birden ystyǵym kóterilip, tósekke qulap túser edim de, sosyn ábden jazylǵansha sheshem janymda otyrar edi.

Al qazir aıaǵymnyń aýyrǵany ǵana janyma batyp barady. Tizem qyp-qyzyl bop isip ketken, soǵan qaraǵanda urshyǵyn shyǵaryp alǵan sıaqtymyn. Sony tósegimde alaqanymmen sıpalap otyrǵanymda, janymnan ótip bara jatqan Genderson:

— Jaraqatyń jaman eken, — degen aıaǵyma sál kóz toqtatyp turyp.— Biraq eshteme etpes, myqtap tańyp tasta, jazylyp ketedi.

Bar janashyrlyq osy. Janymda gý-gý etip, temeki tartyp otyrǵan ańshylar (olardyń altaýy da osynda edi) buǵan da jaramaǵan. Eger úıde óstip jaralanyp qalsam, meni mindetti túrde hırýrg emder edi, tamyr-tanystar kelip, kóńilimdi surap, bári men úshin báıek te bolar edi. Biraq mynalarǵa jazyq ta joq qoı, ózgeni qoıyp ózderin de aıaı bilmeıtin adamdardan ne suraısyń. Bárine etteri ólip ketken, bárine enjar qaraıtyn bireýler. Kim bilsin, teńizdegi qalyptasqan qatygez jaǵdaı olardy osyǵan úıretip, osyǵan ádettendirgen shyǵar.

Men sumdyq sharshaǵan edim, dálireginde múlde dymym quryp bitken, biraq tizem syrqyrap aýyryp, uıyqtaı almaı-aq qoıdym.

Yńqyldamaıyn dep, ózimdi kúshpen tejep jatyrmyn. Úıde, árıne, ne istegiń kelse, sony isteısiń ǵoı, al myna jańa orta, jat adamdardyń arasynda ólimtigińdi kórsetpegenge ne jetsin! Qyzyq! Ań sıaqty jabaıy kórinetin osy adamdar namysqa kelgende qas batyrdaı qasqaıyp shyǵa keledi de, al turmystyq usaq-túıek ústinde ózderi de tym usaqtap ketedi eken. Mysaly, keıin mynadaı jaǵdaıdyń kýási bolǵanym bar. Kerfýt degen ańshy suq saýsaǵyn abaısyz pyshaqpen týrap túsirgende, ol qyńq etip daýys shyǵarǵandy qoıyp, betinen bolmashy qınalǵany da bilinbegen. Sóıtken Kerfýrttyń túkke turǵysyz dúnıege shala búlingenin de talaı ret kórdim. Buǵan da bir mysal aıtaıyn.

Belek degen ıtbalyqtardyń kúshigi týa salyp sýda júzip ketedi deıdi Kerfýt. Joq, olardyń kúshikteri sýda júze almaıtyny úshin de ıtbalyqtar qurlyqta týady, sosyn ǵana olardy taıaz sýda júzdirip úıretedi, deıdi Letımer degen ańshy. Jo-oq, olaı emes, dep Kerfýttyń kózi shatynap shyǵa keledi. Bunyń arty qyzyl keńirdek daýǵa, qyp-qyzyl urysqa aınalady.

Mundaı sátte kýbrıktegi tórt ańshynyń biri tósekte shaljaıyp jatyp, endi biri oryndyqqa shirene otyryp alyp, kóldeneńnen sózge qosylyp ketedi. Daý odan saıyn qyza túsedi. Keıde bir-birlep, keıde tutastaı jamyrap qoıa beredi. Sózderin tyńdasańyz, kúlkińiz keledi. Quddy bolmasqa daýlasqan kishkentaı balalar sıaqty. Shyndyǵynda, bulardyń sózinde bir túıir mán de bolmaıdy, ánsheıin bári — qur aıqaı, dálelsiz joqqa shyǵarýdan basqa túk emes. Itbalyq kúshiginiń týa salyp júzip ketýin, ıa júze almaýyn olar oıǵa qonymdy birdemege negizdep aıtsa jaqsy ǵoı, joq, bul jóninde ár qaısysy ne oılasa, sony aıtyp qalý úshin, aıtqandaryn qalaıda "qaharmandyqpen" qorǵaý úshin aq ter-kók terge túsedi. Osyndaı talas-tartys ústinde árkim óz qarsylasynyń ulty men túp-tuqıanyna deıin qozǵap, onyń baıaǵyda súıegi qýrap qalǵan ata-babasynyń arýaǵyn kórden neshe turǵyzyp alady. Menimen saparlas bop bara jatqan adamdardyń oı-órisi men ıntellektýaldyq deńgeıin osydan-aq seze berińizder!

Olardyń aýzynan temeki bir túspeıdi, tartatyndary — túkke turǵysyz sasyq birdeme. Kýbrık ishinde kók tútinnen kóziń ashylmaıdy. Eger men kez kelgen aýrýǵa tym beıimdeý adam bolsam, bul tútin men kemeniń damylsyz shaıqalýy meni, sóz joq, teńiz aýrýyna ushyratqan bolar edi. Biraq onsyz da jaraly tizemniń janymdy kózime kórsetip kele jatqan túri mynaý.

Tósekte oıǵa batyp jatyp, men, árıne, bárinen buryn "Iapyraý, men osy jaǵdaıǵa qalaı tap boldym?" dep oılaımyn.

Oılaǵan saıyn basym qatady. Netken sumdyq! Qandaı ókinishti! Keshe ǵana Hemfrı Van-Veıden degen abyroıly atym, ǵalym, jazýshy, ádebıetshi degen dyrdaı ataǵym bar adam edim, endi mine qaıdaǵy bir shhýnaǵa tap bolyp, áldebir ań sıaqty adamdardyń ortasynda ıtten qadirsiz bop kele jatyrmyn. Iá, keshegi belgili jazýshy, búgin kemedegi qolbala! Iýnga! Men ómirde eshqashan qara sharýanyń qamytyn kıgen adam emespin. Al myna kambýz sıaqty asúıdiń jumysy tipti túsime de kirmegen. Jaratqannyń mańdaıyma jazǵany — bir qalypty, ornyqty, otyryp isteıtin qyzmet edi. Ol — táp-táýir aılyǵy, turaqty tabysy bar ǵalymnyń qyzmeti edi. Saıasat, sport, saýda sıaqty dúnıeler meni eshqashan qyzyqtyrǵan emes. Áke-sheshem, qaryndastarym, bári meni bala kezimnen kitap "qurty" deıtin. Ómirimde bir-aq ret týrısik saıahatqa qatystym, onyń ózinde jol ortada qashyp ketip, súıgen isime, otyryqshy qalpyma qaıta oralǵanym bar. Al sonda kúnderdiń kúninde myna qusap kartop arshyp, ydys-aıaq jýyp, kemeniń otymen kirip, kúlimen shyǵatyn qolbalasy bolam dep oıladym ba! Shyndyǵynda, men qara jumysqa kelgende óte álsiz edim. Dárigerler maǵan "shymyrsyń, myqtysyń" dep maqtap qoıatyn, syrttaı qaraǵanda dene bitimim solaı kórinetin de shyǵar, alaıda men jatpaı-turmaı jattyǵý jasap, ózimdi shynyqtyrǵan adam emespin. Sondyqtan bulshyq etterim bos, súıegim bórkemikteý bolatyn. Buny meni maqtaǵan álgi dárigerler de baıqap, turaqty túrde gımnastıkamen aınalysý jóninde talaı ret keńes te bergen. Biraq men basqadan buryn basymdy jattyqtyrýǵa kóbirek kóńil bólgem de, mynadaı aýyr jumysqa múlde qabiletsiz, dármensiz bop shyǵa kelgem ǵoı.

Buny aıtyp otyrǵan sebebim: alda meniń qandaı aýyr da aıanyshty kúnderdiń kútip turǵanyn sizderge kúni buryn sezdirip, ózimdi az da bolsa aqtap alaıyn degenim de.

Sonymen qatar men alysta qalǵan sheshem men qaryndastarymdy da oıladym. Olardyń qandaı qaıǵyǵa batatyny belgili ǵoı. Óıtkeni sýǵa batyp ketken "Martınespen" birge habarsyz joǵalǵandardyń ishinde meniń de aty-jónim júredi, árıne. Ony gazetten oqyǵan ýnıvsrsıtettegi áriptesterim men dostarym "áı, beıshara-aı!" dep, bas shaıqaǵanyn da kórip turǵandaımyn. Bularmen qosa Charlı Feraset dosym da: "Sol kúni tańerteń ony úıden shyǵaryp salyp turǵanda-aq júregim birdemeni sezip edi" dep sáýegeılıtinin de bilemin.

Bul aralyqta "Eles" shhýnasy kóldeneń-kóldeneń kók tolqyndardy kesip ótip, qaınap jatqan qazan-uıyqtarda birde quldyraı qulap, birde qaıqań etip shyǵa kelip, artyna aqkóbikti, úshburyshty iz qaldyryp, alystan alysqa qulash uryp — sonaý Tynyq muhıttyń týra kindik tusyna qaraı jeldeı ushyp bara jatyr edi. Syrtta tepsine soqqan jeldiń teńiz betin aırandaı sapyryp jatqanyn sezemin. Onyń ýildegen úni kambýz ishine qunyǵa, tunshyǵa jetedi. Tóbemdegi palýba ústinen ary-beri júrgen aıaq tyqyryn estımin. Jan-jaǵym túgel taǵdyrǵa nálet aıtqandaı óksı me, ókire me, taqtaı qabyrǵalar shıqyldap, aǵash tireýishter syqyrlaı ma — áıteýir, bári de júıkege qatty tıedi. Ańshylardyń mánsiz, dámsiz daýy áli bitken joq, sananyń sábı shaǵyn bastan keship jatqan jabaıylar da, táıiri. Daýystary qulaq jarady. Kememen birge shaıqalyp turǵan aspaly shamnyń kúńgirt-sary jaryǵynda olardyń qyp-qyzyl bop shyǵa kelgen betterine deıin ap-anyq kóremin. Kók tútinge kómilgen qýyqtaı bólmeler maǵan tas dáýirindegi taǵylardyń úńgirindeı elesteıdi. Qabyrǵada kleenkadan jasalǵan kúrteler men shalbarlar ilýli tur; sórelerde birneshe qosaýyz myltyq pen vıntovkalar jatyr. Osynyń bári maǵan teńiz qaraqshylary men pırattardyń ómirin beınelegen eski bir sýretti esime túsirgen. Uzaq oıdyń shyrmaýyna túsip, múlde uıqym keler emes. Bul bir uzaqqa sozylǵan, tym uzaqqa sozylǵan mazasyz da kóńilsiz tún bolyp edi men úshin.

BESİNSHİ TARAÝ

Ańshylar kýbrıgine túnep shyǵýymnyń bul basy ǵana emes, sońǵysy da boldy. Kelesi kúni kapıtan jańa kómekshisi Iogansendi óz kaıýtasynan qýyp shyqqan da, ony ańshylardyń janyna jibergen. Al meni buryn da edel-jedel eki adam turyp ketken bir shaǵyndaý kaıýtaǵa aýystyrdy. Bunyń sebebin ańshylar keıin bilip, barmaqtaryn tistep edi. Sóıtse Iogansen túni boıy kórgen-bilgen, estigenderin kúndiz daýystap qaıtalap shyǵady eken. Osyǵan shydaı almaǵan Qorqaý Larsen bul ıttiń qyzyǵyn endi sender kórińder dep, ony ańshylar jaqqa aýdara salǵan ǵoı.

Uzaq tún kirpigim aıqaspaı shyqqan men tańerteń myj-myj bolyp, ornymnan ázer turdym. Sonymen "Eles" shhýnasyndaǵy ekinshi kúnim de bastalǵan. Tomas Magrıdj meni tańǵy saǵat bes jarymda tósegimnen tómpeshtep julyp alyp edi. Tipti Bıll Saıke5 te ıtin bulaı oıatpaǵan shyǵar. Biraq bul qylyǵy úshin sol sátte sybaǵasyn da alyp úlgerdi. Onyń beımezgil abyr-dúbiri ańshylardyń birin oıatyp jibergen de, yzaǵa býlyqqan ol tósek janynda turǵan etigin Magrıdjge qaraı atyp urǵan. Aýyr etik zýlap baryp, qulaq shekeden sart ete túsken. Magrıdj keshirim surap óbektep, syrtqa zyta qashqanyn bilemin. Kambýzge kelgende baıqasam, qulaǵy qantalap isip ketken eken. Sodan myjyraıǵan qulaq qaıta qalpyna kelgen de joq, matrostar arasynda budan soń ol "qısyq qulaq" atanyp kete barǵan.

Quddy sol jambasymnan turǵandaı-aq, bul kún maǵan qaı jaǵynan da qyryn qarap edi. Keýip úlgirgen kıimderimdi keshe keshkisin kambýzdan ákelip qoıǵam, sony endi birden kıip, koktyń kók ıisi múńkigen boqtyqtaryn laqtyryp tastadym da, qaltasynan ámıanymdy izdeı bastadym. Onyń ishinde usaq senttermen birge (aqshaǵa kelgende meniń esebim kúshti bolatyn) jartylaı altyn, jartylaı qaǵaz júz seksen bes dollar aqsham bartuǵyn. Ámıandy taptym, alaıda ishinde birneshe kúmis tıynnan basqa dym joq. Men buny palýbaǵa shyǵysymen (kambýzdegi jumysyma) kokke aıttym. Men, árıne, onyń ashýlanatynyn bilgem, biraq dál mundaı tulan tutyp shyǵa keletinin kútken joq edim. Kózderi shatynap, eki ezýi kóbiktenip, al kep burqyrasyn!

— Tapqan ekensiń uryny! — deıdi ol aıqaılap. — Qolyńnan boq kelmeı turyp, endi meni qaralaǵanyń qaldy ma! Álde tynysh ómirge toıyp boldyń ba? Olaı bolsa, murnyńdy qan qylaıyn men seniń! Men buǵan jaqsylyq jasap júrsem, aıtqan rahmeti osy eken ǵoı bunyń. Keshe ǵana seni sýdan sýyryp alyp, óne-boıyńdy ýqalap jylytyp, aýzyńa dári quıyp, adam etken kim edi seni. Sonyń bárin bir-aq kúnde umytyp qalǵan ekensiń! Oı, malǵun! Oı, ımansyz! Qazir byt-shytyńdy shyǵaraıyn men seniń!

Ol judyryǵyn túıip alyp, maǵan tura umtylsyn! Uıat ta bolsa aıtaıyn, men soqqydan jaltaryp, kambýzdan atyp shyqtym. Basqa ne isteımin? Qarǵys atqyr bul kemeni qara kúsh qana bılep turǵanyn kesheden beri kórip kelem. Adam sózimen bireýdi jolǵa salý múmkin emes munda. Ózińiz oılańyzshy, bir tutam ǵana boıy, bir japyraq qana eti bar, ómiri qolyna qalam men qaǵazdan basqa eshteme ustamaǵan, bolbyr da bos adam myna qara dıýlarǵa ne isteı alady? Ózderine ne sóz, ne taıaq ótpes bul kok sıaqtylarmen ustasyp ne bereke tabasyń? Joq, bári de dalbasa!

Men sonda ózimdi ári aqtaý, ári aldarqatý úshin osylaı dep oılaǵanmyn. Biraq mundaı aqtaý kóńilimdi kónshite qoımaǵan, tipti qazir de onymen ózimdi aldaı almaımyn. Men tap bolǵan jaǵdaı eshqandaı ádettegi qalypqa syımaıtyn, sondyqtan ony aqylǵa salýǵa da kelmeıtin — bul jerde tek oılanbaı iske kirisý kerek-ti.

Tipti logıka turǵysynan da maǵan uıalýdyń qajeti joq sıaqty, sóıte tura sol oqıǵa esime túskende, qanshama ret bet qyzarttym deseńshi, óıtkeni qor bolǵan, jer bolǵan erkektik namysty seziný ońaı emes qoı.

Degenmen bunyń bári negizgi áńgimeden tys dúnıe. Men asyǵys kambýzdan atyp shyqqanym sondaı, tizemniń qatty aýyryp ketkenin sezdim. Biraq qınalǵanyma qaramaı palýbadan da jyldam túsip, ıýt túbindegi úıshikke jettim. Artyma qarasam, kok joq, tek joǵarydan daýsyn estımin.

— Qarańdarshy anaǵan! Qalaı zytyp barady, a! Aqsaq aıaǵymen saýǵa jetkizbeıdi! Beri kel, baıǵus, tımeımin. Qoryqpaı-aq qoı, qoryqpa, mamasynyń balasy!

Men qaıta oralyp jumysyma kiristim. Osymen is bitkendeı edi, alaıda jabýly qazan jabýymen de qalmaǵan... Artynsha kaıýt-kompanıaǵa dastarqan jaıyp, saǵat jetide kemedegilerge tamaq bere bastadym. Daýyl túnde toqtaǵan, biraq sý beti baıaý jelmen áli de tolqyp jatyr, maıda tolqyndar keme qaptalyn shylp-shylp urady. "Eles" eki topsel men bomklıverden basqa barlyq jelkenin kóterip, ekpindeı júrip keledi. Jelkender túngi kúzet kezinde qoıylǵan, qalǵan úsheýi, matrostardyń sózine qaraǵanda, týra qazir, tańǵy tamaqtan keıin birden kóterilmek. Óıtkeni bizdi ońtústik-batysqa qaraı qýalaı aıdap bara jatqan myna shtormdy Qorqaý Larsen qalaıda utymdy paıdalanyp qalýdy oılap, aldymyzda kútip turǵan "passat" dep atalatyn soltústik-shyǵys jeline múmkindiginshe tezirek jetip alýdy maqsat etken kórinedi. Budan ári... beldeýdi boılap úzdiksiz soǵyp turatyn sol jeldiń yrqymen Japonıaǵa deıin sozylyp jatqan uzaq sonar joldyń úlken bir bóligin kókteı ótip, odan ońtústiktegi tropıkti aımaqqa túsip, al sosyn Azıa jaǵalaýlary arqyly taǵy da soltústikke burylýdy kózdegen eken.

Tańǵy astan keıin men eshkimdi de qýanta qoımaıtyn jáne bir jaısyz oqıǵaǵa tap boldym. Ydys-aıaqtardy jýyp bolǵan soń, kambýzdegi peshtiń kúlin sypyryp-sıyryp tazalap, ony shelekke salyp alǵam da, borttan asyryp tógip tastaıyn dep, palýbaǵa shyqqam. Qorqaý Larsen men Genderson shtýrval janynda qyzý áńgimelesip tur eken. Keme rýlinen Djonson degen matrosty kórdim. Men jel jaqtaǵy bortqa betteı bergenimde, ol maǵan qol kótergen. Bunysyn amandasqany eken dep oılaǵam. Sóıtsem jel jaqqa kúl shashpa degendi ymmen bildirgeni eken ǵoı. Ony qaıdan bileıin, Qorqaý Larsen men álgi ańshynyń janynan aqyryn óttim de, qolymdaǵy shelekti borttan asyra aqtara saldym. Sol-aq eken, burqyraı ushqan appaq kúl qarsy aldyndaǵy meni qoıyp, sonadaı jerde turǵan Larsen men Gendersondy kómip ótsin! Eki-aq attap janyma jetken kapıtannyń qalaı aıaǵymnan sart etkizip teýip jibergenin sezbeı qaldym. Buryn-sońdy mundaı joıqyn kúshti kórsem kózim shyqsyn. Artqa qaraı teńsele shaıqalyp baryp, rýbkaǵa tireldim. Basym zeńitip, kózim buldyrap ketti. Júregim aınyp, qusqym keldi. Sosyn ne zamatta ǵana bar kúshimdi jıyp, bortqa umtyldym. Biraq bul ýaqytta Qorqaý Larsen meni umytyp ta ketip edi, kóılegindegi kúldi qaǵyp, túk bolmaǵandaı Gendersonmsn áńgimelesip tura berdi. Bunyń bárin ıýttan kórip turǵan Iogansen ile-shala eki matrosty kúldi sypyryp alý úshin palýbaǵa jibergen.

Sol kúni tańerteń, bul oqıǵadan keıin biraz ýaqyt ótkende, men jáne bir qyzyqtyń betin ashtym. Koktyń tapsyrmasy boıynsha, kapıtannyń kaıýtasyn jınap, tazalaý úshin tómenge túskem. Sonda ne kórdi deısiz ǵoı. Tósektiń bas jaǵyna ilingen uzyn sóre kitapqa lyq tolyp tur eken. Kitap túpterinen aldymen Shekspır, Tenıson, Edgar Po jáne De-Kýınsıdiń aty-jónin oqydym. Ǵylymı shyǵarmalar bir bólek. Olardyń arasynda Tındal, Proktor, Darvınniń eńbekteri bar. Sondaı-aq astronomıa men fızıkaǵa qatysty kitaptar da kózge urady. Budan ári... Býlfınchtiń "Mıftik ǵasyry", Shoýdyń "Aǵylshyn jáne amerıkan ádebıetiniń tarıhy", Djonsonnyń eki tomdyq "Jaratylys tarıhy"... jáne Metkalf, Gıd, Kellogtyń birneshe gramatıkasy. Tańqalarlyq dúnıe! Buǵan qosa "Pirádarlarǵa arnalǵan aǵylshyn tiliniń" bir danasyn kórgende, men eriksiz ezý tarttym.

Mundaı kitaptardyń anadaı jeksuryn adamnyń bólmesinen tabylýy — qalaı oılasań da aqylǵa syımas dúnıe edi. Ras, alǵashynda men onyń bul kitaptardy oqıtynyna kúmán keltirgem. Alaıda tósegin jınastyrýǵa kiriskende, jastyq astynan Braýnıńtiń kembrıdjdik nusqasyn kórip, taǵy tańqaldym — Larsen buny uıyqtar aldynda oqyǵan sekildi, óıtkeni kitaptyń "Balkonda" degen óleń basylǵan beti ashyq jatyr eken. Onyń keıbir tustaryna qaryndashpen belgi qoıylǵan. Shhýna oqys shaıqap jibergende qolymnan kitap túsip ketti de, arasynan ár túrli geometrıalyq fıgýralar syzylǵan bir japyraq qaǵaz jalp-jalp etip jerge qulaǵan.

Demek, bul adamnyń jabaıy qylyq, jeksuryn áreketterine qarap, ony múlde nadan deýge kelmeıdi eken. Jumbaq! Óte jumbaq dúnıe bul! Bir adamnyń basynda — bir-birimen úılespes eki túrli qasıet, eki túrli qubylys. Iá, men buǵan deıin de baıqaǵam, ol keıde ǵana bir kibirtiktep qalǵany bolmasa, negizinen tym ádemi, tym sheshen sóıleıtin. Jáne kimmen qalaı sóılesýdi de biledi. Máselen, ańshylar men matrostar aldynda tiline jargon sózderdi kóbirek qossa, al menimen sóıleskende, ár sózin dál de taza jetkizedi.

Men endi ony kezdeısoq basqa qyrynan tanyǵan soń, biraz batyldanyp aldym da, oǵan aqshamnyń joǵalǵanyn aıtýdy artyq kórmedim. Sosyn palýba ústinde jalǵyz turǵan sátin paıdalanyp, janyna bardym da:

— Meni úptep ketti, — dedim oǵan aqyryn.

— Ser dep sóıleńiz, — dedi ol gúr etip.

— Meni úptep ketti, ser, — dedim qaıtalap.

— Qalaı? — dep ol maǵan tesireıe qarady.

Men oǵan sý kıimderim kepsin dep kambýzge ilip qoıǵanymdy, al sosyn odan aqshamnyń joǵalǵanyn, ony aıtqan kezde koktyń meni qýyp júrip ura jazdaǵanyn jipke tizgendeı aıtyp berdim.

Qorqaý Larsen meni tyńdap bolǵan soń myrs-myrs kúldi.

— O, kok ońaıdan olja tabaıyn degen eken! — dedi ol alǵashynda jaı ǵana mysqylmen. Sosyn lezde túsin sýytyp:

— Aıtyńyzshy, — dedi maǵan. — Meniń myna beıshara ómirim sol aqshanyń qunyna tatı ma, joq pa dep oıladyńyz ba siz? Já, bul basqa áńgime. Eń bastysy, bul sizge sabaq boldy. Endi óz aqshańyzǵa ózińiz qalaı ıe bolý kerektigin biletin bolasyz. Buǵan deıin bul ispen, bálkim, sizdiń senimdi ókilińiz nemese is basqarýshyńyz aınalysqan bolar.

Onyń kózinen taǵy da mysqyl ushqynyn baıqadym, biraq sheshingen sýdan taıynbas degendeı:

— Aqshamdy qaıtaryp alsam eken? — dedim batyl túrde.

— Ony ózińiz bilesiz. Munda sizdiń senimdi ókilińiz de, is basqarýshyńyz da joq, bar salmaq ózińizge túsedi. Eger dollaryńyz qaıta qolyńyzǵa tússe, ony qattyraq qysyp ustańyz. Jerde jatqan aqsha urlanýǵa tıis. Jáne siz osy qylyǵyńyzben kúnáǵa battyńyz. Siz janyńyzdaǵy adamdardyń kózin qyzyqtyryp, aram iske ıterýge qaqyńyz joq edi. Al siz sony istedińiz. Kokty sóıtip qaqpanǵa túsirdińiz. Sonyńyzben de onyń ólmes janyna qaýip tóndirdińiz. Aıtpaqshy, siz jannyń ólmeıtinine senesiz be?

Bul suraqty qoıǵanda, ol qasyn sál kóterip qalǵan, osy sátte maǵan surǵylt kózdiń ar jaǵynan áldebir perde ashylyp, onyń jany jalt etip kóringendeı boldy. Biraq bul eles sıaqty birdeme edi. Áıtpese, Qorqaý Larsenniń janyna jan balasynyń úńile almaıtynyna men senimdi edim. Iá, onyń jany myń kilt salsań da ashylmaıtyn qupıa qulyp sıaqty ekenine keıin talaı ret kózim jetken-di. Ol eshqashan bet perdesin sheshken emes, tek sheshken bolyp oınaýdy ǵana biletin.

— Men ólmes jandy sizdiń kózińizden kóremin, — dedim men "ser" degendi ádeıi aýyzǵa almaı, áńgimeniń yńǵaıy oǵan jol ashatyndaı kóringen.

Larsen rasynda da oǵan mán bergen joq.

— Bunymen siz: "Kózińizden jandy birdeme kórem" degendi aıtqyńyz kelgen bolar. Biraq bul jandylyq máńgi emes.

— Joq, men odan jandydan da jandyny kórgendeımin, — dedim men burynǵydan da batylyraq.

— Ony sana degen jón shyǵar. Sana — ómirdiń jemisi, biraq ol máńgiliktiń, ólmes jannyń kepili emes.

Bunymen Larsenniń naqty oılaı biletini, oılaǵanyn jáne jaqsy jetkize alatyny baıqalyp edi. Ol maǵan "saý sıyrdyń boǵy emessiń-aý" degendeı sál kóz toqtatyp turǵan da, sosyn kók teńizge kóz burǵan. Nege ekenin belgisiz, janary qaraýytyp, qabaǵy túıile túskendeı boldy. Baıqaımyn, boıyn kóńilsizdik bılegen sıaqty.

— Munda qandaı mán bar? — dedi ol bir mezet men jaqqa qaıta burylyp. — Al men ólmeıdi ekem, sonda ol ne úshin kerek? Kim úshin kerek?

Men úndegem joq. Ózimniń ıdealısik túsinikterimdi bul adamǵa qalaı túsindirip bere alamyn? Máselen, túsińizde kórgen áýen, án sıaqty birdemeni bireýge dál sol qalpynda túsindirip berýge sizdiń qudiretińiz jeter me edi? Jalpy ózińe ap-aıqyn kórinip turǵan dúnıeni basqaǵa da dál solaı jetkizip berý múmkin be ózi?

— Sonda siz, jalpy, nege senesiz? — dedim men óz kezegimde.

— Men ómirdiń jalǵan ekenine senemin, — dedi ol julyp alǵandaı. — Iá, jalǵan ekenine, bos áýre ekenine! Ol — mynaý ómirdi ashytyp, bojytyp, kópirtip turatyn ashytqy sıaqty birdeme. Ol bir nárseni mınýttap, saǵattap, jyldap nemese tipti ǵasyrlap ashyta beredi, ashyta beredi. Biraq túbinde báribir ashytqanyn qoıady. Óziniń ashytqysynan aıyrylyp qalmaý úshin eki eli balyq bir eli balyqty jutady. Óz kúshin saqtap qalý úshin kúshtiler álsizderdi jeıdi. Kimge sáti tússe, ol kóbirek ómir súredi, — bar bolǵany osy! Ana jaqqa qarańyzshy — buǵan siz ne deısiz?

Ol palýba ortasynda arqandardy olaı-bulaı tartqylap, arpalysyp jatqan matrostar jaqqa shydamsyzdana qol nusqady.

— Olar kúıbeń-kúıbeń qozǵalady, birdeme isteıdi, al shyndyǵynda medýzalar da qozǵalady ǵoı. Qozǵalady — óıtkeni birdeme jeý úshin, jeıdi — óıtkeni qozǵalý úshin. Bar másele osynda! Qysqasy, tiri jannyń bári óziniń qý tamaǵy úshin ómir súredi, al qý tamaq olarǵa ómir beredi. Bul — ushy joq, túıini joq sheńber. Onyń shetine, shegine jete almaısyń. Áne, olar da sol sheńberdi aınalyp júr. Biraq, áıteýir birde qozǵalys toqtaıdy. Olar kúıbeńdegenin qoıady. Óldi — bitti.

— Olardyń jarqyn maqsaty, aqjarma armany bar. Ol — ...

— Tamaq jeý, — dedi ol sózimdi kúrt bólip.

— Joq, odan basqa da...

— Taǵy da tamaq jeý. Kóbirek jeý, táttisin jeý. — Onyń daýsy tym qatqyl shyqty. Ázildiń nyshany da joq. — Ótirik deseń, murnymdy kesip bereıin, olardyń bar armany — kóbirek aqsha alý úshin sapardyń sátti bolýy, nemese meni óltirip, kapıtan bolý, sosyn ǵaıyptan qazyna tabý, — qysqasy, olar qalaıda jaqsyraq ómir súrý úshin, tóbesinde baspana, tóseginde qus jastyq bolý úshin biriniń qanyn biri sorady. Oǵan jetip alsa, myna qazir ózderi istep jatqan bar aýyr jumysty basqalardyń moınyna salady. Ekeýimiz de dál osyndaımyz. Bireýimizdiń kóp, bireýimizdiń az jeýimizdi eseptemegende, bizde basqadaı esh aıyrma joq teginde. Qazir men olardy da, seni de jep kelemin. Al siz buryn menen kóp jegensiz. Siz jumsaq tósekte jattyńyz, jaqsyny kıdińiz, táttini jedińiz. Al osy tósekti, kıimdi, táttini kim jasady? Siz emes. Siz eshqashan mańdaıyńyzdan ter shyǵaryp jumys istep kórgen joqsyz. Siz ákeńizden qalǵan nesibemen ǵana tirlik etken adamsyz. Siz jerde turǵan birqazannyń aýzyndaǵy balyqty aspannan kep qaqshyp túser qyzǵysh degen qus sıaqtysyz. Siz "ózderi quryp, ózderi oǵan memleket degen at berip, sol attyń aıasynda basqalardyń bárine bılik júrgizip, olardyń aýzyndaǵysyn tartyp jep júrgen" joǵarydaǵy ozbyr toptyń birisiz. Siz jyly kıimder kıesiz, al sol kıimderdi tikken, daıyndaǵan adamdar dirdek qaǵyp jalańash júredi, sizderden nemese sizderdiń aqshalaryńyzǵa ıe bolyp otyrǵan senimdi ókilderińiz ben is basqarýshylaryńyzdan — jylap-eńirep jumys suraıdy.

— Bul endi basqa másele ǵoı! — deımin men.

— Múlde olaı emes! — Kapıtan ars ete qalǵan. — Bul ıttik. Bul jáne... ómir. Al ıttiktiń ıtjandylyǵynda qandaı mán bar? Bunyń bári qaıda aparady? Bunyń bári ne úshin kerek? Sizder tamaq jasamaısyzdar, óndirmeısizder, biraq jeısizder, al sol sizder jegen nemese sizder laqtyryp tastaǵan tamaq — ony jasap, biraq odan aýyz tıe almaı qalǵan ondaǵan, júzdegen beısharalardy ashtyqtan qutqarǵan bolar edi. Siz ózińiz qandaı ólmes dúnıege eńbek sińirdińiz? Nemese olar? Endi ekeýimizge qaralyq. Qazir sizdiń ómirińiz meniń qolymda tur, sonda siz dáriptegen ólmes ómirdiń quny qansha? Siz baıaǵy estigenińizdi odan ári jalǵastyrý úshin qalaıda ózińizdiń úırenshikti qurlyǵyńyzǵa ketkińiz keledi, biraq meniń óz ıttigim ústem bop turǵan bul shhýnada sizdi ustap turmyn. Jáne ustaı da beremin. Bul jerden siz ne adam bop shyǵasyz, ne súıegińiz shyǵady. Munda kez kelgen sátte ólip te ketýińiz múmkin. Meniń jalǵyz-aq judyryǵym janyńyzdy jahannamǵa jiberedi, óıtkeni siz men úshin túkke turǵysyz qurt-qumyrsqasyz. Eger siz ekeýimizdiń janymyz ólmes bolsa, onymen ne isteımiz? Búkil ómirimdi taǵy da ıttikterge jumsaımyz ba? Osynyń bári ne úshin kerek? Sizdi munda ne qudiretpen ustap otyrmyn men?

— Óıtkeni siz maǵan qaraǵanda kúshtireksiz.

— Al men nege kúshtirekpin? — dedi ol julyp alǵandaı. — Óıtkeni sizge qaraǵanda meniń ashytqym kóbirek. Buny siz qalaı túsinbeısiz, a? Qalaı túsinbeısiz?

— Biraq bulaısha ómir súrý — úmitsizdik qoı! — dedim men.

— Bunyńyz da durys shyǵar, — dedi ol. — Biraq ómirdiń ózegi bop tabylatyn osy ashytqynyń jalpy ne keregi bar? Eger qozǵalmasaq, túk istemesek — onda, árıne, úmitsizdik te bolmaıdy. Alaıda bar másele mynada: ómirdiń búkil mánsizdigin bile turyp biz báribir ómir súre bergimiz keledi, qozǵalǵymyz keledi, óıtkeni tabıǵat bizdi solaı jaratqan — ómir súrý úshin, qozǵalý úshin... Munsyz ómir toqyrap, toqtap qalar edi. Mine, sizdiń janyńyz boıyńyzda tur, ol sizge máńgi ólmesti armandatady. Óıtkeni onyń ózi ólgisi kelmeıdi. Mine qaıda másele! Mine naǵyz ıttik!

Ol ókshesimen shuǵyl buryldy da, kormge júre berdi, biraq ıýt buryshyna jetpeı kilt toqtap:

— Aıtpaqshy, kok sizdiń qansha aqshańyzdy qaǵyp ketti? — degen maǵan qaıta qarap.

— Júz seksen bes dollar, ser, — dedim men.

Ol túsindim degendeı basyn ızedi de kete bardy. Arada bir mınýt ótkende, men tómenge túsip, tústik qamyna kirise bastaǵan kezimde, ol bir matrosty eshkideı baqyrtyp soǵyp jatqanyn bildim.

ALTYNSHY TARAÝ

Tańerteń shtormnyń aryny qaıtyp, sý beti erkin tynystaı bastaǵan. Bul ýaqytta "Eles" muhıttyń shetsiz-sheksiz, typ-tynyq aıdynynda shaǵaladaı baıaý qalqyp kele jatty. Arakidik aýadan jeńil lep esedi. Palýbada turǵan kapıtan sonaý soltústik-shyǵys jaqqa kóz taldyra qarap, passat jelin asyǵa kútedi.

Ekıpaj da túp-túgel palýba ústinde — olar shlúpkalardy alda turǵan ańshylyq maýsymǵa daıyndaýmen álek. Shhýnada jeti shlúpka bar edi: altaýy — ańshylardiki de, kapıtannyń — týzıgi. Ár shlúpka komandasynda — bir ańshy, bir eskekshi jáne júrgizýshi bolsa, al bort komandasynda — eki-aq adam: eskekshi men júrgizýshi ǵana. Biraq kúzettik qyzmetti ańshylar da atqara beredi, óıtkeni olar da kapıtannyń quzyrynda edi.

"Eles" San-Fransısko men Vıktorıadaǵy búkil kásiptik flotılıa ishinde eń ushqyr shhýna esepteletin. Bir kezde ol ádeıi shapshań júzýge laıyqtap jasaǵan jeke menshik ıahta bolǵan kórinedi. Bunysy onyń syrtqy túrinen-aq ap-aıqyn sezilip turatyn. Keshe keshkilik kúzettiń ekinshi kezeginde, Djonson ekeýimiz biraz áńgimelesip qaldyq. Ol maǵan bizdiń shhýna jóninde ózi biletin barlyq jaıdy aıtyp berdi. Aıtqanda, júırik at týraly bireýler qalaı tamsana, súısine sóılese, ol da bul keme jóninde aýzynyń sýy quryp, biraz jerge siltegen. Biraq bul sapardan asa jaqsylyq kútpeıtinin de jasyrmaǵan, sebebi Qorqaý Larsen osyndaı kásiptik keme kapıtandarynyń ishinde eń jamanatqa kóp ıe bolǵandardyń biri eken. Al Djonson tek "Eleske" qyzyǵýshylyqpen ǵana kelisimshartqa qol qoıyp qalyp, artynan bunysyna qatty ókingen kórinedi.

Djonsonnyń aıtýynsha, "Eles"— salmaǵy seksen tonna bolatyn, konstrýksıasy óte keremet shhýna. Eniniń uzyndyǵy — jıyrma úsh fýt, al uzyndyǵy toqsannan asady deıdi. Qorǵasynnan jasalǵan erekshe aýyr falshkıli kemeniń ornyqtylyǵy men qansha jelken kóterse de myzǵymas beriktigin qamtamasyz etetin kórinedi. Eger palýbadan grot-stenga klotıgine deıin júz fýt desek, onda fok-machtyń bıiktigi stengamen qosa esepgende, on fýt qysqa bolýǵa tıis. Bunyń bárin búge-shigesine deıin aıtyp otyrǵan sebebim, ushy qıyrsyz kók muhıttyń ústinde jıyrma eki adamnyń taǵdyryn arqalap kele jatqan bul kemeniń qandaı keme ekenin baıqataıyn degenim ǵoı. Biraq ol qansha keremet bolsa da, osynaý ushan-teńiz sý betinde qalbań qaqqan bir tal japyraq, bir túıir dándeı ǵana dúnıe edi. Al endi osy quıtaqandaı dúnıemen jer túbine bet alǵan myna adamdar netken júrek jutqan dúleıler dep tańqalamyn.

Júrek jutqan demekshi, Genderson men Stendısh degen kalıfornıalyq bir ańshy kambýzde áńgimelesip otyrǵanda, men mynadaı jaıdy da qulaǵym shalyp qalǵan. Qorqaý Larsen jelkendi kememen júzýde nebir kózsiz erligimen kózge túsken eń erjúrek kapıtandardyń biri eken. Eki jyl buryn ol Berıng teńizinde sumdyq shtormǵa tap bolyp, "Eles" o bastaǵy machynan aıyrylyp qalady da, sosyn kóp ótpeı-aq odan áldeqaıda myqty, áldeqaıda aýyr qazirgi machty jasatyp alady. Ony ornatyp bolǵanda Larsen: endi budan aıyrylǵansha aýdarylyp qalǵanym artyq dep, shyrt túkirgen desedi.

Ǵaıyptan qyzmeti ósip shyǵa kelgen Iogansennen basqalardyń bári osy kemege qalaı tap bolǵandary jóninde neshe túrli sebep aıtyp, ózderinshe aqtalǵan bolady. Komandanyń qaq jartysy alys saparǵa júzetin teńizshiler edi, olardyń birde-biri, óz aıtýlarynsha, buryn bul shhýna jóninde de, kapıtan jóninde de eshteme bilmegen, al budan azdap habary barlar sózdi aldymen ańshylar jaqqa burady: sóz joq, keremet mergen jigitter, biraq minezderi óte shataq, mundaı jyndylardy esi durys eshbir keme jumysqa almas edi, — deıdi olar.

Men Lýıs degen taǵy bir matrospen tanystym. Jańa Shotlandıadan shyqqan osy dóńgelek júzdi, kóńildi jigitti tyńdaı berseń, sóıleı berýden ol jalyqpaıdy eken. Tústen keıin kok uıyqtap jatqan, men ádettegideı kartop tazalap otyrǵam. Osy mezette kambýzǵa Lýıs kirip kelgen, tegi áńgimeden ishqusa bop júrse kerek. Ol meniń qarsy aldyma otyryp alyp, ishine syımaı júrgen biraz syryn aqtara bastap edi. Aıtýynsha, ol on jyldan beri ár maýsym saıyn teńiz mysyǵyn aýlaýǵa shyǵyp turypty. Shlúpka júrgizýde eki flotılıada oǵan teń keletin matros joq kórinedi. Sóıtip júrip myna kemege bir iship júrgen kezinde kezigip qalady da, kelisim-shartqa oılanbaı-aq qol qoıa salady. Sonysyna qazir qatty ókinedi eken. Saý kezim bolsa, mundaı bálege bas suǵyp nem bar, dep qoıady ol.

— Áı, dosym-aı, — deıdi sosyn maǵan aıaı qarap. — Meni qoıshy, men saý basyma saqınany ishkilikten tapqan adammyn ǵoı, bárinen de seni aıtsańshy, búkil teńiz betinen dál osyndaı kemege qalaı ǵana jolyqtyń eken, a? Qıyn-aq bolǵan, qıy-yn, qıyn!.. Shyndyǵynda, teńiz mysyqtaryn aýlaý degenińiz bir raqat dúnıe ǵoı, shirkin. Eger olardy basqa bir kemede júrip aýlasań, tipti keremet bolar edi. Al, myna tajaldyń ústinde... áı, qıyn ǵoı, qıy-yn! Kór de tur, bul saparda talaı sumdyqty kóretin bolamyz áli. Jarty jolǵa jetpeı jatyp, keshe áne — kapıtannyń kómekshisi óldi. Bul — basy. Iá, talaı sumdyqty kóremiz áli. Óz aramyzdaǵy áńgime ǵoı, jasyrmaı aıta salaıyn, bul Qorqaý Larsen degenińiz naǵyz jyrtqyshtyń ózi, ol kapıtan bolyp kelgeli myna "Eles" te qasirettiń qara qazanyna aınalǵan. Bul qazanda kimderdiń jany otqa kúıip, maıǵa shyjǵyrylmady deseńshi! Áli esimde, budan eki jyl buryn Hakodat degen jerde, osy kemeniń matrostary bas kótergen kezde, Qorqaý Larsen tórt jigitti birdeı tabanda atyp tastaǵan. Ol ýaqytta men bul shhýnadan nebári úsh júz ıard jerde, zákirde turǵan "Elma L." degen kemede matros bolatynmyn. Sonda ǵoı ony kórip júrgenim. Jáne dál sol jyly ol, Qorqaý Larsendi aıtam da, bir adamdy jalǵyz judyryqpen jer jastandyrǵanyn da kórgenbiz. Iá, ıá, bir-aq soqqymen ony turǵan jerinde aıaǵyn kókten keltirgen. Al keıin, taǵy birde ol Kýrıl araldarynyń gýbernatory men sondaǵy polısıa bastyǵyna ne istegenin qarańyz! Bul eki japon jentlmeni qýyrshaqtaı ádemi, náp-názik áıelderimen "Eleske" qonaqqa kelgen. Oı, o-oı, rasynda, sondaı sulý áıelder edi ǵoı olar! Al sonda Qorqaý Larsen zákirdi kóterip, olarmen qoshtasar kezde, aldymen eki erkekti ózderi minip kelgen sampan degen kishkentaı qaıyqtaryna túsirip jibergen de, sosyn qapyda úlgirmeı qalǵan sıaqtanyp, arttaǵy eki áıeldi shhýnamen ala qashqan. Sodan bul baıǵustardy bir aptadan keıin ǵana araldyń ekinshi jaǵyna qaldyryp ketken ǵoı. Olar aıaqtaryndaǵy bir mıl júrýge de jaramaıtyn jeńil-jelpi sandaldarymen taýdan asyp, qalaı úılerine jetkenin kim bilsin. E, men bilmeıdi deısiń be, bárin de bilemin. Bul Qorqaý Larsen degeniń aıýan ǵoı, aıýan! Baryp turǵan jyrtqyshtyń ózi! Bundaı jyrtqyshtar týraly Apokalıpsıstiń ózinde aıtylǵan. Aıaǵy jaqsylyqpen bitpeıdi bunyń... Tek esińde bolsyn, buny men saǵan aıtqam joq. Aýzyńa ıe bol. Óıtkeni myna meniń, jýan qaryn Lýıstiń, qandaı jaǵdaıda da, tipti basqalardyń bári balyqqa jem bolǵan kúnniń ózinde de, bul sapardan aman qaıtsam degen aqjarma úmiti bar.

Ol shamaly únsiz otyrdy da, sosyn taǵy:

— Qorqaý Larsen! — dedi qabaǵyn tyrjıtyp. — Qandaı taýyp qoıylǵan at! Shyndyǵynda, naǵyz qorqaý ǵoı ol! Qorqaý! Qasqyrdyń eń jyrtqyshy! Adamdardyń ishinde bir tas júrekter bolady, al Larsende jalpy júrek degen joq shyǵar. Qorqaý! Qorqaý! Bar bolǵany — sol ǵana!

— Sonda qalaı? — deımin tańdanyp. — Onyń qorqaý ekenin, jyrtqysh ekenin bile turyp, adamdar qalaı oǵan barady? Qalaı ol ekıpaj jınap alady!

— Jerden bolsyn, kókten bolsyn, áıteýir bir jerden jumys tabý degendi ne, sen bilmeısiń be? — dedi ol keltterge tán qyzbalyqpen. — Maǵan da sondaı jumys kerek boldy. Basqalarǵa da. Sonyń ózinde eger men kelisim-shartqa qol qoıar kezde saý bolsam, bul shhýnany jelkemniń shuńqyry kórsin dep júre berer edim... E, munda jóni túzý kemege jaldanatyn adam da joq qoı. Mynadaı tomyryq, topas ańshylardy esi durys qaı keme jumysqa alady. Al anaý bakta turǵan matrostar kezinde kimge jaldanǵanyn, qaıda jaldanǵanyn ózderi de bilmeı qalǵan beısharalar. Endi biletin bolady! Bilgende, barmaqtaryn shaınaıtyn bolady. Qatty aıaımyn baıqustardy. Biraq bárinen ózimdi oılaımyn. Bul kári qasqyr Lýısti alda ne kútip tur degende, tún uıqym tórtke bólinedi. Baıqa, aýzyńa ıe bol! Men saǵan eshteme aıtqam joq, bildiń be!

Bir mınýttan soń ol sózin ári jalǵaǵan.

— Myna ańshylar, bir qaraǵanda, qaq-soǵy joq jup-jýas adamdar sıaqty kórinedi, biraq, kór de tur, túbinde alǵashqy bop bas kóteretin osylar bolady. Alaıda Qorqaý Larsenge olar túk te qyla almaıdy, aýyzdaryn ashqan sátte moıyndaryn burap alady... Degenmen ońaı shaǵylatyn jańǵaq emes olar. Mysaly, qarańyz: men júrgizetin shlúpkada Horner degen ańshy bar. Bylaı qarasań, qoı aýzynan shóp almas naǵyz jýastyń ózi. Al osy jýasyń ótken jyly óz shlúpkasynyń júrgizýshisin bir-aq sátte o dúnıege attandyrǵan da jibergen. "Qaıǵyly oqıǵa"— bitti! Máseleniń qalaı bolǵanyn men tek bir jyldan keıin ǵana Iokagamada keziktirgen onyń eskekshisinen estip-bilgem... Al endi anaý qara-qojalaq, qortyq jigit Smoktyń kim ekenine qarańyz: ol brokenerlik qylmysy úshin Sibirdegi tuz keninde úsh jyl katorgide bolyp kelgen adam: orystardyń Mys aralynda zańsyz ań aýlap júrgen jerinde ustalǵan da, aıaq-qolyna shynjyr baılaǵan kúıi katorjnıkterdiń ortasyna túsken ǵoı. Al ol jerde ne istegen deısiz? Jumys kezinde janyndaǵylardyń birimen janjaldasyp qalady da, aqyry Smok ony tereń shahta túbinen qaýǵaǵa salyp, shyǵaryp jiberedi. Biraq bólshek-bólshek kúıde: búgin — aıaǵyn, erteń — qolyn, búrsúgini — basyn...

— Aý, siz ne aıtyp tursyz? — dep men aıqaılap jiberdim.

— Men ne aıtyp turmyn? Eshteme aıtyp turǵam joq. Men sańyraýmyn, saqaýmyn, eger jer basyp júrgisi kelgenderge de aıtarym sol — aýyzdaryn jaýyp júrsin. Al men ne aıttym? Olardyń bári de tek keremet jigitter, onyń ishinde Smok ta, biraq ony Qudaı tóbesinen uryp, on myń jyl kúnásynan tazartyp, sosyn tozaqtyń otyna tastasyn dedim. Basqa ne dedim! Túk degem joq.

Men birinshi ret bortqa tap bolǵan kezimde, óne boıymdy ysqylap, bir qabat terimdi sypyryp alǵan anaý Djonson degen matrosty búkil ekıpajdyń ishindegi eń jóni túzý, ımandy, birtoǵa adam ba dep qaldym. Onyń jan dúnıesiniń tazalyǵy men adamdyq qasıetteri bir qaraǵanda-aq baıqalyp turady, sonymen qatar tym qarapaıymdylyǵy men uıańdaý minezi de adamdy ózine tarta túsedi. Degenmen ony óte jýas deýge de bolmas edi. Qajet kezinde óziniń namysyn da, jeke kózqaras, pikirin de qorǵap qalýǵa tolyq shamasy bar ekenine keıin talaı ret kózim jetken. Ásirese, onyń birde óz aty-jónin durys aıtýdy Qorqaý Larsennen qalaı talap etkenin eshýaqytta umyta almaımyn. Buny tipti Lýıs te esine jaqsy saqtap qalǵan eken. Ol osy jóninde jáne Djonsonǵa qatysty basqa da máseleler týraly bylaısha syr qozǵaǵan-dy.

— Bul Djonson degen shvedińiz óte bir tamasha adam, — deıdi ol. — Bakte turǵandardyń ishindegi eń myqtysy da sol. Biraq onyń Qorqaý Larsenmen áıteýir bir kúni ustasyp qalatyny anyq endi. Men bilem ǵoı, bilgen soń aıtam da! Ol kún de alys emes, Djonsonnyń basyna bir qara bulttyń tónip kele jatqanyn sezem men, sezem. Men oǵan dos retinde aqylymdy da talaı ret aıttym, Larsenge degen qyjylyńdy kóringenge aıta berme dedim, qaıtesiń, tyńdamaıdy. Ylǵı da ol týraly birdemeni kúńkildeıdi de júredi, ony bireýler jetkizbeıdi deısiń be, jetkizedi. Kóresiń sosyn naǵyz qan qasapty! Kúshtiler kúshtilerdi unata ma! Djonsonnyń da kúshi jetkilikti, eger ony tumsyqtan bir perse, ol da qarap qalmaıdy. Oı, qıyn, qıy-yn! Eger is nasyrǵa shapsa, men basqa eskekshini qaıdan tabamyn. Sen bilesiń be, bul aqymaqty shal "Ionson" dep ataǵanda ne bolǵanyn! "Meniń atym Djonson, ser" dep, túzetken ol, jáne jaı túzetip qoımaı, ár dybysyn bólip-bólip, tistenip turyp aıtqan. Sondaǵy shaldy kórseń sen! Men: "Bári bitti! Qazir ony byt-shyt qylady!" dep oılaǵam. Biraq bul joly olaı bolmady, al kelesi birde palýbanyń qan sasıtyny anyq endi, álde teńiz syryn men túsinbeıtin shyǵarmyn, sondyqtan sáýegeılik jasaý da qıyn ǵoı.

Tomas Magrıdj men úshin kún ótken saıyn jıirkenishti bolyp barady. Men ony "mıster", "ser" dep ataýym kerek. Jáne ár sóz saıyn. Onyń búıtip áspensı berýine Qorqaý Larsenniń de yqpaly bar ma deımin. Biraq onyń dál kokpen aýyz jalasatyndaı jóni joq sıaqty kórinedi maǵan, kim bilsin, múmkin bul da kezekti oıynynyń biri shyǵar zalymnyń. Onyń eki-úsh ret kambýzǵa bas suǵyp, kokpen áldene jóninde áńgimelesip ketkeni bar edi, al búgin tústen keıin on bes mınýt boıy ol kokpen ıýtta sóılesip turyp alǵan. Bul "kezdesýden" keıin Magrıdj kambýzǵa kelip, eki ezýi eki qulaǵyna jetip, kúni boıy bir ándi muryn astynan yńyldady da júrdi.

— Men bastyqtarmen til tabysa bilem ǵoı, — dep qoıdy ol sosyn bir mezet. — Iá, olardyń aldynda ózimdi qalaı ustaýdy da, qalaı sóıleýdi bilem. Sondyqtan bári de meni syılaıdy. Mysaly anaý sońǵy shkıperdi alaıyq — men onyń kez kelgen ýaqytta kaıýtasyna baryp, emin-erkin áńgimelesip, keıde onymen birer stakandy tartyp jiberip júrgen adammyn ǵoı. "Magrıdj — deıtin ol. — Magrıdj, sen óz jolyńdy taba almaı qalǵan jigitsiń". "Ol qandaı jol?" deımin tańdanyp. "Sen óz nesibeńdi eshqashan óz eńbegińmen tabýǵa tıis emes jentlmen bop týýyń kerek edi" deıdi ol Hemp, ótirik deseń ólip-aq keteıin, ol maǵan týra osylaı dedi ǵoı, týra osylaı — sóz be sóz! Al men onyń kaıýtasynda otyrmyn, tyńdap otyrmyn, aldymda — rom, aýzymda — onyń sıgary...

Onyń áńgimesi meniń qusqymdy keltirgen. Maǵan esh ýaqytta bireýdiń sózi mundaı jıirkenishti kóringen emes. Koktyń yńyrsyǵan jylbysqy daýsy, ótirik jymıǵan montany kúlkisi, ózin ózi kótere sóılegen kópshikti sózi, bári-bári de meniń júıkeme tıip, qaradaı qalshyldap kettim. Sóz joq, buryn-sońdy men keziktirgen adamdardyń ishinde budan ótken jeksuryn bolmaǵan shyǵar. Buǵan qosa ol aıtyp jetkizgisiz aram, bylapyt adam edi, tamaqtyń bári negizinen sonyń qolynan ótetindikten, kirpıaz basym, qalaıda onyń qoly tımegen birdemeni jeýge tyrysamyn.

Meniń qoldarym qara jumysqa tym ıkemsiz ǵoı. Endi qorlyqtyń kóbin sodan kórip júrmin. Saýsaqtaryma kirdiń sińip ketkeni sondaı, ony shótkimen jýyp ketire almaımyn. Tyrnaqtarym qaraıyp, ushtary mújile bastaǵan, alaqandarym qoldyraǵan; bul azdaı, birde keme qatty shaıqalyp ketkende, men teńselip baryp, ystyq peshke shyntaqtaı qulaǵanym bar. Urshyǵy shyqqan tizeme endi kúıgen shyntaqtar qosylyp, ekeýi birdeı solqyldaǵanda janymdy qoıarǵa jer tappaımyn. Biraq jan baǵatyn jaǵdaı joq, erteden keshke deıin kambýz ishinde jaraly aıaǵymdy súıretip, syltımyn da júremin. Demalys degen túsime de kirmeıdi.

Demalys! Bul sózdiń mánin buryn eshýaqytta túsinbegen ekem ǵoı. Shyndyǵynda, osy kemege kezikkenshe men ómir boıy demalysta júrippin-aý! Sony qalaı túsinbegem, qalaı sezinbegem. Al qazir bolmaǵanda jarty saǵat eshteme oılamaı, eshteme istemeı qol qýsyryp otyrýdyń sáti tússe, bul meniń ómirdegi eń bir raqatqa batqan sátim dep biler edim. Esesine bunyń bári de maǵan sabaq bolǵandaı. Iá, qazir men qarapaıym eńbek adamdarynyń qandaı beınetpen ómir súretinin jaqsy bilip aldym. Jumys degenniń mundaı azapty bolatynyn buryn kim bilgen. Sumdyq eken ǵoı bul! Tańǵy saǵat bes jarymnan — túngi saǵat onǵa deıin men báriniń qulaqkesti qulymyn, al ózime degen bir mınýt ýaqytym joq, tek keshki vahtanyń sońynda palýbaǵa shyǵyp, sál bel jazyp alatynym bolmasa. Biraq bul jerde de kok tynyshtyq bermeıdi, kambýzdyń tamaq ıisi sińgen tar aýasynan keıin bir mezet ashyq aspan astynda erkin tynystap, kún sáýlesi oınap jatqan teńiz betine qyzyǵa qarap, palýbada ár túrli jumystarmen kúıbeń-kúıbeń etip júrgen matrostardyń qımylyn qyzyqtap, endi-endi boı sergite bastaǵan kezde: "Eı, sen ne ǵyp tursyń andaǵy jerde aýyzyńdy ashyp. Men ne, seni kórmeı turmyn ba?" dep, ol aıqaıǵa basyp shyǵa keledi.

Baıqaımyn, kýbrıktegi ańshylar arasyna syzat túsken sıaqty, keshe Smok pen Genderson tóbelesip qalypty. Genderson jas ta bolsa kópti kórgen, talaıdy bastan keshirgen, tájirıbeli ańshylardyń biri edi. Osy bir minezi aýyr jigitti ońaıshylyqpen ornynan qozǵaý qıyn-dy. Aqyry, mine, ol da qozǵalypty, óıtkeni Smoktyń kózi kógerip júr, kózi ǵana emes, búkil betinde usqyn joq, quddy ıt talaǵan kúshikteı.

Keshki astyń aldynda osy bir haıýan tektes adamdardyń búkil bolmysyn tanytatyn taǵy bir sumdyq oqıǵanyń kýási boldym. Bul kemege jańadan kelgen tájirıbesi az, kez kelgen jumysqa ıkemsiz Garrıson degen jas jigit bar edi. Tegi bul saparǵa ony armanshyldyǵy aıdap ákelse kerek. Kez kelgen ýaqytta baǵytyn ózgertip, o jaqtan bir, bu jaqtan bir soǵyp turatyn baıaý jeldiń kezinde, keme de onyń yńǵaıyna qaraı amaldap, jaltaryp otyratyn sáti bolady. Mundaı mezette jelkenderdi borttyń bir jaǵynan ekinshi jaǵyna aýystyrý qajet bolady da, ol úshin bir matrosty sonaý bıikke — machtyń qyl ushyndaǵy for-topseldi jyljytýǵa jiberedi. Nok gafelge ótetin shkot degen arqan dóńgelek shyǵyrǵa tutylyp qalǵan kezde, Garrıson joǵaryda turǵan. Meniń bilýimshe, shkotty tazalap jiberýdiń eki túrli amaly bartuǵyn: birinshisi — fokty túsirý, bul salystyrmaly túrde ári jeńil, ári qaýipsizdeý, ekinshisi — dırık-falmen órmelep, sonaý kóz ushyndaǵy nok gafelge deıin kóterilý, bul — janyńdy shúberekke túıý.

Iogansen ekinshisin tańdaǵan da, Garrısondy falmen kóterilýge jumsaǵan. Jas jigittiń júreksinip turǵany árkimge de túsinikti edi. Buǵan tańqalýǵa da bolmaıtyn, óıtkeni qalt-qult etip turǵan arqan-jiptermen seksen fýt bıikke órmeleý — ómirińdi qyl ushyna baılaýmen birdeı ǵoı. Eger jel birkelki soǵyp tursa, qaýip azdaý bolar edi, alaıda buırat-buırat uzyn tolqyndar ústinde "Eles" qabyqtaı qaltyldap, bir jaǵyna árbir qısaıǵan saıyn jelkender jelp-jelp etip, arqan-jipter birde shıryǵyp, birde bosap turady. Olar qattyraq bir serpip qalsa, oǵan jabysyp turǵan adam qamshy ushyndaǵy shybyndaı ushar edi.

Garrıson buıryqty estigenmen birden qımyldaı qoımady. Múmkin ol mach basyna ómirinde birinshi ret shyqqaly turǵan shyǵar. Iogansen qalaı boqtap, qalaı aıqaılaýdy Qorqaý Larsennen tez-aq úırenip alǵan eken, judyryǵyn túıip alyp, Garrısondy barynsha sybaı bastaǵan.

— Jap aýzyńdy, Iogansen! — dep, kapıtan oǵan aqyryp jiberdi. — Bul kemede men ǵana boqtaımyn, buny túsinetin kez jetti! Eger seniń kómegiń kerek bolsa, ony da ózim aıtamyn. Túsindiń be?

— Iá, ser, — Kómekshi jym boldy.

Bul ýaqytta Garrıson arqan boıymen aqyryn órmeleı bastaǵan. Kambýz esiginen qarap turmyn, jigit bıikke kóterilgen saıyn bezgek tıgendeı dir-dir etedi. Óte abaılap, baıaý jyljyp barady. Kógildir aspan aıasynda búkil denesi ap-anyq kórinedi, quddy óz silekeı-jibimen tartylyp bara jatqan alyp órmekshi sıaqty.

Garrısonge bıikke qaraı sál eńkishteý tartylǵan arqan boıymen kóterilýge týra kelgen, — ár túrli shyǵyrshyqtar arqyly gafel men macht basynan ótkizilgen dırık-fal ǵana onyń keıde aıaǵyna, keıde qolyna tireýishke jaraıdy. Bárinen de qıyndyǵy sol — ári baıaý, ári turaqsyz esken jel jelkenderdi jetkilikti túrde kerip ustap tura almaıdy. Garrıson nok gafelge deıingi jarty joldan endi óte bergende, keme aldymen jel óti jaqqa, sosyn qaıta eki tolqyn arasyndaǵy saı jaqqa qatty shaıqalyp ketken. Ol falǵa tastaı jabysyp, qatty da qaldy. Tómende, odan seksen fýttaı jerde turǵan men jas jigittiń ómir úshin qandaı arpalysqa túskenin jan-júregimmen sezip turmyn. Dál qazir sirese qalǵan sáttegi onyń bileý-bileý bulshyq etterine deıin kórgendeımin. Jel tynǵan, jelkender búrise túsken, arqandar salbyrap qalǵan. Garrıson ilinip turǵan fal aýyr salmaqtan tipti qatty búgile túsken. Bári de qas-qaǵym sáttik qubylys. Sosyn gafel kútpegen jerde qaıta óz ornyna kelip, eń úlken jelken kilt jelge tolyp, quddy zeńbirekten oq atqandaı gúrs ete tústi de, al kenepten jasalǵan úsh jelkenshe birinen soń biri myltyq únindeı pars-pars ete qaldy. Garrıson falda kenedeı jabysqan kúıi shyrqap usha jóneldi. Biraq bul ushý qalaı tez bolsa, solaı tez toqtaǵan da. Bul — faldyń shegine jetken tireýi, qamshynyń shybyndy keıin serpýi edi. Garrıson buǵan tótep bere almady, bir qoly faldan shyǵyp ketip, ekinshisi ázer ustap qalǵan. Biraq bul da sekýndtyq qana jarmasý boldy. Artynsha... qas pen kózdiń arasynda basy tómen, aıaǵy kókten kelgen. "Bitti! — dedim men kózimdi jumyp. — Qulady!.." Joq, qulamapty, kózimdi qaıta ashsam, ol ǵaıyptyń qudiretimen aıaqtaryn arqanǵa orap úlgeripti de, basymen tómen salbyraı qalypty. Sosyn... jylanqurttaı basyn qaıqań etkizip qaıta joǵary kóterip, eki qolymen birdeı falǵa jabysa ketti. Sóıtip, áıteýir, burynǵy qalpyna qaıta kelip, arqanǵa taskenedeı jabysa túsken.

— Ol endi aýzynan jynyn shyǵaratyn shyǵar, — Kambýz syrtynan, Qorqaý Larsenniń daýsyn estidim. — Saq bol, Iogansen! Saqtan! Qazir bastalady!

Shyndyǵynda da, Garrıson teńiz aýrýyna ushyraǵandaı júregi aınyp, qusqysy kelip turǵany baıqaldy. Arqandy barynsha qysqan qalpy tastaı qatqan — qozǵalys joq, qybyr joq. Biraq Iogansen de ústi-ústine buıryq bergenin qoıar emes.

— Masqara! Sumdyq! — dedi Djonson tistenip, biraq ár sózin aǵylshyn tilinde asyqpaı durys aıtty. Ol grot-vanttyń túbinde, meniń janymda turǵan. — Jas jigit onsyz da tyrysyp jatyr ǵoı. Nemene sonshama asyqtyryp. Bul degenińiz...

"Ólimge ıterý ǵoı" degendi aıtpas buryn ol tilin tisteı qoıdy.

— Oı, aqyryn! — dep Lýıs oǵan sybyr etti. — Ólgiń kelip turmasa aýzyńdy japsańshy!

Biraq ony tyńdaǵan Djonson joq, kúıine sóılep júre berdi. Oǵan sosyn Stendısh degen taǵy bir ańshy qosylǵan.

— Tyńdańyzshy, — dedi ol kapıtanǵa. — Bul jigit meniń eskekshim edi. Men odan aıyrylyp qalǵym kelmeıdi.

— Durys aıtasyz, Stendısh, — dedi oǵan kapıtan. — Ol — seniń shlúpkańda eskekshi, al meniń shhýnamda — matros. Men óz matrosyma ózim bılik jasaımyn. Túsindiń be?

— Bılik jasaımyn dep adamdy... — dep Stendısh sózin ári jalǵaı berip edi:

— Toqtat sózdi! — dep Larsen ars ete qaldy. — Men aıttym — bitti! Ol — meniń matrosym. Kerek qylsam, onyń etin shyjǵyryp ta jeımin, asyp ta jeımin. Sóz osy, kete ber!

Ańshynyń kózinen ashý oty bilindi, biraq sóz talastyrýdy artyq kórdi me, únsiz burylyp kýbrıkke bettedi; sosyn ol trap ústinde toqtap, bıikke kóz saldy. Bul ýaqytta matrostar da túp-túgel palýbaǵa jınalyp, ómir men ólim aıqasqan sonaý bıikke qas qaqpaı qarap qalǵan. Qazirgi óndiristik qoǵamdyq qurylystan basqalardyń ómirin ezip-janshýǵa emin-erkin bılik alǵan osynaý adamdardyń qatygezdigi men qaıyrymsyzdyǵy meni múlde túńildirip edi. Adam eńbeginiń osynshama qaýip-qaterge toly bolatynyn buryn kim bilgen! Ony biletindeı meniń jónim de joq-ty, óıtkeni turmystyq tereń ıirimderden men qashan da qashyqtaý júrgen adammyn ǵoı. Adam ómiri maǵan ylǵı da áldebir qudyretimen sonshama qasıetti, sonshama qymbat kórinetin, al myna jerde onyń kók tıyndyq quny joq, tek komersıalyq esep-qısaptyń ornynda júretin birdeme sıaqty ekenin bildim. Joq, mundaǵylardyń bárin olaı deı almaımyn, matrostar óz áriptesiniń múshkil halin sezingen sekildi, solardyń biri — anaý Djonson ǵoı, al kapıtan men ańshylar "ólmeseń, óme qap" dep turǵany anyq endi. Jańaǵy Stendısh te matrosqa shyn jany ashyǵan adam emes, onyń oıy — eskekshiden aıyrylsam, meniń kúnim ne bolmaq. Eger Garrıson basqa shlúpkanyń eskekshisi bolsa, Stendısh te onda týra myna ańshylar sıaqty mach basyna máz bolyp qarap turmasyna kim kepil

Jaraıdy, Garrısonǵa qaıta oralaıyq. Shyrqaý bıikte qaltyldap turǵan bul baıqusty Iogansen on mınýt boıy jer-jebirine jetip turyp, aqyry taǵy da alǵa jyljytýǵa májbúr etken. Sonymen qalaıda tyrmysa júrip, nok gafelge de jetti-aý, áıteýir. Bul jerde ol kóldeneń arqanǵa minip, "ýh" dep bir tynys alǵan. Sosyn shkotty tazalap bolǵan soń, oǵan tek qaıtý ǵana qalyp edi. Biraq bul da ońaı emes-ti, joǵaryǵa shyqqanda qandaı joldan ótse, endi tómende de sondaı jol, tipti odan da qaýiptisi kútip turǵan. Ekinshiden, koryqqany, sharshaǵany jáne bar. Men jerden bárin de kórip turmyn: ol aldymen tómenge qaraı shubatylyp jatqan arqan-jipterge kózi baqyraıa biraz qarap otyrdy da, sosyn palýbaǵa úńildi. Qoldary qaltyrap, aıaqtarynyń dir-dir etkeni baıqaldy. Qoryqqan kezde adamnyń beti dál osylaı qara topyraq bop ketetinin buryn men eshýaqytta kórgen emespin. Iogansen endi oǵan "Tús!" dep aıqaılap tur. Al ol kez kelgen mınýtta gafelden qalpaqtaı usharyn sezip, oǵan janushyra jabysa túsedi. Qorqaý Larsen palýbada Smokpen jaıbaraqat áńgimelesip júr, aspandaǵy Garrısondy áldeqashan umytqan, tek jerdegi júrgizýshige suq saýsaǵyn shoshaıtyp:

— Eı, baǵyttan aýytqyp barasyń sen. Kózińe qaramaısyń ba, aqymaq! — dep qoıady.

— Qup bolady, ser, — dep júrgizýshi shtýrvaldy aqyryndap bura bastaıdy.

Onyń "qateligi" sol — sál de bolsa jelkenderdi jel kerip, olardy bir baǵytta ustasyn degen nıetpen kemeni azdap jelge qarsy burǵany. Bunysy — Garrısonǵa kómegi edi onyń.

Ýaqyt ótip jatyr, jaǵdaı jan tózgisiz. Biraq Tomas Magrıdj bul oqıǵadan da bir ermek tapqan sıaqty. Mınýt saıyn kambýzdan basyn qyltyń-qyltyń shyǵaryp, yrjań-yrjań kúlip, ózinshe qaljyń aıtqan bolady. Netken jeksuryn deseńshi! Osy sáttegi oǵan degen ashý-yzam buǵan deıinginiń bárinen asyp túsken. Men ony, ras, óltirip jibergim kelgen. Iá, ómirde men birinshi ret adam óltirgim keldi. Álgi bizdiń jazýshylar jazǵandaı "qan ańsadym" sol sátte. Jalpy adam ómiriniń qasıetti ekeni ras shyǵar, alaıda Tomas Magrıdjdiń ómiri maǵan áldebir qarǵys atqan qara pále sıaqty birdeme kóringen. Qaradaı "qan ańsaı" bastaǵanyma artynsha qorqyp qaldym, basyma qaıdaǵybir jaman oı keldi: ózimdi qorshaǵan myna surqaı ortanyń salqyny maǵan da tıe bastaǵany ma? Keshe ǵana adamgershilik týyn aspanǵa kóterip, ólim jazasyna qarsy ójektep sóz sóılep, jurtty tek izgilik pen ımandylyqqa shaqyrǵan adam kim edi? Ol — ózgeden buryn men edim ǵoı.

Arada taǵy da jarty saǵattaı ýaqyt ótken. Garrıson bolsa, áli aspanda ilinip tur. Kenet palýbada Djonson men Lýıstiń bir nárse jóninde qatty daýlasa bastaǵanyn baıqadym. Bunyń arty Djonsonnyń Lýıske qoldy bir siltep, áldeqaıda adymdaı jónelgenimen bitken. Kórip turmyn: ol palýbany kesip óte kelip, for-vantqa sekirip shyqty da, joǵary órleı bastady. Buny Qorqaý Larsenniń de qyraǵy kózi shalyp qalǵan:

— Áı, qaıda barasyń sen? — dep aıqaı saldy.

Djonson kilt toqtap, kapıtanǵa týra qaraǵan qalpy:

— Jigitti túsirip alýym kerek, — dedi nyǵyzdap.

— Janyńnyń barynda tús qanekı andaǵy jerden! Tús dep turmyn saǵan, tús!

Djonson ne isterin bilmeı kibirtiktep biraz turdy da, aqyry uzaq jyl quldyqqa úırengen ádeti jeńdi me, palýbaǵa salbyraı túsip, tymyraıǵan kúıi bakke júre berdi.

Men bes jarymda kaıýt-kompanıaǵa túsip, dastarqan jaıýǵa kiriskem, biraq ne istep júrgenimdi ózim de sezbeımin: kóz aldymda tek — shaıqalǵan gafel men oǵan shybyndaı jabysa túsken matros... Budan basqa eshteme kórmeımin, eshteme sezbeımin. Qandaı aıanyshty edi!

Saǵat alty kezinde de... bir jaǵynan jurtqa tamaq berip, bir jaǵynan kambýz esiginen syǵalaı júrip, qaıta-qaıta mach basyna qaraımyn! Ol baıaǵy ornynda. Al ústel basyndaǵylar qannen-qapersiz basqa bir áńgimeni góıitip otyr. Baıqaýymsha, olardyń birde bireýin jany qyl ushynda turǵan ana jigittiń taǵdyry alańdatar emes. Alaıda, qýanyshtyń kókesi sol, bir áredikte men kambýzgs júgirip bara jatyp, Garrıosonnyń vanttan bak ústindegi lúkke qaraı shaıqala teńselip, túse bastaǵanyn kórdim. Budan soń birer mınýt ótkende, onyń aıaǵy palýbaǵa da tıdi-aý, áıteýir.

Bul oqıǵany támamdaý úshin men ózimniń Qorqaý Larsenmen áńgimemdi qysqasha aıtyp ótýge tıispin. Ol maǵan kaıýt-kompanıada, ydys-aıaqtardy jınastyryp júrgen kezimde jolyqqan.

— Túrińiz buzylyp ketipti ǵoı, — dedi ol. — Ne jetti sizge búgin?

Garrısonmen birge meniń de qatty kúızelgenimdi ol árıne bilip tur. Bile tura "ne jetti?" deıdi montanysyp. Bunysy — búgingi oqıǵany bul qalaı qabyldady eken, baıqaıyn degen qýlyǵy.

— Myna jigitke degen sumdyq qatygezdik meni qatty qapalandyrdy,— dedim men týrasynan basyp.

Ol myrs-myrs kúldi.

— Bunyńyz teńiz aýrýy sıaqty birdeme de. Ony bireý kóteredi, bireý kótermeıdi degendeı...

— Meniń jaıymnyń oǵan ne qatysy bar?— dedim julyp alǵandaı.

— Qatysy óte kóp dedi ol. — Qozǵalys jaǵyna kelsek, teńizdegi sıaqty jerde de qatygezdik jetkilikti. Bireý jerdegini unatpaıdy, bireý teńizdegini. Másele sonda ǵana.

— Siz adam ómirin sonshama oıynshyq qylasyz. Sonda qalaı, siz úshin onyń qara baqyrlyq quny bolmaǵany ma?

— Quny? Ol qandaı qun? — Larsen maǵan ári suraýly, ári mysqyldy túrde qaraǵan. — Siz ózi qandaı qun týraly aıtyp tursyz? Ony jáne nemen ólshep tursyz? Jalpy, ómirdi kimder baǵalaıdy osy?

— Men baǵalaımyn, — dedim men.

— Siz ony qalaı baǵalaısyz? Dálirek aıtqanda, bireýdiń ómirin. Sizdińshe, ol qansha turady?

Ómirdiń baǵasy? Men ony qalaı anyqtaı alam, qalaı ólsheımin? Ádette, kez kelgen saýalǵa múdirmeı jaýap beretin men dál osy suraqqa kelgende, ne derimdi bilmedim. Shyndyǵynda, Larsenniń mysy basyp ketkendeı. Iá, men solaı dep oıladym, degenmen basty sebep — ekeýimizdiń dúnıetanymymyzdyń múlde qaıshy, múlde sáıkes kelmeıtindiginde edi. Basqa materıalısermen oı jarystyrǵan kezde, men áıteýir bir ortaq pikir, ortaq túıinge jolyǵatynmyn, al Qorqaý Larsenmen sóıleskende, bizdiń birde-bir oı-pikirimiz bir jerden shyqqan emes. Múmkin meni múdirtken — onyń ómirlik kózqarastarynyń tym qarabaıyrlyǵy shyǵar: ózine usaq-túıek, mańyzsyz kóringen nárseniń bárin laqtyryp tastap, ol birden máseleniń mánine kóshedi jáne ne aıtsa da úzildi-kesildi aıtady da, men bilip turǵan dúnıemnen jańylyp qalamyn. Ómirdiń quny! Qalaı men buǵan oılanbastan, birden jaýap beremin? Ómir — qasıettiniń qasıettisi, bul — men úshin aksıoma. Mine, onyń qundylyǵy da sonda — mundaı aqıqı shyndyqqa qalaı kúmán keltirýge bolady. Barshaǵa belgili osy bir shyndyqqa Larsen menen dálel talap etkende, meniń sasyp qalǵanym ras.

— Bul jóninde biz keshe de áńgimeleskenbiz, — dedi ol. — Men sonda ómirdi ashytqyǵa teńegem, al ashytqy kózge kórinbes mıllıondaǵan ashytqysh sańyraýqulaqtardan turady, olar birin-birin jegen kezde ashytqy paıda bolady. Ómir de sol sıaqty, tirimin deıtin jannyń bári bir-birin jeıdi, jutady, qurtady. Suranys pen usynys turǵysynan, ómir degeniń ómirdegi eń arzan, eń qunsyz dúnıe. Tabıǵatta sýdyń da, jerdiń de, aýanyń da belgili bir mólsheri, shegi bar, al bireýden bireýdi týǵyzatyn ómirde mólsher de, shek te joq. Tabıǵat óte ósimqor nárse. Aıtalyq, mıllıondaǵan ýyldyryǵy bar balyqqa qarańyz. Ózińizge nemese maǵan qarańyz. Bizdiń belimizde mılllıondaǵan ómirdiń ózegi bar. Sol ómirdiń árqaısysyn adam etip shyǵarar bolsań, onda ekeýimiz tutastaı bir halyqtyń, bir eldiń ákesi bolar edik. Ómir deısiz? Bos sóz ol! Túkke turǵysyz birdeme ol. Arzandardyń arzany, qunsyzdardyń qunsyzy ol. Onyń júrmeıtin jeri, kirmeıtin esigi joq. Tabıǵat ony qalaı bolsa, solaı shashady. Qaı jerde bir ómirge oryn bolsa, sol jerde myńdaǵan ómir qonys tebedi. Sosyn jalǵyz bireýi — eń myqtysy, eń jalmaýyzy qalǵansha birin-biri jeıdi kep.

— Darvındi oqyǵanyńyz kórinip tur, — dedim men. — Biraq siz basqa bireýdiń ómirin qalaı bolsa solaı oıynshyq qylǵanyńyzdy tirlik úshin kúres dep esepteseńiz, onda siz Darvın ilimin burmalaǵanyńyz.

Ol ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Siz buny adam ómirine ǵana qatysty aıtyp tursyz, al basqada sharýańyz joq, óıtkeni siz balyqty, kusty, jan-janýardy menen artyq bolmasa kem qyrmaısyz. Adamnyń ómiri ne, solardan artyq pa. Artyq deseńiz, aıtyńyzshy, nesimen artyq ol? Eger onyń mysqaldaı kuny, tıtimdeı artyqshylyǵy bolmasa, men nege ony qorǵashtaýym kerek? Teńizde matrostardyń bárine keme tabyla bermeıtini sekildi, qurlyqta jumysshylarǵa da ámse fabrıkter men mashınalar jetisip jatpaıdy. Qurlyqta turatyn sizder jarly-jaqybaılardy qanshalyqty qala syrtyna, shetki kóshelerge yǵystyryp tastap, qanshama olardy ashtyq pen jalańashtyqqa uryndyrsańyzdar da (bul da ómirdi oıynshyq qylý ǵoı), olar kóbeıý ústine kóbeıe beredi, endi ne isteý kerektigin bilmeı sizderdiń bastaryńyz qatady. Sizder londondyq júkshilerdiń bir saǵattyq jumysqa bola bir-birimen ash qasqyrdaı julysqanyn áıteýir birde kórgenderińiz bar ma?

Ol jaýap kútpeı-aq trapqa burylyp júre berdi, biraq oıyna birdeme túskendeı qaıta aınalyp kelip:

— Baıqadyńyz ba, — dedi. — Ómir óz qunyn ózi baǵalaǵany bolmasa, basqadaı onda eshqandaı qun joq qoı. Árıne ol jez bolsa da, ózin altyndaı kóredi, óıtkeni kim-kimniń de ózine degen mahabbaty bólek te. Alysqa barmaı-aq, búgin men mach basynda ustaǵan matrosqa qarańyz. Ómir úshin ol qalaı jantalasty! Sol sátte ol qoly myqtap ustap turǵan bir tutam arqan-jipti myń-san gaýhar, jaqut, asyl tasqa aıyrbastamas edi. Sondaı ómirdiń sizge qajeti bar ma? Joq. Maǵan da eshqandaı. Al ol úshin? Kúmánsiz. Biraq ol baǵalaǵan qunǵa men kelispeımin, óıtkeni tym asyryp jibergen. Eger ol qulap, mıy byt-shyt bop shashyrap ketse de, dúnıe qarań qalmaıdy, erteń-aq myń-myńdaǵan tiriler ómirge keledi. Endeshe jalǵyz onyń ómirinde qandaı qun bar. Bolsa, tek ózi úshin ǵana, biraq bul da aldamshy, óıtkeni ólip ketse, qandaı qymbatyn joǵaltqanyn ózi de bilmeı qalady. Demek ómir tek oǵan qymbat, altynnan da, kúmisten de. Ol qulady — altyn, kúmis shashylyp tústi palýbaǵa. Biz ony sypyryp-sıyryp borttan ary shashamyz. Óldi-qaldy bir adam, súıegimen biz ne istegenimizdi de bilmeıdi. Odan ol da eshtemesin joǵaltpaıdy, óıtkeni ony sezetin sana joq, júrek joq — bári ólgen. Ólgenge endi báribir. Al, buǵan ne deısiz?

—Ne deımin? Siz qandaı máselege de bir ýáj taba bilesiz, — dedim men.

Budan basqa eshteme aıta almadym da, álginde jýyp jatqan aıaqtarymdy qaıta qolǵa aldym.

JETİNSHİ TARAÝ

Úsh kún boıǵy qubylmaly jelden soń, aqyry soltústik-shyǵys passat jeline de jettik-aý. Uıqymdy jaqsy qandyryp alǵannan keıin aıaǵymnyń aýyrǵanyna da qaramastan palýbaǵa júgirip shyqtym; bizdiń "Eles" tumsyqtaǵy úsh klıverden basqa barlyq jelkenderin kóterip, tolqyndardy aq kóbikke orap, quddy qanat baılap alǵandaı ekpindete ushyrtyp keledi eken. Korm ústinde qońyr salqyn jel esedi. Bul passat degen netken ǵajap deseńshi! Bir qalypty lekı soqqan jeldiń ekpinimen kúndi kúnge, túndi túnge uryp, tynymsyz zýlap kelemiz. Shyndyǵynda, shhýnanyń ózi zýlap keledi, ádettegideı qural-jabdyqtardyń birin kóterip, birin túsirip, topselderdi aýystyryp, jantalasyp jatqan eshkim joq, matrostar tek shtýrval janynda, kúzette turǵandy ǵana biledi. Kún batqan soń shkottar azdap aýyrsyna bastaıdy da, sosyn tańerteń shyq kepken kezde qaıta qalpyna kelip, ańqyldaıdy da otyrady. Bar bolǵany — sol.

Bizdiń jyldamdyǵymyz — on ýzel, keıde on bir, on ekige jetedi. Soltústik-shyǵystan esken ilespe jelde damyl joq, tý syrtymyzdan gýleı beredi, gýleı beredi, al biz alǵa samǵaı túsemiz, táýligine eki júz elý mıl degeniń endi bizge túk emes. Bul jyldamdyq meni ári qýantady, ári muńǵa batyrady, ózim súıgen San-Fransısko ýaqyt ozǵan saıyn alystap barady, al qıaldaǵy tropıka kúnnen kúnge jaqyndap keledi. Tropıkaǵa jaqyndaǵan saıyn kún de jylı túsken. Keshki kúzettiń ekinshi jartysynda matrostar palýbaǵa shyǵyp, sheshinip tastap, raqattana teńiz sýyna shomylady. Sý betinen birtindep ushpa balyqtar da kezige bastaǵan, shhýnaǵa ushyp túsken olardy túngi kúzettegiler palýba ústinen eńbektep júrip jınap alady da, Magrıdjge tapsyrady. Sosyn kúni boıy kambýzden qýyrylǵan balyqtyń ıisi ańqıdy da turady. Keıde Djonson kezdeısoq býshprıtten ustap alǵan delfınniń etin jep te qaryq bolyp qalamyz.

Djonson óziniń búkil bos ýaqytyn sol jerde — býshprıtte ótkizedi nemese salıngke shyǵyp alyp, passattyń yǵymen qustaı ushyp kele jatqan "Elestiń" erkin de jeńil qımylyna uzaq-uzaq qyzyǵa qarap turady. Endi bir sátte jelge tolǵan jelkender men shynydaı móldir aspanǵa súısine kóz salyp, saǵattar boıy únsiz oılanyp otyrady.

Iá, áıteýir, kúndiz-túni bárimizdiń "janymyzdy nurǵa, tánimizdi raqatqa bólegen" bir ǵajaıyp dúnıege tap bolǵandaımyz. Uzaqty kún taýsylyp bitpes kambýzdyń kúıkitirlik jumysymen júrsem de, keıde syrtqa sytylyp shyǵyp, buryn óńim túgil túsime de kirmegen osynaý ǵajaıyp dúnıeni tamashalaýdyń retin taýyp qoıamyn. Tóbemizde teńiz tústes kókpembek, shaıdaı ashyq aspan shynydaı móldirep, kók jibekteı úlbirep turady. Sonaý kókjıekten aq mamyqtaı qalqyǵan aqsha bulttardyń tizbek-tizbek uzyn shoǵyry kórinedi.

Sol kúnderdiń birinde kemeniń tumsyq jaǵyndaǵy jarty bak ústinde ótkizgen bir túnimdi men esh ýaqytta umyta almaımyn. Forshtven túbinde qazandaı qaınap san qubylyp oınap jatqan aq kóbikterge qarap, qıalǵa batyp jatqanmyn. Qulaǵyma quddy taý bulaǵynyń syldyryndaı keremet bir janǵa jaıly dybys estilgen. Sol dybys — sol syldyrdyń áldıimen ózimniń qazirgi ıýnga "Hemp" ekenimdi bir sátke umytyp, baıaǵy otyz jyl boıy kitap kemirgen Hemfrı Van-Veıden qalpyma qaıta túskendeı kúı keshkem. Óstip jatqan sátimde Qorqaý Larsenniń ádettegi adýyndy, biraq shabyttana sóılegen daýsy meniń sharyqtap, alystap ketken oıymdy kúrt buzyp jiberip edi. Qyzyq. Ol túngi aspanǵa qarap mynadaı óleń oqyp tur eken.

Ońtústikte jyltyldap, jymyńdaıdy juldyzdar,

Qus jolyndaı aǵarǵan keme artynda bir iz bar.

Kıl japyryp tolqyndy, kıt sapyryp aıdyndy,

Jelbireıdi jelkender, jel soǵady aıbyndy.

Tańǵy shyqtar móldirep, móltildeıdi bıikte,

Bort qaptalyn keptirer kún sáýlesi súıip te.

Aldymyzda jol jatyr bizge tanys erteden,

Jelkenińdi jel kernep, zaýla alǵa, jel-kemem!

—Qalaı, Hemp? Unaı ma saǵan bul? — dedi ol maǵan sál únsizdikten keıin.

Men onyń betine qaradym. Kózi jaınap, óńi balbul janyp tur eken.

— Men sizden dál mundaı ónerdi kútken joq edim, — dedim men salqyndaý ǵana.

— Qalaısha? Bul degenińiz naǵyz ómir emes pe!

— Iá, eshqandaı mán-mańyzy joq, túkke turǵysyz ómir, — dedim men onyń óz sózin eske túsirip.

Ol kúlip jiberdi. Men birinshi ret onyń daýsynan kóterińki kóńildiń shyn kórinisin baıqadym.

— Átteń, ómir degenniń ne ekenin men sizge bir túsindire almaı-aq qoıdym-aý! Qalaı deseńiz de, ol árkimniń ózine ǵana qymbat dúnıe ǵoı. Máselen, dál qazir maǵan óz ómirimnen qundy eshteme de joq. Iá, siz tipti asyra baǵalap tursyz deseńiz de aıtaıyn, meniń ómirime qazir baǵa jetpeıdi. Óıtkeni men ony dál osylaı baǵalaımyn. Óte qymbat ol! Ót-te! Biraq tek men úshin!

Ol bir mezet únsiz qaldy. Baıqaımyn, óz oıyn dáleldeý úshin bultartpas bir dáıekter izdeı bastaǵan sekildi. Aıtqandaı-aq artynsha:

— Siz sezesiz be, — dedi ol maǵan qýlana jymıyp. — Men qazir ǵajap bir kúıdi bastan keshirip turmyn. Quddy búkil dúnıe tek men úshin jaratylǵan sekildi, búkil qudiretti kúsh tek mende ǵana sıaqty. Quddy búkil aqıqat aldymnan ashylyp, zulymdyqtan izgilikti, jalǵandyqtan shyndyqty ajyratyp, kózim qıandaǵyny, kóńilim qıaldaǵyny kóretin tárizdi. Qysqasy, Qudaıǵa senýdiń az-aq aldynda turmyn qazir... Al endi osyndaı kúıge qalaı tústim men? Bul qaıdan kelgen qýanysh ózi? Neden raqat, neden lázzat taptym men osy? Álde bul ishteı ósýdiń belgisi me? Joq, bunyń bári de asqazannyń durys kezinde tamaqtyń tamasha qorytylýynan. Qursaǵyń jaqsy jumys istep turǵan kezde, tábetiń de jaqsy ashylyp, búkil kúsh-qýatyń arta túsedi. Bul — ashytqynyń bojýy, aqqaınar sharaptyń boıǵa taraýy, bul — ómirdiń bizge jem tastap aldaýy, sonysymen ol bireýlerdi keremet oıǵa batyryp, endi bireýlerdi Qudaıdy kórýge umtyldyrady nemese ony qoldan jasaýǵa ıtermeleıdi. Bar bolǵany osy: ómirdiń mastanýy, ashytqynyń bojýy, ómirdiń mánsiz qýanyshy, bul ashyǵan eken desek tiri eken degen sananyń sandyraǵy. Biraq ókinishti! Óıtkeni erteń-aq men osy qylyǵyma bas shaıqaımyn, barmaq tisteımin. Tańerteń mastyǵym tarqaıdy, basym aýyrady. Sol sátte erteńgi kúni óletinim eske túsedi, shyndyǵynda, osy saparda-aq ólip ketýim ábden múmkin ǵoı; ıá, sosyn ishteı ashyp bitemin de, myna ulanǵaıyr teńizdiń mysqaldaı ashytqysyna ózim de aınalyp kete baram, sóıtip balyqtardyń jemi bolamyn. Mine qaıda ókinish! Bir bokal shampannyń bir sátki jeligi degen osy bolady, Hemp!

Ol palýbaǵa jolbarystaı jup-jumsaq, jym-jyrt sekirip tústi de, maǵan kenetten qalaı jolyqsa, kenetten solaı ǵaıyp boldy.

"Eles" ekpindete júıtkı bergen. Forshtven túbinde aq kóbikter aırandaı sapyrylysyp, qazandaı qaınap, áldebir kúrkiregen, sarqyraǵan sarynǵa basqan. Keıde ol demi jetpeı býlyǵyp, qyr-qyr etip tunshyǵa tynystaǵandaı bolady. Osy bir qubylmaly sarynǵa qulaq tosyp jatyp, Larsenniń jańaǵy qyzyq qylyqtaryn birtindep esten shyǵara bastadym.

Kenet palýbada bir matros maıda qońyr daýyspen "Passat jyryn" ándete jónelgen.

Ekpinim qatty, lebim tátti jelmin men,

Taǵdyrǵa kóngen, kemege ergen

Itten de adal jelmin men.

Ǵaıyptan týǵan bulttardy qýǵan

Qýat-kúshim aryndy.

Jelkeden esip, jelkendi kerip,

Qýantyp kelem bárińdi.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

Qorqaý Larsen maǵan keıde ánsheıin bir jyndy adam sıaqty kórinedi, tipti naǵyz jyndynyń ózi bolmasa da, osynyń bir jeri jetispeıtin shyǵar dep oılaımyn — óıtkeni onyń keıbir qylyǵy saý adamnyń tirligine múlde uqsamas edi. Al keıde onyń boıynan keremetteı kemeńgerlik pen shyn mánindegi ulylyqtyń ushqyndaryn baıqaımyn. Biraq aqyr sońynda kózim jetken bir nárse — bul Qorqaý Larsen degenińiz óz zamanynan keminde myń jyl kesh týǵan jer betindegi alǵashqy adamdardyń búgingi tuıaǵy, qazirgi órkenıet dáýirindegi tiri anahronızmniń dál ózi. Jáne ol sóz joq, basynan baqaıshaǵyna deıin ındıvıdýalıst, sonymen qatar jalǵyzdyqtan japa shekken tym aıanyshty tulǵa. Búkil ekıpajda oǵan eshkim jaqyn kele almaıdy. Bul múmkin de emes. Sebebi jaratylysynan artyq bitken onyń bilek kúshi men júrek kúshi ony basqalardan ylǵı da bólektetip turady. Ol ózgelerdiń bárin bala sıaqty kóredi — tipti ańshylardy da — tyshqanmen oınaǵan mysyq sekildi olarǵa oıyna kelgenin isteıdi, mazaq qylady, qorlaıdy, janyna jaqpaı qalsa, qolyn qosa jumsap jiberedi. Keıde "osy ıtterdiń ishinde ne jatyr eken, kóreıinshi" degendeı, ár túrli amaldarmen olardyń jan dúnıesine kóz júgirtip, qol suǵyp ta baıqaıdy. Mundaı sátte ol tájirıbe úshin tyshqandardy soıyp tastap, onyń árbir múshesin zerttep qarap otyratyn vıvısektorǵa uqsap keter edi.

Mysaly, qarańyz: ol ústel basynda ańshylardyń birine suqtana kóz tigip otyrady da, kenet oǵan namysqa tıer bir sózdi qoıyp qalady. Sosyn bul endi ne der eken, qalaı ashýlanar eken dep, oǵan qabaq astynan qas qaqpaı qaraı beredi. Bunyń ánsheıin ádeıi qyjyrtý ekenin álgi baıǵus qaıdan bilsin, qaradaı kúıip-pisip, shala búlinedi. İs mánisin syrttaı bilip turǵan maǵan bunyń bári kúlkili kórinedi. Ras, men bárin bilip turamyn: Larsenniń jańaǵydaı bireýdi qasaqana ashýlandyryp alyp, sosyn óziniń de jyny qozyp shyǵa kelýi — ádettegi bos oıynan basqa túk emes, áıtpese kómekshisi ólgennen keıin men onyń shyn ashýlanǵanyn esh ýaqytta kórgen emespin jáne kórgim de kelmeıdi. Ondaı sumdyq kórinistiń kýási bolýdy qudaı eshkimniń basyna bermesin.

Áńgime áıteýir onyń adam túsinbes qylyqtary týraly bolǵasyn, men myna bir oqıǵany da aıtyp óteıin de, sonymen bul taqyrypqa núkte qoıaıyn.

Birde tústen keıin men kaıýt-kompanıany jınastyryp bite bergen kezimde, kútpegen jerde Qorqaý Larsen men Tomas Magrıdj ishke kirip kelip edi. Koktyń quıtaqandaı qujyrasy bul bólmege japsarlas ornalasqanmen ol ary ótip, beri ótip júrgende munda eshqashan kidirgen emes-ti, — quıryǵyn qysqan ury ıtteı qashan da alaq-julaq etip, qasymnan zý etip óte shyǵatyn.

— Iá, sonymen sen "napaleon" oınaı bilem de? — dedi Qorqaý Larsen oǵan ótirik rıza keıippen. — Árıne, bilesiń, óıtkeni sen aǵylshynsyń ǵoı. Men de bul oıyndy aǵylshyn kemesinde júrgende úırengem.

Kapıtan onymen adamsha sóılesip, terezesin teń ustaıtyndaı bul Tomas Magrıdjdi kim deısiń sasyq qońyzdan basqa, sóıte tura ózin bekzattarsha ustaýǵa tyrysyp, tek qaıqaıyp-shalqaıyp júrýge jaratylǵan adamdaı bir sát kisimsı qalýy meniń ári jynyma tıgen, ári kúlkimdi keltirgen. Tipti meniń bar-joǵymdy eleıtin túri kórinbeıdi, shyndyǵynda buǵan onyń murshasy da joq-ty. Jaıshylyqta jasaýrap, sýlanyp turatyn kózderi endi erekshe nurlana qalǵan, buny tolyq sýrettep berýge meniń qazir tilim de jeter emes.

— Kartany ákel, Hemp, — dep buıyrdy Qorqaý Larsen maǵan, ekeýi ústelge jaıǵasyp bolǵan soń. — Jáne vıskı men sıgardy da umytpa — bárin meniń tósegimniń astyndaǵy jáshikten tabasyń.

Men kaıýt-kompanıaǵa qaıta oralǵan kezde, kok óziniń ómir-tarıhyna baılanysty bir qupıa áńgimeni bastap ta jibergen eken, odan meniń shala-sharpy uqqanym: ol joldan taıǵan áldebir aqsúıek adamnyń balasy eken (nekesiz týǵan ba, birdeme), soǵan sáıkes kezinde ony Anglıaǵa syıdyrmaǵan, tipti oǵan qaıtyp kelmes úshin aqsha da tólep turatyn kórinedi. "Aqshany aıamaı tógedi maǵan, tek olarǵa qaramdy kórsetpesem bolǵany"— dep qoıady ol.

Men rúmkalar ákeleıin dep edim, Qorqaý Larsen tyrjyń ete qaldy da, "staqan" degendi ymmen jetkizdi. Sosyn ol aldaryna qoıǵan eki aıyr staqanǵa eki eli ǵana jetkizbeı sý qosylmaǵan taza vıskı quıdy da, "napqa" jetý úshin!" dep sart-sart soǵystyryp, qaǵyp saldy. Budan soń kartalardy aralastyryp, taratýǵa kirisken.

Olar, árıne, aqshaǵa oınaǵan, oınaǵan saıyn utys kólemin kóbeıte túsken. Vıskıdi de qaıta-qaıta iship otyrdy. Biri taýsylǵan kezde, kapıtan ekinshisin ákelýdi buıyrady. Bilmeımin, Qorqaý Larsen karta urlap otyrdy ma — odan bárin de kútýge bolady ǵoı — álde shynymen qoly júrip turdy ma, áıteýir ylǵı da uta berdi. Al kok qaıta-qaıta tósegine jol tartyp, aqsha ákelip turdy. Mundaı sátte ózinshe baı adamsynyp, taltańdap baryp, taldańdap qaıtady, biraq ıttiń balasy bir sent artyq ákelmeıdi de. Biraq birtindep qımyly qolapaısyzdanyp, kózine uıqy tyǵylyp, qalǵyp-múlgı bastaǵan — qolynda qandaı karta turǵanyn da bilýden qalǵandaı edi. Sosyn kezekti ret aqsha ákelýge ketip bara jatyp, kir-kir qolymen Qorqaý Larsenniń ıyǵynan ustaǵan da:

— Aqsha degenińiz mende pishen! Bildińiz be, pishen! — degen tilin shaınaı túsip.

Qorqaý Larsen vıskıdi birinen soń birin ishse de bylq etpegen; jáne kokten artyq bolmasa, bir gram kem de ishken joq, sóıte tura túrinen túk baıqalmaǵan. Magrıdjdiń keıbir qylyqtary da oǵan eshqandaı áser etpegen sıaqty.

Kok aqyr sońynda jentlmenshe jeńile biletinin saltanatty túrde málimdep, sońǵy aqshasyn ústel ústine qoıyp, eńirep turyp jylap jiberdi. Qorqaý Larsen oǵan bir sát qyzyqtaı qarap turyp qalyp edi, quddy skalpeldiń bir-aq syzýymen onyń qarnyn qaq jaryp, ishki dúnıesine úńilgisi kelgen sekildi, biraq "onyń ishinde boqtan basqa ne bar deısiń" degendeı artynsha qolyn bir siltegen.

— Hemp, táńir jarylqasyn, mıster Magrıdjdi qoltyǵynan kóterip, palýbaǵa jetkizińdershi, — dedi ol maǵan aıryqsha izetpen. — Beısharanyń kúıi bolmaı qaldy. Djonsonǵa aıtyńyz, buny birer shelek sýmen syılap jibersin.

Men kokty palýbaǵa shyǵaryp, Djonson járdemge shaqyrǵan eki-úsh matrostyń qolyna tapsyrdym. "Men... me-en jentlmenniń balasymyn" dep, shatyp-butqan mıster Magrıdj sol jerde qala berdi. Basqyshpen kaıýt-kompanıaǵa túsip, ústel ústin jınastyra bastaǵan kezimde, alǵashqy shelekten keıin-aq onyń sýǵa qaqalyp-shashalyp, ógizdeı ókirgen daýsyn estidim.

Qorqaý Larsen utqan aqshasyn esepteýge kirisken.

— Týra júz seksen bes dollar, — dedi ol daýystap. — Osylaı shyǵatynyn ózim de bilip edim. Al keshegi kúni ol kemege qaıyrshy qalpynda kelip edi.

— Sizdiń bul utqan aqshańyz meniki ǵoı, — dedim batyl túrde.

Ol myrs etip kúlip jiberdi.

— Kezinde gramatıkany men de oqyp edim, Hemp. Biraq sizden aıyrmashylyǵym — men etistiktiń shaqtaryn jaqsy bilemin. Iakı siz "meniki" dep sóılegennen góri "meniki edi, meniki bolatyn" degenińiz jón ǵoı.

— Bul gramatıkanyń emes, etıkanyń máselesi, — dedim men.

— Siz bilesiz be, Hemp, — dedi ol baıaý daýyspen. — Men ómirde birinshi ret "etıka" degen sózdi basqa bireýdiń aýzynan estip turmyn. Osy kemede siz ekeýimizden basqa bir adam bul sózdiń maǵynasyn biledi dep oılamaımyn.

— Osyndaı tilmen sóıleıtin bireýdi keziktirý — meniń ǵumyr boıǵy armanym edi,— dedi ol sózin odan ári jalǵastyryp. — Eger áıteýir birde ondaı adam jolyǵa qalsa, men onymen kez kelgen taqyrypta erkin sóılese berer edim dep te armandadym. Aqyry, mine, soǵan jetken sıaqtymyn. Degenmen, buny sóz arasyndaǵy áńgime dep bilińiz. Al týrasyna kóshsek, siz qatelestińiz. Másele gramatıkada da, etıkada da emes — faktide.

— Túsinem,— dedim men,— fakti sol, aqsha sizde.

Onyń júzi jylyp sala berdi. Baıqaımyn, meniń túısigime rıza bolǵan sıaqty.

— Alaıda siz ádilet degen máseleni aınalyp óttińiz,— degendi men jáne qosyp qoıdym.

— Solaı deńiz!— dep ol aýzyn qısaıtyp jiberdi. — Baıqaýymsha, siz áli de "ádilet" pen "qıanat", "jaqsylyq" pen "jamandyq" degen uǵymdarǵa senip júr ekensiz.

— Al siz ne, senbeısiz be? Múlde senbeısiz be?

— Mysqaldaı da. Kúshtiniki qaı ýaqytta da durys. Ádilet degen — sol. Bári de osyǵan kep tireledi. Al álsizder ár qashan kináli. Nemese buny bylaı da aıtýǵa bolady: kúshtilik — jaqsylyq, álsizdik — jamandyq. Tipti budan da durysy: kúshtiliktiń jaqsylyǵy sol — ol paıdaly, al álsizdiktiń jamandyǵy — onyń bes tıyndyq paıdasy joq. Mysaldy alystan izdemeı-aq qoıaıyq: myna aqshaǵa ıe bolý — maǵan óte jaǵymdy, al buǵan ıe bolýǵa múmkindigim bola turyp, sizge bere salsam — bul meniń ózime de, ómirime de jasaǵan ádiletsizdigim! Endi meni túsingen shyǵarsyz...

— Alaıda buny ózińizde qaldyrý arqyly maǵan jamandyq jasap tursyz ǵoı.

— Túk te olaı emes! Adam bireýge jamandyq jasamaıdy. Ol tek ózine ǵana jamandyq jasaıdy. Meniń kózim bir nársege baıaǵyda jetken, bireýlerge jaqsylyq jasaǵan saıyn ylǵı da aldymen ózim zıan shegemin. Siz qalaısha túsinbeısiz? Eki túıir ashytqy, bir-birin jegen kezde, olardyń qaısysy kináli bolady! Eshqaısysy! Óıtkeni bireýdi jeýge, bireýge ózin jegizbeýge tyrysý olardyń tabıǵatynda bar. Bul zańdylyqty buzsa, olar qupıaǵa batady.

— Sonda siz áltrýızmge senbeısiz be?

Bul sóz oǵan negizinen tanys bolsa kerek, biraq sál da bolsa oılanýǵa májbúr etken.

— Toqtańyz, bul degenińiz adamdardyń bir-birine yqpal etýi sıaqty birdeme emespe edi?..

— Iá, sizdiń bul túsinigińizge onyń biraz jaqyndyǵy bar,— dedim men onyń sózdik qoryndaǵy azdaǵan aqtańdaqqa mán bermeı. Sebebi ol óz bilimin ózi kótergen adam ǵoı. Ony arnaıy oqytqan kim bar deısiń. Oılap-túıgeni óte kóp, biraq pikirlesetin adamy tym az bolǵany baıqalyp turar edi. — Áltrýıstik is-áreket dep biz ózinen buryn ózgeniń qamyn oılaýdy aıtamyz. Iakı bul egoızmge qarama-qarsy uǵym ǵoı.

Ol basyn ızep qoıdy.

— Iá, ıá, endi esime tústi. Bul sóz maǵan Spenserden kezdesip edi.

— Spenserden?— dedim men selk etip. — Siz sonda ony oqyǵasyz ba?

— Azdap,— dedi ol. — Onyń "Negizgi bastaýlaryn" táp-táýir jiliktegen sıaqty edim, biraq "Bıologıa negizderinde" jelkenim qısaıyp, al "Psıhologıada" kemem múlde qaırańdap qalǵan. Shyndyǵyn aıtsam, odan qalaı shyǵarymdy ózim de bilmeı shatasqanym bar. Bunyń bári túısigimniń azdyǵynan shyǵar dep oılaǵam, endi bilsem, daıyndyǵym tym shamaly eken. Oǵan tisim batý úshin jaq súıegim myqty bolý kerek eken. Sol kitaptarǵa qanshama bas qatyrǵanymdy bir bilse, Spenser men ózim ǵana biletin shyǵarmyn. Alaıda "Etıka nátıjelerinen" biraz dúnıe aldym da. "Áltrýızmmen" alǵashqy júzdeskenim sonda edi, bul endi ǵana esime túsip otyr mine.

"Spenserdiń eńbeginen bul ne túıdi eken?" dep oıladym men. Bul fılosoftyń ilimine ábden qanyq myna meniń bilýimshe, áltrýızm — adam is-qylyǵynyń ıdeal negizderinde jatýshy edi. Sirá, Qorqaý Larsen onyń iliminen óz tabıǵatyna jaqyn tustaryn ǵana qabyldap, qalǵandaryn túp-túgel laqtyryp tastasa kerek.

— Spenserdsn basqadaı taǵy ne uqtyńyz? — dedim men.

Ol qabaǵyn kirjıtip, sál oılanyp qaldy, tek aıtylmaı qalǵan oılarynyń arasynan eń qajetti degenderin irikteı bastaǵan sekildi. Men ishteı qoqılanyp qoıdym, adamnyń jan dúnıesine úńilýge ol qalaı qumar bolsa, men de endi onyń keń saraıyna solaı suqtana túskem. Eshkim esigin ashpaǵan bul saraıda ne jatyr eken deımin qyzyǵyp. Aqyry ony da kórdim: ǵajaby sol — ári qyzyq, ári adam shoshyrlyq dúnıe!

— Qysqasha aıtqanda,— dedi ol. — Spenserdiń tujyrymy mynadaı: adam eń aldymen óz jaıyn, óz múddesin oılaýy kerek. Ol sonda ǵana ımandylyq pen jaqsylyqqa jetedi. Sonan soń bala-shaǵa, otbasynyń jaǵdaıyn oılaǵany jón. Eń sońynda, múmkindigi bolyp jatsa, adamzattyń qamyn jesin.

— Alaıda adamnyń ózin de, bala-shaǵa, otbasyn da sondaı-aq adamzatqa qatysty barlyq jaqsylyqty da birge, bir mezette oılaǵany durys qoı. Eń izgilikti de parasatty is sol emes pe,— dedim men.

— Men buǵan kelispes edim,— dedi ol. — Mundaı isten eshqandaı parasattylyq ta, izgilik te kórip turǵam joq. Siz aıtqan bala-shaǵa, adamzat degen máselelerdi men alyp tastaımyn. Solarǵa bola aram ter bolar shamam joq. Bunyń bári bos sandyraq — áıtpese, o dúnıedegi ómirge senbeıtin bireýge arnap shyǵarylǵan birdeme — buny siz túsinýge tıissiz. Eger men máńgi ómirge sengen bolsam, áltrýızmmen aınalysý maǵan paıdalyraq bolar edi. Ondaı jaǵdaıda keýdemdegi shybyn janymdy men bárinen de joǵary qoıar ma edim, kim bilsin. Biraq meniń aldymnan ólimnen basqa eshteme kórinbese, buǵan qosa bul jaryq jalǵannyń sonshama qysqa ekenine kózim jetip tursa, sonda men ne isteýim kerek? Boıymda ómir degen ataýmen qaınap, bojyp jatqan ashytqynyń bárin áldebireýlerge jaqsylyq jasaýǵa jumsaýym kerek pe? Joq, men olaı ete almaımyn. Olaı istesem, eń aldymen, bul — meniń ózime ózim istegen qastandyǵym, búkil tirshiligime nár berip turǵan óz ashytqymdy ózim shashyp-tókkenim bolar edi. Osy ashytqymdy bojytyp, tyrbań-tyrbań tirshilik jasap jatqan myna ólsheýli ǵumyrymda bireýlerge jaqsylyq isteımin be, álde tek ózimdi ǵana oılaımyn ba,— budan kelip-keter maǵan eshteme de joq.

— Mundaı jaǵdaıda men sizdi ındıvıdýalıst, materıalıs, sondaı-aq, sóz joq, gedonıst dep baǵalar edim.

— Kúshti sóz!— dep ol kúlip qoıdy. — Biraq "gedomıst" degenińizdi túsinbedim...

Meniń anyqtamamdy tyńdap bolǵan soń, ol "uqtym" degendeı bas ızedi.

— Al buǵan qosa,— dedim men taǵy,— másele jeke múddege tirelgen sátte siz tipti usaq-túıek istiń ózin qalaýyńyzǵa qaraı bura salatyn adamsyz.

— Mine endi siz meni túsine bastadyńyz,— dedi ol qýanyshty túrde.

— Iakı siz moral degen dúnıeden bes kún buryn týǵan adamsyz ǵoı?

— Ústinen tústińiz.

— Demek siz óte qorqynyshty adam bolǵanyńyz ǵoı?

— Dál solaı!

— Sonda adamdar jylannan, jolbarystan nemese akýladan qalaı qoryqsaq, sizden de solaı qorqýy kerek pe?

— Meniń kim ekenimdi, qandaı adam ekenimdi, mine, aqyry siz de bilip aldyńyz,— dedi ol. — Meni Qasqyr dep bosqa atamaıdy ǵoı. Qasqyrdyń ishinde qorqaýy.

— Siz — qubyjyqsyz,— dedim men batyl túrde. — Siz ne nárseni ádeıi, kerisinshe isteısiz. Qyńyrsyz, qıassyz! Bul jaǵynan siz Braýnıń6 shyǵarmasyndaǵy Setebos7 týraly oı tolǵaıtyn Kalıbannan8 aýmaısyz. Iá, siz týra sol Kalıbannyń ózisiz.

Bul teńeýdi ol túsinbeı, qabaǵy kirjıe qaldy. Tegi men eske alyp otyrǵan poemany oqymasa kerek.

—Men qazir dál sol Braýnıńti oqyp jatyrmyn. Baıqaımyn, ońaı shaǵylatyn jańǵaq emes, alǵashqy betterden-aq tisim syna bastaǵan sekildi,— dep ol birden moıyndaǵanyn bildirdi.

Qysqasy, men onyń kaıýtasyna júgirip baryp, atalǵan kitapty alyp keldim de, "Kalıbandy"9 oǵan daýystap oqyp berdim. Ol meni bar peıilimen, zor yqylaspen tyńdap otyrdy. Mundaǵy qarapaıym paıymdar men qarabaıyr tujyrymdar onyń týra oń jańbasyna kelgen sıaqty. Paraqtan paraqqa aýysqan saıyn ol poemanyń olqy tustary men keıbir kóńilge qonbaıtyn jerlerine syn pikirler aıtýyn da kóbeıte berdi. Al sońǵy betke jetken kezde, ol maǵan qaıtalap taǵy oqýymdy ótingen. Sóıtip qatarymen úsh ret oqyǵan soń, biz endi jalpy fılosofıa, ǵylym, evolúsıa jáne din jóninde pikir talastyrýǵa kóshkenbiz. Onyń oı qorytyndylarynan baıaǵy jabaıy adamdardyń aqyl-oıyna tán ne nárseniń betin ǵana qalqý, ústirtin baǵa berý, dálsizdik pen qısynsyzdyq baıqala berdi. Biraq onyń osy qarabaıyr oılarynyń ózinde áldebir kúsh bar edi, jáne onyń qarabaıyr materıalızmi Charlı Ferasettiń názik te kúrdeli materıalısik túsinikterinen áldeqaıda ómirge jaqyn kóringen. Buny aıtqanda men, ony tyńdap otyryp, ózimniń o bastaǵy ıdealısik kózqarastaryma kúmánmen qaraı bastadym deı almaımyn, alaıda meniń senim ustanyma Qorqaý Larsenniń ústi-ústine jasaǵan shabýylynyń myqtylyǵy sondaı, meni burynǵy tuǵyrymnan bylqyldatyp tastamasa da, oǵan oıly kózben qaraýǵa eriksiz májbúr etken.

Óstip qanshama otyrǵanymyzdy bilmeımiz. Keshki astyń ýaqyty ótip barady, biraq dastarqan áli jasalmaǵan. Men mazasyzdana bastadym, sosyn bir ýaqytta qabaǵynan qar jaýǵan Tomas Magrıdj kaıýt-kompanıaǵa bas suǵa bergende, ornymnan atyp turyp edim, Qorqaý Larsen:

— Otyra ber,— dedi maǵan. Sosyn esik jaqqa burylyp: — Magrıdj, búgin bárin óziń isteısiń. Hemp meniń janymda bolady. Estidiń ǵoı. Kete ber.

Endi myna qyzyqqa qara. Budan soń men búkil kesh boıy kapıtan men ańshylardyń janynda otyrdym da, al Tomas Magrıdj júgirip júrip bizge qyzmet jasady, ydys-aıaqty da ózi jýdy. Bul Qorqaý Larsenniń kezekti oıyny edi, bunyń ózi erteńgi kúni maǵan tym jaqsylyq bola qoımasyn da sezgenmin. Alaıda ázirge ekeýmiz taýsylyp bitpes áńgimemizdi jalǵastyra berdik. Árıne, ańshylar budan bir sóz túsingen joq, túsinbese de baıqustar amalsyz tyńdaýǵa májbúr bolyp edi.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

Sonymen Qorqaý Larsenniń janynda baqandaı úsh kún boldym. Úsh kún boıy raqattanyp bir demaldym. Bul kúnderi bar istegen jumysym — kaıýt-kompanıadan tamaq iship, kapıtanmen tek ádebıet, ómir, tirshiliktiń paıda bolýy týraly áńgime qozǵaý bolǵan. Al Tomas Magrıdj murnynan sýy aǵa júrip, men úshin barlyq jumysty ózi istegen.

— Shkvaldan saq bol! Basqa saǵan aıtarym joq,— degen maǵan Lýıs, ekeýimiz jarty saǵattaı palýbada ońasha qalǵan sátte. Bul ýaqytta Qorqaý Larsen ańshylar arasyndaǵy kezekti janjaldyń otyn sóndirip júrgen. — Erteńgi kúni ne bolatynyn bir qudaıdyń ózi ǵana biledi, — dedi Lýıs meniń sóz arasyndaǵy suraǵyma jaýap retinde. — Shaldyń minezi myna teńizdiń aǵysy men jeli sıaqty, sát saıyn qubylyp turady. Birer kún onyń janynda bolyp, emen-jarqyn áńgimeleskenińe bola sen ony bildim, túsindim dep oılama. Sen úshin qazir tóbeńnen shaıdaı ashyq aspan, aldyńnan aıqara jol ashylǵandaı bolyp tur, biraq dál osy kóńil-kúıińdi ol bir kezde ádemi paıdalanady da, álgi ashyq aspanyńda kútpegen jerde naızaǵaı oınatyp, seniń úmitpen kergen jelkenińdi bir-aq sátte byt-shyt qylady.

Rasynda, Lýıs aıtqan "shkval" meni kóp kúttirgen joq. Osy bir kúndi kútip júrgendeı men bolǵan jaıǵa tym tańqala da qoımadym. Kapıtan ekeýimiz, ádettegideı, ómir, tirshilik týraly qyzý áńgimege kiriskenbiz. Meniń batyldanyp ketkenim sondaı, basqanyń bárin sypyryp tastap, onyń týra ózine shabýyldaýǵa kóshkem. Ol týraly, onyń qylyqtary týraly oıymdaǵynyń bárin jasyrmaı aıtyp berdim. Aıtqanda týra, ózi basqalardy qalaı soıyp salsa, men de ony aıamaı ishek-qarynyna deıin arshyp, aqtaryp saldym. Moıyndaımyn, men bul joly tym qattyraq ketkem. Aqymaq basym, aıtqannyń jóni osy eken dep, onyń sońǵy shydamy taýsylǵansha bas-kóz demeı sózben shyqpyrta berippin, shyqpyrta berippin. Bir kezde onyń júzi kúreńitip, kózi qyzaryp shyǵa kelgen. Bul kózdi endi aqyl, sana, ustamdylyqtan kóri tek adam tanymas ashý ǵana bılep alyp edi... Bir sát men aýyz ashyp úlgirgenshe, ol yshqyna sekirip kelip, bilegimnen shap berip ustaı alǵan. Men de ile-shala es jıyp, denemdi diril bılep tursa da, sharasyna syımaı shatynap turǵan kózderge tike qaraı qaldym. Alaıda onyń alapat kúshi meniń saǵymdy birden syndyryp jibergendeı boldy. Syǵymdaı qysqan temir qoldyń sheńgeli bilegimdi qatty qysqany sonshalyq, jan daýsymnyń qalaı shyǵyp ketkenin ózim de sezbegem. Aıaqtarym buralyp, denem táltirektep ketti. Qolym qazir bytyr-bytyr synatyn shyǵar deımin.

Larsen kenet es jıyp ala qoıdy da, meni mazaq qylǵandaı myrs-myrs kúlip, qolymdy qoıa berdi. Men álim quryp, edenge etbetimnen tústim, al ol sıgaryn tutatyp, tyshqan ańdyǵan mysyqtaı maǵan uzaq qarap turdy. Jerde eki búktetilip jatqan men onyń kózqarasynan ózim buryn talaı ret baıqaǵan áldebir tańdanys pen mazasyzdyqty baıqadym. Quddy "osy men ne istep qoıdym, bunyń bári ne úshin kerek?" dep, óz suraqtaryna ózi jaýap bere almaı turǵan sekildi edi.

Aıaǵymnan ázer turyp, trapqa qaraı bettedim. Endi maǵan kambýzge qaıta barýdan basqa eshteme qalmaǵan — Lýıs aıtqan "ashyq kúnderimniń bitkeni osy edi. Sol jaq qolymnan jan ketip qalǵandaı, birneshe kún boıy ony kótere almaı júrdim, kópke deıin shanshyp, syzdap aýyrǵany da basylmady. Bul tek Larsenniń qattyraq ustap, qysyp jibergeninen ǵana. Áıtpese ol qolymdy ne burap, ne bir nársemen uryp jibergen joq-ty.

Sol sátte men qandaı dúleı kúshten aman qalǵanymdy tek erteńinde ǵana bildim. Tańerteń kambýzde kartop tazalap otyr edim, kútpegen jerde ishke kirip kelgen ol keshegi qylyǵyn jýyp-shaıǵysy kelgendeı:

— Qolyńyz aýyryp qalǵan joq pa? — degen maǵan synaı qarap.

— Budan da zorǵysyn kórýim múmkin edi,— dedim ashshy myrs etip.

Ol eshteme degen joq, tek qolyna tazalanbaǵan judyryqtaı bir kartopty aldy da, ony syǵymdaı ustap qysyp qaldy. Kartop jumyrtqadaı byrq etti. Sosyn "baıqaǵan shyǵarsyz" degendeı maǵan syǵyraıa qarap, saýsaq arasynan byljyraı aqqan appaq sóldi bir ýys qara qabyqpen qosa shelekke silkip tastap, júre berdi. Keshegi kúni qudaı meni bir sumdyqtan saqtaǵan eken dep, táýbamdy úıirip men qaldym.

Alaıda Qorqaý Larsenniń janynda bolǵan sol úsh kúnde men biraz kúsh jıyp, táp-táýir áldenip alǵam. Aıaqtarym demalyp, isigi qaıtyp, eń bastysy, ótken joly shyǵyp ketken tizemniń urshyǵy qaıta ornyna túsip edi. Degenmen, ózim kúni buryn sezgendeı-aq, raqatyn kórgen bul úsh kúnniń keıin beınetin de az kórmegem. Tomas Magrıdj maǵan múlde qyrsyǵyp aldy. Onyń aldynda otyrsam opaq, tursam sopaq boldym. Orynsyz kemitedi, jónsiz tıisedi, áıteýir, meni qalaıda qorlap qalýǵa tyrysady. Birde tipti judyryǵyn ala júgirgeni bar. Bul ýaqytta meniń júıkem de úzilgeli shaq júrgen, yshqyna aıqaılap, men de tura umtyldym oǵan. Ol menen dál mundaı ashý kútpese kerek, birden júni jyǵylyp sala berdi. Myna men, Hemfrı Van-Veıden, sol sáttegi túrimdi elestetsem, áli kúnge deıin qaradaı qysylamyn. Qalaı qysylmaımyn, myna kóriniske qarańyzshy: sasyq kambýzdiń bir buryshynda búkireıip men otyrmyn, qolym — jumysta, kózim — kokta. Ol jeksuryn judyryǵyn túıip alyp, maǵan umtylyp keledi. Al men bórini kórgen ıtteı júnim tikireıip, kózim qyzaryp, tisimdi shyqyrlata túsemin. Biraq boıymnan áldebir dármensizdik pen úreı de seziledi. Al osy qaıbir jetisken kórinis deısiń. Bul jerde men naǵyz erkekten kóri doly qatynǵa kóbirek uqsap kettim be dep qorqamyn. Tek, áıteýir, judyryqtan aman qalǵanym ǵana kóńilge medet.

Sonymen Tomas Magrıdj maǵan tónip kelip, taıqyp ketken. Biraq, qapysyn taýyp qalaıda menen ósh alǵysy kelgeni onyń ushqyn atyp turǵan kózderinen anyq baıqalyp edi. Jasyrary joq, meniń de keýdeme kek qatqan. Endi ekeýimiz bir tordyń ishine qamaǵan eki jyrtqysh sekildi túbinde bir-birimizdi jemeı tynbaıtynymyz belgili bop qalyp edi. Árıne, ol meni birden qurtyp jiberýge shamasy jetpeıtinin sezgen. Sezgen de ósh alýdyń, qorqytýdyń basqa bir amalyn izdep tapqan. Kambýzde kópten paıdalanyp kele jatqan bir eski pyshaq bar edi. Eski bolǵanmen túri tym qorqynyshty edi bátshaǵardyń. Ony ózim alǵash ustaǵan kezde, júregimniń shym ete qalǵanyn áli kúnge umyta almaımyn. Mine endi qanjardaı uzyn qara pyshaqty Magrıdj kúndiz-túni qaıraýǵa kirisken. Basqa jumystan qoly qalt etse boldy, ony tizesine qoıyp alyp, qaıraı beredi, qaıraı beredi. Qaırap otyryp, maǵan alakózimen qarap qoıady. Sosyn taǵy qaıraıdy. Bir mezet onymen saqal-murtyn qyryp kóredi de, "osynyń bir jeri ótpeı tur-aý" degendeı almastaı ótkir júzin barmaq basymen syıpap-syıpap alyp, jáne qaıraıdy. Qaırap otyryp, taǵy maǵan kóz salyp qoıady. Aqyr sońynda bul meniń kúlkimdi keltirgen — qalaı deseńde, bunysy endi aqylǵa syımaıtyn dúnıe edi.

Alaıda bunyń aqyry jaqsylyqqa ákelmeýi ábdsn múmkin bolatyn. Sáti kelgende kok meni osy pyshaqpen kez kelgen sátte jaıratyp salýǵa ár kezde daıyn turǵan. Buny ol batyldyqpen emes, menen shyn máninde qoryqqanynan isteıtinin men jaqsy túsingem.

Kóp ótpeı-aq matrostar arasynda: "Magrıdj Hempke pyshaǵyn qaırap júr eken" degen sóz tarap ketken. Buǵan bireýler kúlgen, bireýler kokty mazaq etken. Biraq mazaqqa mán bergen Magrıdj joq, jymysqy bir jymıyspen bas shaıqap qoıyp, pyshaǵyn odan ári qaıraı túsken. Ol óstip ne istesem de ózim bilem dep júrer berer me edi, kim bilsin, bir kúni bul iske Djordj Lıch aralaspasa...

Bul Lıch koktyń kapıtanmen karta oınynan keıin ony "teńiz sýymen syılaǵandardyń" biri edi. Al onyń kapıtan buıryǵyn qalaı ádemi oryndaǵanyn kok árıne umytqan joq-ty. Umytpaǵanynyń dáleli ǵoı, Lıch oǵan dórekileý bir qaljyń aıtyp edi, ol ony áke-babasynan túsip bir-aq sybaǵan. Óz kezeginde Lıch te ony túp-tuqıanynan qaıyrǵanda, ol oǵan pyshaǵyn jalańdatyp tura umtylyp edi. Sóıtip... biz es jıyp úlgirgenshe, qas pen kózdiń arasynda, Lıchtiń qylshyqty bilegi qyzyl qanǵa boıalyp qaldy. Kok sosyn arta qaraı sekirip túsip, qorǵanys úshin pyshaqty kóldeneń ustaı qoıdy. Biraq Lıch qolynan qany sorǵalap tursa da oǵan qarsy umtylǵan joq, tek tistenip turyp:

— Toqtaı tur, áli ekeýimiz eseptesetin bolamyz, — dedi. — Jaqsylap turyp eseptesemiz. Men qazir asyqpaımyn. Seniń de qolyńnan pyshaq túsetin kez bolady. Sonda bilesiń Lıchtiń kim ekenin!

Ol osyny aıtty da, burylyp júre berdi. Magrıdj onyń kektenip ketkenin bildi, ne istep qoıǵanyn endi ǵana túsingendeı júzi bozaryp sala berdi. Biraq onyń maǵan degen tis qaıraýy budan keıin tipti órshı túspese, bir dem de basylǵan joq. Ol ózine taǵy bir jaý tapqanyna qaramastan jańaǵy oqıǵanyń maǵan úlken sabaq bolǵanyn túsinip, burynǵydan da esire tússin. Onyń ústine bir ret qan shyǵaryp kórgen qaranıettiń taǵy da sony ańsap turatynyn men de jete túsingem. Mundaı kezdegi adamnyń jan kúızelisi qanshama kúrdeli bolsa da kokteı jeksurynnyń búkil ishki tabıǵaty maǵan aınadaǵydaı ap-anyq edi, — men ony ashyq jatqan kitaptyń betindeı sýdyratyp oqyr edim.

Kúnder óte berdi. Passattyń yǵymen "Eles" te burynǵydaı aq kóbikti burqyldatyp, alǵa qaraı zýlaı berdi, al men osynaý kúnderi tek Tomas Magrıdjdi baqylaýmen boldym. Onyń kózderinde óshpendilik oty kún saıyn órshı túsken. Jasyrary joq, meniń boıymdy úreı bıleı bastaǵan, ıá, sumdyq úreı bılegen. Qalaı úreılenbeısiń, ol ádettegideı pyshaǵyn qaıraı beredi, qaıraı beredi. Ótkirligin barmaq basymen baıqap alyp, maǵan qaraıdy. Qaraǵan kezde kózderinen qyp-qyzyl ottyń ushqyny bilinedi. Sondaı sátte aldymnan ózimdi jemeı qoımaıtyn jyrtqyshty kórgendeı bolamyn. Odan ábden qoryqqanym sondaı, tipti esikten týra aldymmen shyǵýdan da qalǵanmyn — oǵan sál-pál tý syrtymdy bersem, qara pyshaq arqamnan sart ete qalatyndaı bop turady. Buny syrttaı baıqap júrgen matrostar men ańshylar myrs-myrs kúletindi shyǵarǵan. Osyndaı azap pen mazaqtan múlde sharshaǵanym shyǵar, keıde ózimdi jyndana bastaǵandaı sezinem. Biraq mańaıymda ylǵı da jyndylar men jyrtqyshtar júrgen kezde, maǵan bir sát te ózimdi joǵaltýǵa bolmaıtyn edi. Óıtkeni kez kelgen mezette meniń ómirim qyl ushynan qıylyp ketýi múmkin-di. Óstip taǵdyrym tyǵyryqqa tirelgen ýaqytta bul kemede meni túsingen, maǵan qol ushyn sozǵan bir adam tabylsashy. Keıde bar jaǵdaıymdy aıtyp, Qorqaý Larsennen kómek suraǵym keledi, biraq onyń mysqylǵa toly kózderi men ómirge degen, ózgege degen jekkórinishti paıym-túsinikteri meni eriksiz tejeı túsedi. Keıbir kúnderi tipti ózimdi ózim óltirsem be dep te oqtalam, alaıda artynsha es jıyp alam da, qarańǵy túnniń birinde borttan sekirip ketpes úshin bar kúsh-qýatymdy jınaqtaýǵa tyrysamyn.

Qorqaý Larsen meni birneshe ret taǵy da pikir talasqa tartqysy kelgen, biraq men salqyn ǵana jaýap berip, odan qashqaqtaı tústim. Aqyr sońynda ol maǵan qaıtadan kaıýt-kompanıaǵa qyzmet etýdi buıyrdy da, kambýzdegi meniń jumysymdy túgeldeı kokke tapsyrǵan. Men osy oraıdy paıdalanyp, kok ekeýimizdiń aramyzdaǵy jaǵdaıdy, onyń maǵan nege óshigip alǵanyn, ótken jolǵy úsh kúndik demalystyń aqyry ózime bále bolyp jabysqanyn, bári-bárin oǵan jasyrmaı jaıyp saldym.

Ol maǵan kekesinmen kóz salǵan.

— Sonymen siz odan qorqady ekensiz ǵoı? — dedi sosyn.

— Iá, — dedim men moıyndap,— óte qorqamyn.

— Mine sizder barlyqtaryńyz osyndaısyzdar,— dedi ol ókinishti syńaıda. — Óz ómirlerińiz týraly qaıdaǵy bir mıǵa qonbas birdemeni byljyraısyzdar. Sizder úshin ómir — máńgi, jan — máńgi. Sóıte tura ólimnen qorqasyzdar! Al áldebir aqymaqtyń, qorqaqtyń qolynan pyshaq kórgende, jańaǵy sandyraqtyń bári esterińizden shyǵyp, ómir-ómir dep zar ıleısizder. Qalaı sonda sizder máńgilikke senesizder, a? Ózderińizshe — qudaısyzdar, al qudaıdy óltirýge bolmaıdy. Demek kok ta, sizdi óltire almaıdy, óıtkeni siz qaıta tirilýge senesiz. Endeshe neden qorqasyz?

Iá, sizdińshe, ómir — máńgilik. Máńgilik ómir aldynda siz mıllıonersiz, jáne qazyna-baılyǵyńyz aspandaǵy juldyzdan da qısapsyz, ýaqyt pen keńistikten de sheksiz. Siz ózińizdiń osynaý baı kapıtalyńyzdy qalaı bolsa solaı shasha almaısyz. Máńgilik ómirdiń basy da joq, aıaǵy da joq. Máńgiliktiń aty máńgilik, siz bul fánıde ólgenmen o dúnıede, baqıda máńgi jasaısyz. Bul netken keremet — janyńyz tánnen qutylyp, erkindikke, máńgilikke samǵaıdy! Kok sizdi óltire almaıdy. Ol tek sizge máńgilik ómirge joldama ǵana beredi.

Al siz ázirge o jaqqa barǵyńyz kelmese, kokty nege óz ornyńyzǵa jibere salmaısyz? Sizdiń ómir tanymyńyz boıynsha kok te máńgilik ǵumyrdyń mıllıoneri ǵoı. Endeshe siz qalaısha ony bankrotqa otyrǵyzyp ketesiz. Onyń aksıasy árqashan da alparıde saqtalýy kerek. Siz ony óltirgenmen ómirin qysqarta almaısyz, óıtkeni ol ómirdiń basy da, aıaǵy da joq. Qaı jerde, qandaı jaǵdaıda da bul adam máńgi ómir súre beredi. Olaı bolsa, ony oılanbaı-aq o dúnıege attandyryp jiberińiz. Keýdesine pyshaqty suǵa salsańyz bolǵany, jany erkindikke usha jóneledi. Al qazir bul jan sasyq keýde, tar qapasta tunshyǵyp jatyr, ony bosatyp jiberseńiz — saýabyn alasyz. Iá, oılanbańyz, kokke pyshaqty aıamaı salyńyz, men sizdi sosyn onyń ornyna qoıamyn. Aılyǵyńyz — qyryq bes dollar, bul az aqsha emes!

Joq, Qorqaý Larsennen eshqandaı qaıyr da, úmit te kútýge bolmaıdy eken. Endi tek ózime ǵana senýim kerek, ózimniń qajyr-qaıratym men rýh kúshim ǵana meni aman saqtap qalady myna kemede. Men osy oıǵa bekidim de, Tomas Magrıdj menimen qandaı qarý arqyly kúresse, men de sondaı qarýmen kúresýdi oılap, Iogansennen egeý, qaıraq surap aldym.

Shlúpkalardyń birinde júrgizýshi bolyp isteıtin Lýıs birde maǵan qalbyrdaǵy sút pen biraz qant taýyp berýdi ótingen. Bul taǵamdar saqtalatyn qoıma kaıýt-kompanıanyń edeni astynda ornalasqan edi. Yńǵaıy kelgen sátte bes qalbyr sútti odan alyp shyǵyp, Lýıs kúzette turǵan kezde aparyp berdim de, odan dál Magrıdjdiń pyshaǵy sekildi, bir jaǵynan sholaq qanjarǵa uqsas jalpaq temir ári uzyn, ári úshkir bilik surap aldym. Biraq qyrlary maıyrylyp, betin tot basyp qalǵan eken, Lýıs ekeýimiz ony qalypqa keltirip aldyq: Lýıs sharyqty aınaldyryp turdy da, men temirdiń jan-jaǵyn qaırap, júzin pyshaqtaı etip ótkirlep aldym (Sonymen ol daıyn qanjar bolyp shyǵa kelip edi). Sóıtip bul kúni túnde ádettegiden áldeqaıda jaqsy uıyqtap shyqtym.

Tańerteń, tamaqtan keıin Magrıdj taǵy da pyshaǵyn qaıraýǵa kirisken. Qulaǵymda baıaǵy yzyń: chırk, chırk, chırk... Men oǵan úreılene kóz salyp qoıamyn, óıtkeni osy mezette eńkeıip peshtiń kúlin alyp jatyr edim. Esikten sheginshektep shyǵyp, kúldi bort asyra tógip keldim; bul ýaqytta kok Garrısonmen áńgimelesip otyr eken,— matrostyń ańqaý da qarapaıym júzinen áldenege qatty tańdanǵany baıqalady.

— Solaı!— deıdi Magrıdj. — Solaı bolǵan!.. Budan soń sot maǵan qandaı sheshim shyǵardy deısiz? Eki jyl. Redıng túrmesine. Buǵan meniń túkirgenim bar, esesine aýzyn qan jalattym ol jeksurynnyń. Sen ony kórseń ǵoı! Pyshaq týra osyndaı edi. Maıǵa kirgendeı jylp ete túsken. Al ol qalaı shyńǵyrdy deısiń! Ondaı keremet kórinisti teatrdan da kórmeısiń! — Kok anaý estip tur ma degendeı maǵan qarap qoıǵan da, áńgimesin ári jalǵaǵan. — "Men seni renjiteıin degen joq edim, Tommı,— deıdi ol murnynan sýy aǵyp,— ótirik aıtsam, qudaı atsyn meni!" — "Á, bul saǵan az eken ǵoı áli, kórseteıin endeshe!" — deımin de, oǵan ońdy-soldy qolymdy silteımin kelip. Sóıtip betin aıǵyz-aıǵyz tilip salǵam onyń, al ol bolsa shoshqadaı shyńǵyrady deısiń. Sosyn... sosyn bir kezde pyshaǵymdy shap berip ustaı alǵan — men ony julqyp tartyp qalǵanda, qolynan qara qan burq ete túsken. Sondaǵy túrin kórseń ǵoı onyń!

Ár sózinen qan ıisi ańqyǵan bul áńgimeni kómekshiniń daýsy úzip jiberdi de, Garrıson korm jaqqa júgire jóneldi, al Magrıdj kambýzdyń bıik tabaldyryǵyna otyryp, taǵy da pyshaǵyn qaıraýǵa kiristi. Osyny kútkendeı-aq qolymdaǵy qalaqty tastaı salyp, álgi Lýıs ekeýimiz jasap alǵan qanjardy ústel astynan sýyryp aldym da, kómir salatyn jáshiktiń ústine otyryp, men de ony qaıraı bastadym. Kórip otyrsyń ba degendeı, Magrıdjge qarap qoıamyn. Kórip otyrmyn degendeı ol da maǵan qabaq astynan kóz salady. Biraq, bir qyzyǵy, túrinen ne tańdanys, ne qorqynysh bilinbeıdi — eshtemege alańdar túri joq, bar zeıini pyshaqta ǵana. Óstip ekeýimiz qarama-qarsy otyryp alyp, birimiz pyshaqty, birimiz qanjardy eki saǵat boıy qaıradyq. Eki saǵatta bul sumdyq týraly búkil ekıpaj habardar bolyp úlgirgen de, artynsha kambýz ishi ańshylar men matrostarǵa lyq tolǵan. Bári bizdi qorshap tur. Tegin turǵan joq, bizdi bir-birimizge aıdap salyp, qoltyǵymyzǵa sý búrkip, "biriń ólip, biriń qal" dep tur. Tipti eń jýas, eń úndemes degen Djon Horner atty ańshynyń ózi maǵan: qanjaryńdy qabyrǵadan emes, ishten sal, salǵan kezde birden sýyryp almaı, ıspandarsha burap jiber, dep qoıady. Al Lıch jaraly qolyn meniń kózime taqap turyp: "Mynanyń kegin ózim alaıyn, maǵan da Magrıjden birdeme qaldyr" deıdi janyǵa túsip. Qorqaý Larsen bolsa, jarty ıýttyń janynan ótip bara jatyp, ózi aıtatyn "ashytqy" úshin jan alysyp, jan beriskeli jatqan bizge birer márte kóz salǵan da, kete barǵan.

Jasyrmaımyn, sol mezette ómirdiń quny men úshin tym kúmándi kóringen. Iá, onyń adam qyzyǵatyndaı eshbir máni de, sáni de joq edi,— ánsheıin bir ekiaıaqty eki maqulyq bir-birine qarama-qarsy otyryp alyp, qoldaryndaǵy sharbolattaryn tasqa egeı berse, al adam degen sıqy ǵana bar qalǵan qara tobyr bularǵa janyǵa, súısine qarap tursa — bul jerde ómirdiń qandaı quny bolýy múmkin! Bul qara tobyrdyń qaq jartysy tek qana qan tilep turǵany anyq edi. Olar úshin bul bir taptyrmas tamasha edi. Jáne men oılaımyn, eger biz ómir úshin (ólim emes) aıqasa ketsek, bulardyń birde-biri bizdi aıyryp alýǵa umtylmas ta.

Ekinshi jaǵynan, bunyń bári aqymaqshylyq qoı. Tipti balalyq dese de bolady. Senbeseńiz, qarańyz: keshegi ádebıetshi, el tanyǵan jazýshy Hemfrı Van-Veıden kambýzde qanjaryn qaırap otyr... chırk, chırk, chırk... Qaırap otyryp, qanjar júzin bas barmaǵymen sıpap-sıpap qoıady — al, óz kózińizge senip kórińiz! Menen mundaıdy kim kúter edi. Olar úshin men qashan da "úlbiregen aq saýsaq" edim ǵoı. Endi sol "úlbiregen aq saýsaq" qanjar qaırap, kisi óltirmek bop otyr. Buǵan basqany qoıyp, Hemfrı Van-Veıdenniń ózi sener me eken. Mine qaıda masqara!

Degenmen is tym nasyrǵa shappaı aıaqtalyp edi. Arada eki saǵattaı ýaqyt ótkennen keıin Tomas Magrıdj pyshaǵy men qaıraǵyn bylaı alyp qoıyp, maǵan qolyn sozǵan.

— Myna haıýandardy máz qylyp qaıtemiz,— dedi ol. — Biz ekeýmiz bir-birimizdi baýyzdap tastaǵansha bulardyń kóńili kónshimeıdi. Sen jigit ekensiń, Hemp! Óziń aıtqandaı júregińde otyń bar jigit ekensiń! Ras aıtam, rıza boldym saǵan! Kelshi maǵan, ákelshi qolyńdy, Hemp!

Men ózimdi qandaı qorqaqpyn desem de, mynaǵan qaraǵanda batyr sıaqty sezindim. Múmkin sodan ba, álde shynymen kóńilimniń qalǵany ma, jalpań qaǵyp onyń qolyna jarmasa túsýdi artyq kórdim.

— Jaraıdy, qolyńdy bermeseń bermeı-aq qoı,— dedi ol renjimegen syńaı tanytyp. — Sen báribir myqty jigitsiń! — Sosyn óziniń júni jyǵylyp qalǵanyn bildirgisi kelmeı, qarap turǵandarǵa dúrse qoıa bergen. — Ketińder ári! Joǵaltyńdar kózderińdi báriń!

Bul azdaı qolyna qaınap turǵan qazandy kóterip alyp tura umtylyp edi, qyzyqtaýshylar japa-tarmaǵaı esikke qaraı qashqan. Bunysyna ózi de rıza bolǵandaı, óıtkeni menen jeńilip saly sýǵa ketip turǵanda, bireýlerdiń ózinen qashqany oǵan ájeptáýir demeý bolǵan sekildi. Degenmen, saqtyqty da umytqan joq — ańshylardy aınalyp ótken.

— Koktyń kúni bitti,— dedi Smok, Hornerge qarap.

— Durys aıtasyń,— dedi ol. — Budan bylaı ol Hemptiń aldynda artyn qysyp júretin bolady.

Buny estip turǵan Magrıdj men jaqqa urlana qarap qoıdy, biraq men ony kórmegendeı, eshteme estimegendeı boldym. Óz jeńisime tym masattanǵam da joq, alaıda shyqqan bıigimnen endi qaıta túskim de kelmegen. Degenmen, Smoktyń aıtqany kelgen de. Bul kúnnen keıin kok menen neǵurlym alys júrýdi jón kórgen, keıde tipti jaǵynyp qalǵysy keletinin de baıqaımyn. Men ony burynǵydaı "mıster", "ser" degendi qoıdym, kartop tazalap, ydys-aıaqty da jýmaımyn. Tek ózime tıesili jumysty ǵana isteımin de, júre beremin. Qanjarym beldigimnen túspeıdi — ony ylǵı kortık sıaqty taǵyp júremin. Al Magrıdjben tákappar da óktem túrde sóılesemin, keıde jekip, ursyp tastaıtyn da kezim bar.

ONYNSHY TARAÝ

Meniń Qorqaý Larsenmen jaqyndyǵym arta túsip edi. Biraq bul "jaqyndyqtyń" myrza men malaı arasyndaǵy nemese, budan da kóri, karol men qyljaqbas arasyndaǵy jaqyndyqtan (bundaıdy eger "jaqyndyq"deıtin bolsaq) eshqandaı aıyrmasy joq-ty. Shyndyǵynda, men oǵan aldanysh qana edim, úlken adam balamen qalaı oınasa, ol da menimen solaı oınaıtyn. Meniń mindetim — ony kóńildendirý, onda da onyń bar jaǵdaıy durys bolyp, ózi kóńildi júrgende ǵana. Al menen de jalyǵyp ketse nemese kóńil kúıi bolmasa, men bir-aq sátte kaıýt-kompanıadan qýylyp, kambýzge top ete túsemin. Áıteýir, ázirge odan aman-saý qutylyp júrgenime de shúkir deımin.

Men onyń sonshalyqty jalǵyzdyq keship júrgenin túsine bastadym. Búkil shhýnada odan qoryqpaıtyn da, ony jek kórmeıtin de eshkim joq. Dál sondaı-aq onyń da unatatyn bir adamyn taba almaısyń. Bar qasiret oǵan qudaıdyń úıip-tógip bere salǵan artyq kúshinde me deımin. Sol kúshin ol kimge jumsaryn bilmeı dal sıaqty. Bul jaǵynan ol arýaqtar álemine qýǵyndalyp ketken Tommınsonnyń tákappar Lúsıferine uqsar edi.

Jalǵanda jalǵyzdyqtan qıyn ne bar, Larsende bul óziniń baıaǵy shyqqan násiline tán ýaıymshyldyqpen astasyp ketken edi. Men ony bilgen saıyn baıyrǵy skandınavıalyq ańyzdardy jaqsy túsine bastaǵam. Qudaılardyń myna sumdyq álemin qolmen jasaǵan aqquba óńdi, aqsary shashty jabaıylar kezinde qandaı materıaldan toqylsa, bul adam da dál sondaı materıaldan toqylǵan ǵoı.

Onda latyndyq násilge tán jeńiltektiktiń tıtimdeı de nyshany sezilmeıdi. Onyń kúlkisi tek mysqylǵa toly ıýmordan turady. Biraq sırek kúledi. Kóbinde muńǵa batyp júredi. Osy muńnyń ózi de túp tamyrymen baıaǵy násildik teginen belgi beretindsı. Buǵan ol babalardan qalǵan mura ispetti. Oıǵa shyrmalǵan bul ýaıymshyldyq onyń halqyn tereń aqylǵa jetelegen, boılaryna asqan kirpıazdyq pen asqaq adamgershilik darytqan.

Biraq, shyn máninde, bul ýaıymshyldyqtyń túpki tegi dinde, onyń ishindegi ızýverlik formada jatyr edi. Alaıda Qorqaý Larsenge bul da jubanysh bola almaǵan. Óıtkeni onyń doǵal materıalızmine bul qaıshy keletin. Sondyqtan ózin sary ýaıym basqan kezde, odan shyǵar joldy ol qara kúshpen tabatyn. Eger bul adam tym qorqynyshty bolmasa, men oǵan keıde aıaı qarar ma edim, kim bilsin. Al onyń aıanyshty kezderi jıi bolyp turatyn. Buǵan bir ǵana mysal aıtaıyn. Budan úsh kún buryn men onyń grafınine sý quıyp qoıaıyn dep, kaıýtasyna kirsem, ol eki qolymen basyn syǵymdaı ustap, qatty qınalyp otyr eken. Meniń kirgenimdi kórgen de joq. Baıqaımyn, eki ıyǵyn qurystyra qysyp, qalaıda dybys shyǵarmaıyn dep, tistene túsedi. Tegi bir jeri qatty aýyratyn sekildi. Men sybdyrymdy bildirmeı kaıýtadan shyǵa bergenimde, onyń "O, qudaı! O, jaratqan ıem!" dep, qystyǵa kúbirlegenin estip qaldym. Bunysy, árıne, Qudaıǵa sıynǵany, Jaratqanǵa jalbarynǵany emes, qınalǵan sátte kez kelgen adamnyń aýzynan shyǵatyn sóz ǵoı.

Tústik kezinde ol ańshylardan: "Senderde bas aýrýdyń bir dárisi bar ma?" dep suraǵan. Tegi olardan mundaı dári tabylmady-aý deımin, keshke qaraı ol kaıýt-kompanıanyń o buryshy men bu buryshy arasynda jaraly arystandaı alasuryp edi.

— Men esh ýaqytta aýyryp kórgem joq, Hemp,— dedi ol, men ony kaıýtaǵa súıep aparǵan kezde. — Tipti buryn bas saqınasy degenniń ne ekenin bilmeýshi edim, al endi myna páleniń qaıdan paıda bolǵanyn túsinbeımin.

Bul aýrý úsh kún boıy onyń janyn qoıarǵa jer tapqyzbaǵan. Biraq ol eshkimge salmaǵyn salǵan joq jáne eshkimge muńyn da shaqpady. Aýrýdy osylaı kóterý tek jabaıy andarǵa tán shyǵar. Ne bul teńizshiler arasynda qalyptasqan salt bolýy da múmkin.

Biraq búgin tańerteń kaıýtasyn jınastyrýǵa kirgenimde, ol ádettegideı sergek, jyp-jınaqy otyr eken. Ózi bir qyzý jumysqa kirisip ketipti. Ústeli men tóseginiń ústi ár túrli esep, syzba qaǵazdarǵa lyq tolǵan. Qolyna birde sırkúl, birde burysh ustap, tabaqtaı kálka qaǵazǵa áldebir syzbalardy túsirip jatyr.

— Á, Hemp ekensiń ǵoı! Sálem!— dedi ol. — Myna bir shatpaqty qazir ǵana bitirip edim. Qalaı shyqqanyn kórip jiberińizshi?

— Bul ne sonda?

— Bul teńizshiler jumysyn jeńildetýge arnalǵan joba. Buny iske asyrsa, keme júrgizý de balanyń oıynshyǵyndaı bop qalady,— dep ol kóńildene sóıleı jóneldi. — Endi ylǵı da eseppen bas qatyryp otyrýdyń túkke de qajeti joq. Tipti tumandy túnderdiń ózinde, aspanda bir juldyz kórinse boldy, qaı jerde kele jatqanyńdy birden bilesiń. Mine, qarańyz! Men myna syzbany aspan álemi kartasynyń ústine qoıamyn da, endikterge keltirip alyp, ony soltústik endik boıymen aınaldyramyn. Kálkada sheńber bıiktigi men peleń10 syzyqtary belgilengen. Men kálkany juldyzdar boıynsha ornalastyram da, ony karta shetindegi sandarǵa jetkenshe aınaldyramyn. Sonymen bitti! Kemeniń naqty turǵan jeri — osy!

Ol buny masattanyp turyp aıtty. Aıtqanda, kózderi ushqyn atyp turdy. Bul kózder búgin kók teńizdeı kókpeńbek edi.

— Sizdiń matematıkadan da mol habaryńyz bar eken ǵoı,— dedim men. — Qaı jerde oqydyńyz?

— Ókinishke qaraı, esh jerde,— dedi ol. — Men bárin de ózdigimnen úırengem. — Sosyn taǵy:

— Al siz qalaı oılaısyz?— dedi. — Buny men ne úshin oılap taptym? "Sýsyma qumda" iz qaldyrǵym keldi me? — Ol qarq-qarq kúldi. — Joq, múlde olaı emes. Ánsheıin patent úshin. Buny satyp, aqshama aqshamdy toltyryp, basqalar ıt bolyp jumys istep júrgende, men óz ıttigimdi jasap júre bersem deımin. Mine, meniń maqsatym! Degenmen bul jumys maǵan az qýanysh ta syılaǵan joq.

— Shyǵarmashylyq qýanysh,— degendi men qystyryp qoıdym.

— Bálkim, solaı degen de jón shyǵar. Ómirden qýanysh, lázzat tabýdyń budan basqa da amaldary kóp qoı. Máselen, ólilerdi kórip, tiri júrgenińde qýaný, materıanyń máńgilik qozǵalysyn sezip qýaný, boıyńdaǵy ashytqynyń bojyp, kópirip, saǵan qýat berip turǵanyna qýaný degendeı.

Men qolymdy bir siltep, tósekti jınaýǵa kiristim. Onyń súıekke sińdi materıalızmine budan artyq qarsylyq bildirýge men dármensiz edim. Ol da osymen áńgime bitti degendeı syzbasymen aınalysyp ketti. Al syzbasy óte názik jumys edi. Árbir syzyǵy men ólshemi sonshama dáldik pen eptilikti qajet etetin mundaı jumysty mynadaı qara kúshtiń ıesi qalaı isteıdi eken dep qaıran qalasyń.

Tósekti jınap bolyp, men oǵan urlana kóz salyp qoıdym. Sóz joq, ol tym kelisti jigit edi. Naǵyz er tulǵaly azamat dep osyndaıdy aıtsa bolar. Onyń osy bet júzinde eshqandaı bir ıttiktiń, buzyqtyqtyń belgisi joq ekenine meniń kózim taǵy da jete túskendeı. Mundaı adamnyń qolynan mysqaldaı jamanshylyq kelmeıtinine tipti bás tigýge bolar edi. Biraq men periden perishte jasaǵym joq, tek myna aqıqatty alǵa tartqym keledi: eń bastysy, ol — uıat degendi eshqashan eskermeıtin adam nemese múlde uıaty joq adam. Menińshe, osynyń sońǵysy durys. Ol — izdeseń taptyrmaıtyn naǵyz atavızmniń úlgisi — onyń mıǵa qonbas keıbir turpaıy qylyqtaryn budan myń-mıllıon jyl buryn ómir súrgen, adamdyq, adamgershilik atty uǵymdar túısigi turmaq túsine de kirmegen baıaǵy jabaıy adamdardyń tirligimen ǵana salystyrýǵa bolar edi. Quddy ol myń-mıllıon jyldardan keıin qaıta týǵan solardyń sońǵy tuıaǵy sekildi. Demek ony moraldyq jaǵynan azǵan deýden góri jalpy moral týraly túsinikten jurdaı degen jón.

Ras, onyń bet-júzinde naǵyz erkekke tán kórkemdik bar. Saqal-murtyn ylǵı da muntazdaı etip qyryp júredi. Betindegi árbir syzyǵy tastan qashalǵan oıýly músindeı ap-anyq kórinedi. Teńizdiń tuzdy sýy men kúnniń ótkir sáýlesine ábden qanyqqan óńi qoladaı qońyrqaı tartyp, onysy sulý júzine erekshe shyraı berip turady. Tabıǵattyń dúleı kúshteri óz qolymen somdaǵan tabıǵı túr, taǵylyq bolmys dál osyndaı-aq bolar. Qalyńdaý erinderi naqty keskindelgen, tipti aıqyn dese de bolady. Mundaı pishin ádette juqa erinderge tán ǵoı. Týra osylaısha keskindelgen buǵaǵy men murnynan jáne jaq súıekterinen tek erkek kindiktige ǵana biter sustylyq seziler edi. Imekteý murny qyran tumsyǵyn eske túsiredi — munda da jyrtqyshtyq pen óktemdik ıisi bar. Buny grektik muryn deý artyq — óıtkeni odan kesekteý, al rımdik deıin deseń — tym jınaqy. Al, jalpy betin tutastaı alǵanda, odan qataldyq pen joıqyn kúshti kórgendeı bolasyń, biraq onda berik uıalap jatqan sary ýaıymnyń salqyn syzy ezý tusyndaǵy qos syzyq pen mańdaı ájimderin tereńdete túsip, búkil bet pishinine áldebir aıbyn berip turatynyn jáne baıqaısyń.

Sóıtip men Larsenge urlana qarap turyp-aq ony biraz zerttep alǵan jaıym bar. Bul adamdy nege sonsha tereń bilgim kelgenin men tipti ózim de túsinbeımin. Biraq bilgenniń ústine bile túskim keledi. Ras, bul kim ózi? Qandaı adam ol? Mynadaı minezge qalaı ıe bolǵan? Kezinde ol qandaı uly maqsatqa jetem dese de, jete alatyndaı múmkindigi bolǵan sekildi. Endeshe ol erekshe qatygezdigimen aty shyqqany bolmasa, qaıdaǵy bir kásiptik shhýnanyń qarapaıym kapıtany ǵana bop nege qala bergen?

Meniń kókeıimde kópten beri tyǵylyp júrgen osy sıaqty suraqtar endi bir-aq sátte lek-legimen tógilip edi.

— Siz qalaısha kezinde keremet bir dúnıelerge qol jetkize almaǵansyz? Boıyńyzdaǵy mynadaı alapat kúshpen talaı bıikke shyǵýyńyz múmkin edi ǵoı. Arýaqtyny attap, qasıettini taptap, jer-jahandy tabanyńyzdyń astyna salýǵa da múmkindigińiz bar edi. Al qazir kúsh-qaıratyńyzdyń ábden tolysqan kezinde altyn ýaqytyńyzdy arzymas birdemelerge jumsap júrsiz. Áıtpese osy aınalysyp júrgen kásibińizde qandaı mán bar? Sizder aýlap satatyn teńiz mysyǵynyń terisi, ózińiz aıtqandaı, ıttikke belshesinen batqan kórseqyzar qatyndardyń kóńilin aýlaǵannan basqa neme qajet? Sizdeı kesek adamǵa mundaı mańyzy shamaly ispen aınalysý ókinishti-aq. Iá, óte ókinishti! Adam tańqalarlyq osyndaı kúshińizben budan basqa ne istedińiz siz? Ne bitirdińiz? Sizdi toqtatýǵa nemese tosqaýyl qoıýǵa eshkimniń shamasy jetpes edi. Endeshe ne bul? Dańqqumarlyǵyńyz shamaly boldy ma? Álde bireýlerdiń shylaýyna túsip qaldyńyz ba? Iá, ne sebep? Ne bul?

Men suraqtardy birinen soń birin toǵytyp jatqan kezde, ol maǵan týra qaraǵan kúıi, bir sózimdi bólmeı tyńdady da otyrdy. Qyzbalana, lepire sóılep, ne zamatta sózimdi bitirdim ǵoı aqyry. Ol oıyn jınaqtap alǵysy kelgendeı biraz únsiz otyrdy da, sosyn:

— Hemp, tuqym sebýge shyqqan dıqan týraly myna ápsanany eske túsirip kórińizshi,— dedi: "Tuqym dánderiniń keıbiri tastaqty jerge tústi. Olar tez kóktep shyqty, óıtkeni bul jerde topyraq juqa edi. Biraq kún ysyǵan kezde qýrap qaldy, sebebi tamyry tereń barmap edi; tuqym dánderiniń endi biri shyrmaýyqty, kúrmekti jerge tústi, kúrmek ósken kezde olardy býyndyryp, tunshyqtyryp tastady".

— Al, jaqsy! Bunda turǵan ne bar?

— Bunda turǵan ne bar!— Ol kekesin myrs etti.— Bunda eshqandaı jaqsylyq joq. Sol dánderdiń biri — myna menmin.

Ol osyny aıtty da, aldynda jatqan syzbalaryna qaıta shuqshıa tústi. Biraq men bólmeni jınastyryp bolyp, endi syrtqa betteı bergenimde:

— Toqtaı turyńyz,— dedi ol kenet.— Eger siz kartaǵa qarasańyz, Norvegıanyń batys jaǵalaýynan Romsdal-fúrd degen shyǵanaqty kóresiz. Men sol shyǵanaqtan júz mıl jerde týyp, óskenmin. Biraq men norveg emespin — dachanmyn. Ákem de, sheshem de dachan bolǵan, al olar Norvegıanyń osynaý batys túkpirine qalaı kelip qalǵandaryna áli kúnge deıin tańqalamyn. Bul jóninde olar maǵan eshýaqytta aýyz ashyp kórgen emes. Al basqadaı menen jasyrǵan syrlary joq. Ózderi kedeı, saýatsyz adamdar edi, áke-shesheleri de isher as, kıer kıimge ázer jaryǵan, múskin jandar bolsa kerek. Qysqasy, meniń ata-babalarymnyń bári óz kásibin tek teńizden tapqan, úrim-butaq, bala-shaǵasyn da kóz ashysymen kók tolqyndarmen aıqasýǵa attandyryp otyrǵan. Mine, solaı, Hemp! Basqa saǵan aıtarym joq.

— Nege joq?— dedim men julyp alǵandaı.— Sizdiń maǵan aıtaryńyz kóp, óte kóp bolýǵa tıis. Óıtkeni sizdiń tula boıyńyz tunyp turǵan jumbaqtaı kórinedi maǵan.

— Basqadaı taǵy ne aıtýym kerek sizge?— dedi ol yzalana daýystap.— Bala kezimde kórgen barlyq qorlyǵymdy ma? Álde balyqtan basqa eshteme jep kórmegen ıt tirligimdi me? Nemese besikten belim shyqpaı jatyp balyqshylarmen teńizge shyǵyp, san ret ajalmen betpe-bet kelgenimdi me?

Múmkin, teńizge birinen keıin biri ketip, aqyry bireýi de qaıtyp oralmaǵan aǵalarymnyń taǵdyryn aıtýym kerek shyǵar? Joq, álde ne oqı, ne jaza bilmeıtin on jasar kezimde ıýnga bolyp, qaıdaǵy bir júk tasıtyn kememen qandaı qıametti saparlarda bolǵanymdy jáne sol saparlarda kimderden taıaq jep, kimderden tepki kórgenimdi, sóıtip jylap júrip, kektenip júrip baýyr kótergenimdi jyr etsem be? Joq, men bulardy aıtpaq túgili eske de alǵym kelmeıdi. Eske alsam, qaı-qaıdaǵym qozyp shyǵa keledi. Ásirese, álgi júk tasıtyn kemedegi kúnderimdi. Eseıgen kezimde sol kemedegi bireýlerdi óltiremin dep talaı ret oılaǵam, biraq, amal ne, keıin basqa kemege aýysyp kettim ǵoı. Degenmen, ótken bir jyldary sol kemege kezdeısoq kezigip qalǵanym jáne bar, alaıda, ókinishke qaraı, burynǵy ekıpajdaǵylardyń bári ólip, tek bireýi ǵana tiri qalypty. Men ıýnga bolyp júrgende ol nebári shtýrman bolatyn, men qaıta jolyqqanda, kapıtan dárejesine kóterilip alypty. Siz oǵan ne istedińiz deıtin shyǵarsyz? Ne isteımin, bir-aq judyryq jumsap, múgedek etip tastadym, múlde júre almaıtyn etip!

— Siz mektepke barǵan joqsyz, sóıte tura Spenser men Darvındi qalaı oqyp júrsiz? Jalpy, jazý-syzýdy qaıdan úırendińiz?

— Aǵylshyn saýda kemesinde. On eki jasymda kaıýt-únga boldym, al on tórtimde — ıýnga, on altyda — matros, on jeti jasymda — aǵa matros jáne baktegi birinshi basbuzar bop shyǵa keldim. Eshkimnen kómek, eshkimnen qaıyr kórmeı-aq jalǵyz ózim jantalasa júrip, únemi úmittene júrip, bárine ózim jettim: teńiz ilimi men matematıkany, jaratylystaný men ádebıetti ózdigimnen úırendim. Bunyń bári maǵan ne úshin kerek boldy? Siz aıtqandaı, kúsh-qýatym ábden tolǵan kezde, dálireginde kúnim eńkeıgen tusta, osy shhýnaǵa ıe bolyp qalý úshin be? Bul degenińiz beısharalyq qoı, solaı emes pe? Al men qalaı osy deńgeıden aspaı qaldym? Óıtkeni tamyrym taıazda boldy — kún kózine erte kúıdim, kókteı soldym.

— Biraq tarıhta degenine jetken quldar da bolǵan ǵoı,— dedim men.

— Ondaıǵa jetý úshin tarıhta sátti jaǵdaılar bolǵan,— dedi ol qabaǵyn túıe túsip.— Jalpy, eshkim de óz taǵdyryn ózi jasamaıdy. Dúnıedegi barlyq uly adamdar baqyttyń tek jalyna ǵana jarmasa bilgen. Máselen, buǵan uly Korsıkandyqty mysalǵa alsań da jeter. Men de kezinde az dúnıeni armandaǵam joq. Biraq, qaıtesiń, sátti jaǵdaıǵa kezikpedim. Endi kókteı bastaǵanda, kúrmekke shyrmaldym — kúıdim de kettim. Hemp, ımandaı shyndyǵymdy aıtaıyn, men týraly sizdiń osy bilgenińizdi meniń aǵamnan artyq biletin bul jalǵanda eshkim joq.

— Ol aǵańyz qaıda? Ne isteıdi?

— "Makedonıa" deıtin kásipshilik kemesinde. Kapıtan. Men sıaqty teńiz mysyqtaryn aýlaıdy. Biz onymen Japonıa jaǵalaýlarynda kezdesip qalýymyz ábden múmkin. Ony Tajal Larsen dep ataıdy.

— Tajal Larsen?!— dedim men tańdanyp.— Ol da siz sıaqty ma?

— Joǵa. Naǵyz haıýannyń ózi ǵoı ol. Alaıda maǵan uqsaıtyn da kóp jerleri bar.

— Máselen?.. Qatygezdigi me?

— Rahmet, dál taptyń. Bul jaǵynan menen asyp túspese, kem túspeıdi, biraq ne oqı, ne jaza bilmeıtin nadandyǵy bar.

— Ómir týraly eshqashan pálsapa da soqpaı ma?

— Pishtý,— dedi Qorqaý Larsen myrs etip.— Múmkin baqyty da sonda shyǵar. Onyń ómir týraly oılaýǵa ýaqyty da, shamasy da joq — tek sol ómirdi ıttikke jumsaýdy ǵana biledi. Meniń barlyq qatelikterimniń basy — alǵash ret kitap betin ashqan kúnnen bastalǵan. Solaı, Hemp!

ON BİRİNSHİ TARAÝ

Tynyq muhıtty kókteı kesip kele jatqan "Eles" ońtústikte kózdegen eń qıyr núktesine jetip, endi birtindep soltústik-batysqa qaraı bet túzegen; kemedegilerdiń aıtýynsha, Japon jaǵalaýlaryna jetip, teńiz mysyqtaryn aýlaýǵa kirispes buryn, jolaı áldebir aralǵa soǵyp, tushshy sý toltyryp alýymyz kerek eken. Ańshylar vıntovka men qosaýyzdaryn súrtip-tazalap, matrostar teńiz mysyqtaryna dybyssyz jaqyndaý úshin eskek tutqalary men tireýishterine bulǵary orap, Lıchtiń sózimen aıtqanda, árkim óziniń qural-jabdyǵyn aldaǵy "qansonarǵa" jarqyrata daıyndaı bastap edi.

Lıch demekshi, onyń qolyndaǵy jara birtindep jazylýǵa aınalǵan, biraq, baıqaýymyzsha, pyshaq izi ómir baqı qalatyn sıaqty. Tomas Magrıdjdiń bul jigitten ólerdeı qorqatyny sondaı, keshkisin tipti palýba jaqqa qylań etkizip tóbe kórsetýden qalǵan. Bak jaqta da jaǵdaı ońyp turǵan joq. Lýıstiń aıtýynsha, aralarynda kapıtanǵa sóz jetkizip júrýshi bireýler bar kórinedi, soǵan kúdikti degen eki súmelekti matrostar ońasha shyǵaryp alyp, ıtshe tepkilepti. Lýıs sonymen qatar óz shlúpkasynda eskekshi bolyp isteıtin Djonsonnyń da basyna bále izdep júrgenin tilge tıek etedi. Al Djonsonnyń ózi "men olarmen qasyq qanym qalǵansha aıqasamyn. Ne — ólim, ne — ómir!" deıdi. Sonda kimmen? Kapıtanmen, onyń kómekshisimen! Óz atyn burmalap aıtqany úshin ol, rasynda, Qorqaý Larsenmen eki ret qatty ustasyp qalypty. Oǵan eliktep Iogansen de buny mazaq qylǵysy kelgen eken, biraq durystap turyp bir judyryq jegen soń, birden artyn qysa qoıypty. Iogansenniń jóni basqa, al Qorqaý Larsenmen ustasý — arystandy artynan túrtýmen birdeı ǵoı.

Lýıs maǵan Tajal deıtin ekinshi Larsen týraly da biraz áńgime aıtqan. Bul áńgime kapıtannyń óz aǵasyna bergen birer aýyz minezdemesine tup-týra kelip edi. Biz onymen Japon jaǵalaýlarynda kezdesýimiz múmkin eken. "Naǵyz shaıqasty sonda kóresiń,— deıdi Lýıs.— Aǵaıyndy Larsender bir-birin ıttiń etinen jek kóredi".

Lýıstiń sózinen meniń keńirek túsingenim: Tajal Larsen basqaratyn "Makedonıa" kemesi — búkil kásiptik flotılıa ishindegi eń myqty parohod; eger myna shhýnada nebári alty-aq shlúpka bolsa, onda — baqandaı on tórt. Bortynda tipti birneshe zeńbirek te bar. Óıtkeni... bul keme Qurama Shtattarǵa esirtki tasymaldaý, Qytaıǵa qarý-jaraq jetkizý, ashyqtan-ashyq qus satý, qaraqshylyq jasaý sıaqty asa iri "sharýalarmen" de aınalysatyn sekildi. Lýıstiń bul sózine senbeske lajym da joq, sebebi: birinshidsn, ol ótirik aıtatyn adamǵa múlde uqsamas edi, ekinshiden, teńiz mysyǵyn aýlaýmen shuǵyldanatyn búkil kásipshiliktiń qyry men syryn odan artyq biletin jyljymaly ensıklopedıa bizdiń aramyzda joq qoı.

Osy bir shyn máninde jyn qaqqan kemede bir-birimen ustasyp, tistesip júrgender tek álgi matrostar kýbrıginde ǵana emes, kambýzde de, ańshylar kýbrıginde de bar. Qysqasy, barlyq jerde birin-biri baýyzdap jiberýge daıyn turǵandar jetkilikti. Ańshylar áli kúnge deıin esep aıyrysa almaı júrgen Smok pen Genderson qaı kúni aıqasty qaıta bastaıdy eken dep janyǵyp otyr, al Qorqaý Larsen sol aıqasta kim tiri qalsa, sony óz qolymmen jer jastandyramyn dep tistenedi. Bunysy — tipti de adamgershilik jaǵyn oılaýdan týǵan izgi sheshim emes ekenin ol jasyrmaıdy da. Oǵan búkil ańshylar birin-biri atyp tastasa da — báribir, tek olar aman júrip, onyń sharýasyn atqara berse bolǵany. Iakı Qorqaý Larsenge ańshylardyń ózi emes, ańshylar atqaratyn jumys qana kerek. Sondyqtan ol: sapardyń aıaǵyna deıin urys-tóbelessiz shydap shyqqan ańshylarǵa ne kerektiń bárin berem, al oǵan shydamaǵandardy kez kelgen ýaqytta borttan laqtyra salý maǵan túk emes, deıdi. Bul — ánsheıin qorqytý emes, kapıtannyń shyn sózi ekenin, kesip alsa qan shyqpas tas júrektigin ańshylar da sezedi. Olar ózderinshe qansha qoqılanǵanmen qatty qorqatyny da ras.

Tomas Magrıdj meniń aldymda quıryǵyn qysqan ıtteı buǵyp júredi, al óz kezegimde men de odan ishteı seskenip júrem. Óıtkeni, óz basymdaǵy jaǵdaıdan-aq sezem — onyń qorqynyshynyń ózinde erkektik márttik bar, onysy kez kelgen sátte bas kóterip shyǵa kelýi, sóıtip meniń qapymdy taýyp qalpaqtaı ushyrýy ábden múmkin ǵoı. Anda-sanda syzdap aýyrǵany bolmasa, negizinen tizemniń jarasy jazylyp qaldy. Qorqaý Larsen qattyraq qysyp jibergen qolyma da endi birtindep jan kire bastaǵandaı. Qysqasyn aıtqanda, jalpy jaǵdaıym jaman emes. Sońǵy ýaqytta boıyma biraz kúsh jınalyp qalǵanyn sezemin. Bulshyq etterim ósip, tyǵyzdana túsken. Tek qoldaryma qarasam, jylaǵym keledi. Terisi quddy kúıip qalǵandaı ylǵı da byrysyp-tyrysyp turady. Tyrnaqtarymnyń ushy qap-qara — ábden kir sińip qalǵan. Alaqandarym — tutasqan súıel. Buǵan qosa ár jerimnen shıqan shyǵyp, olar syzdaǵanda janymdy kózime kórsetedi. Tegi kemeniń tamaǵy jaqpaı júrse kerek, áıtpese, mundaı báleni buryn eshýaqytta kórgen joq edim.

Birer kún buryn Qorqaý Larsen taǵy bir qylyǵymen meni ózine tarta túsken: keshkisin kaıýt-kompanıaǵa kirsem, ol Táýratty oqyp otyr eken. Esterińizde bolar, sapar basynda burynǵy kómekshi ólip jatqanda, bári jıylyp izdep bir duǵa kitabyn taba almaǵanyn joǵaryda jazyp edim ǵoı, sol kitap — sol Táýrat keıin álgi ólgen kómekshiniń sandyǵynan shyqqan-dy. Mine endi sony kapıtan oqyp otyr. Oqyǵanda, onyń ishinen ózine qajetti neni izdegenin kim bilsin, men janyna kelgen kezde ol Ekklezıasstan bir uzaq úzindini maǵan daýystap oqı jóneldi. Osy sátte ol oqyǵannan kóri óz oılaryn maǵan kúńirene aıtyp otyrǵandaı kórindi. Iá, kúńirene. Onyń daýsynan kaıýta ishi jańǵyryǵyp, qabyrǵalardyń ózi kúńgir-kúńgir sóılegendeı bolyp, meniń tóbe quıqamdy shymyrlatyp jibergendeı boldy. Osyndaı adamdy bilimsiz dep qalaı aıtasyń, oqýy keremet endi! Sol sáttegi onyń muńdylaý qońyr daýsy áli kúnge esimde.

"Men ózime patshalar men aımaqtardan altyn, kúmis, asyl tasty úıip-tógip jınap aldym; mańaıyma kileń bir ánshi jigitter men ánshi qyzdardy toptastyrdym, olardyń qolyna adamzat balasyn sheksiz lázzatqa bóleıtin nebir saz aspaptaryn berdim.

Sóıtip men Ierýsalımde maǵan deıin ómir súrgen barlyq adamnan uly, barlyǵynan baı boldym, aqyl-parasat jaǵynan da aldyma eshkim túsken joq.

Sosyn óz qolymmen jasaǵan barlyq ıgilikterge, óz mańdaı terim sińgen barsha eńbegime úńildim: sonda kózim jetkeni — bári de bos tyrashtaný, bosqa ózimdi sharshatý eken, kún astyndaǵy kúlli álemge odan keler bes tıyn paıda joq eken!...

Kim-kimniń de barar jeri — bireý eken: dinshildiń de, kápirdiń de, jaqsy menen jamannyń da, adal menen aramnyń da, qaıyr-sadaqa bergenniń de, bermegenniń de, kúnáli men kúnásizdiń de, ant bergen men anttan basyn ala qashqannyń da aqyr sońynda tireletin tusy — ólim degen bir tuıyq eken. Kún astyndaǵy kúlli álemniń búkil qasireti de osynda eken — árbir júrektiń kirleýi, kez kelgen qoldyń qanǵa batýy, tiri degen pendeniń nebir ıttikter men zulymdyqqa barýy — osy qasiretti sezgendikten, erteńgi kúni óletinin bilgendikten eken; sóıtip aqyr sońynda kelmestiń kemesine minip attanady eken.

Bul jerde tiri óliktiń kúnin keship júrgenderge de qyzyǵa qaraýǵa bolady, óıtkeni óli arystannan tiri tyshqan artyq qoı.

Tiriler óletinin biledi, al óliler neni biledi, olardy qansha maqtan-marapattaǵanmen attary birtindep umytyla bastaıdy.

Jáne olardyń tirisinde bireýdi jaqsy kórgeni, jek kórgeni, qyzǵanǵany búginde kimge kerek, myna jaryq dúnıede endi olarǵa tıesili túk te joq".

— Mine, solaı, Hemp,— dedi ol kitaptan kózin alǵan boıda maǵan qarap.— Baıqasańyz, kezinde Ierýsalımde patshalyq qurǵan ataqty danyshpan da dál men sıaqty oılaǵan. Siz meni ýaıymshyl, kúırek deısiz? Al naǵyz kúırektiktiń kókesi mynaý emes pe eken? "Bári de — dalbasa, bosqa tyrashtaný, kún astyndaǵy kúlli álemge budan eshqandaı paıda joq!", "Kim-kimniń de barar jeri — bireý ǵana"— aqyldy men aqymaqtyń da, adal men haramnyń da, kúnáli men kúnásizdiń de. Onyń aıtýynsha, tiri ataýlynyń túbinde bir tireletin jeri bar, ol — tuıyq, ol — ólim, barlyq zaýal sonda. Bul danyshpannyń da ómirdi keremet súıgeni, sol súıgeninen ajyraǵysy kelmegeni kórinip tur. "Óli arystannan tiri tyshqan artyq" dep ol tegin aıtpaǵan. Ol kórdegi tynyshtyqtan góri jerdegi tynymsyzdyqty durys kórgen. Tup-týra men sıaqty. Jer betinde qybyrlap júrý — ıttik. Alaıda jerde jatqan tas sıaqty jansyz, qamsyz, qareketsiz bolý — odan da ótken ıttik. Bul meniń búkil tirshiligime, ómirime qaıshy keledi. Óıtkeni ómir ataýlynyń máni qozǵalysta, kúreste, árekette. Ómir degenimiz — eshtemege qanaǵattanbaý, eshtemege kóńil tolmaý, al ólim degen — odan da ótken jırenishti.

— Siz Omar Háııamnan da asyp tústińiz,— dedim men.— Biraq ol jastyqqa tán ádettegi kúmán-kúdikterden keıin ómirden qanaǵat taýyp, óz qýanysh-qyzyǵynyń materıalızmin jasaǵan edi.

— Kim ol Omar Háııam degeniń?— dedi ol.

Bul suraqtan keıin men eki kún boıy kambýzdegi kúıbeń tirlikten qutylyp, tek oǵan Omar Háııam týraly aıtýmen boldym.

Kitapty tańdap-talǵap oqyp úırenbegen onyń qolyna buryn-sońdy "Rýbaıat" túspegen eken, endi ol oǵan ǵaıyptan tapqan ǵajaıyp oljadaı kóringen. "Rýbaıattaǵy" kóptegen óleńdi men jatqa biletinmin, qalǵandary da birtindep esime túse bastaǵan. Keıbir jeke shýmaqtardy biz saǵattar boıy taldaýdan jalyqpadyq, bulardaǵy keıbir muńly sezimder men kóńildiń arpalysty sáttegi kórinisterin ol maǵan qaraǵanda birden jaqsy aıyrady.

Múmkin bul meniń óleńderden ylǵı da ómirge degen qushtarlyqty izdeýimnen bolar, al ol jadynyń keremet myqtylyǵymen kez kelgen joldar men shýmaqtardy bir estigennen-aq jattap ala qoıady da, olardan túıgen oılaryn qalaıda meniń mıyma sińirip qalýǵa tyrysady.

Jeke shýmaqtardyń qaısysy oǵan qattyraq unaıdy eken dep, men birneshe óleńdi qatar oqyp ta kórdim. Sonda ol aqynnyń kezdeısoq bir sáttegi renishti, kúıinishti kóńil kúıin kórsetetin shýmaqtardy bassalyp ustaı alǵanda, men eshqandaı tańdanǵam joq. Mysaly mynany:

Deımin birde ózime: "Ne úshin keldiń ómirge?"

Deımin sosyn taǵy da: "Bos qıalǵa semirme!"

Quıyńdarshy, isheıin, ý da bolsyn sharapty

Itshilegen ómirde demeý bolsyn kóńilge.

— Keremet!— dedi Qorlaý Larsen jelpinip.— Keremet! Bir-aq aýyz sózben bárin jetkizgen-aý sabazyń. Itshilegen! Budan artyq qalaı aıtýǵa bolady.

Buǵan qarsylasyp kórip edim, ol óz dálelin tyqpalap, bet baqtyrmady.

— Óz bolmysyna sáıkes ómirdiń basqasha bolýy múmkin emes. Ol óziniń turlaýsyzdyǵyn biledi de, únemi óz úlesin alyp qalýǵa umtylady. Ómirdiń tek arpalystan, ábigerden turatynyn, onyń tula boıy tolǵan qasiret ekenin Táýrat danyshpany tamasha baıqaǵan. Alaıda ólimniń odan da ótken qasiret ekenin ol tipti aıryqsha kórsetken. Ol buny aıtqan saıyn qamyǵa túsedi, jalǵyz ózi bárin jalmap kele jatqan Taǵdyr degen náletke kúıinish bildiredi. Buǵan Omar Háııam da dál solaı qaraıdy. Myna men de, siz de ómirdi osylaı baǵamdaımyz. Iá, tipti siz de. Keshegi kúni kok pyshaǵyn qaıraı bastaǵanda, siz qaltyraı bastadyńyz. Sosyn siz de qanjaryńyzdy qaıraýǵa kiristińiz. Demek, sizdiń ólgińiz kelmedi. Shyndyǵynda, sizdiń emes, sizdiń ishińizde jatqan, sizden joǵary turǵan ómirdiń ólgisi kelmedi. Siz maǵan ólmestik ınstınkti týraly aıttyńyz, al men ólgisi kelmeıtin ómir týraly ınstınkt týraly aıtamyn; oǵan ólim qaýpi tóngende ómir ınstınki siz aıtqan ólmestik ınstınktin árqashan jeńip shyǵyp otyrady. Iakı bul — sizdi de jeńip shyqty degen sóz — buny siz joqqa shyǵara almaısyz — kok degen qaıdaǵy bir aqymaq pyshaǵyn qaıraǵanda, ony jeńip shyqqan kim ekenin endi baıqaǵan shyǵarsyz. Ol — sizdiń ishińizdegi ómir ǵoı, ómir súrý ınstınkti ǵoı.

Siz tipti qazir de kokten qorqasyz. Buny da joqqa shyǵara almaısyz. Men sizdi eger bylaı ustap (kútpegen jerde ol meniń tamaǵymnan qysa qoıdy, men birden tunshyǵa jóneldim), boıyńyzdan janyńyzdy syǵa bastasam, ıá, ıá, myna qusap, onda sizdiń ólmestik ınstınktińiz búrise bastaıdy da, al ómir ınstınktińiz kóterile túsedi, ıakı siz aman qalý úshin jantalasa kúresesiz.

Al qalaı?! Ońaı ma eken! Mine, men sizdiń kózińizden sumdyq qorqynyshty kóremin. Qolyńyz erbeń-erbeń etip, aýany bos qaıshylaısyz. Ómir úshin bar kúshińizdi jumsap, jantalasasyz. Tyrbań qaǵyp meniń qolyma jarmasasyz, al bul maǵan masa shaqqanmen birdeı ǵana. Kókiregińiz kórikteı demigedi, tilińiz salaqtap ketti, júzińiz kúreńitip barady, kózińiz tumandana bastady... "Ómir! Ómir! Ómir!" — dep janushyrasyz. Dál qazir sizge ómirden qymbat eshteme joq. Qazir ǵana emes, budan keıin de. Bárinen ómir qymbat sizge! Mine endi siz ólmes ómir týraly kúmándana bastaǵan shyǵarsyz? Solaı ma? Solaı bolmasa, men qolymdy taǵy da qysa túsem. Bylaı... bylaı mine! Endi oǵan, ólmes ómirge senýden qaldyńyz, senbeske lajyńyz joq. Tek, myna ómir ǵana aqıqat ekenine sendińiz, solaı ǵoı?! Al kózińizdegi ot birtindep sónip barady, sónip barady. Dúnıe qaraýyta berdi. Bul — ólim túnegi, bul — tynystyń, tirshiliktiń, sezinýdiń bitken jeri. Túnek! Túnek! Tóńiregińizdi túgel torlap aldy bul túnek. Eń sońǵy sáýle sónip barady kóz aldyńyzdan. Janaryńyz muzǵa aınala bastady. Meniń daýsym sizge tym alystan qumyǵa estiledi. Júzimdi múlde kórmeımiz. Biraq báribir meniń ýysymda tyrbań qaǵasyz. Keýdeńiz qyr-qyr etedi. Jylandaı jıyryla túsesiz. Sońǵy demińiz tunshyǵa shyǵady. Ómir! Ómir! Ómir!..

Budan keıin men eshteńe estimeı qaldym. Tek ne zamattan soń... kóz aldymdaǵy túnek birtindep seıile bastaǵandaı boldy. Esimdi edende jıdym. Larsen maǵan synaı qaraǵan qalpy sıgaryn tartyp, jaıbaraqat otyr eken.

— Qalaı, sendirdim be sizdi?— dedi ol.— Má, mynany iship qoıyńyz. Sosyn taǵy da áńgimelesemiz.

Men edende jatqan kúıi "ishpeımin" degendi bildirip, bas shaıqaı berdim.

— Sendirý tásilińiz... óte myqty eken,— dedim ázer til qatyp. Óıtkeni áli de tolyq es jıa almaǵam.

— Jarty saǵattan keıin bári de durys bolady,— dep, ol meniń kóńilimdi aýlaǵan boldy.— Qoryqpańyz, budan keıin oıymdy tájirıbe júzinde dáleldemeıtin bolam. Endi ornyńyzdan turyp, myna oryndyqqa otyryńyz.

Oǵan oıynshyq bolǵanym sondaı, ornymnan turǵan soń Omar Háııam men Ekklezıast týraly áńgimeni ekeýimiz qaıta jalǵastyryp, túnniń bir ýaǵyna deıin ezdik te otyrdyq.

ON EKİNSHİ TARAÝ

Bir táýlik boıy shhýnany haıýandyqtyń áldebir jyn oınaǵy jaılap alǵan; ol áýeli kaıýt-kompanıada burq etti de, sosyn quddy epıdemıa sıaqty búkil kemege tarap úlgerdi. Bilmeımin, tipti neden bastarymdy. Negizinen bárine kináli Qorqaý Larsenniń ózi. Kemede jıi-jıi bolyp turatyn keristi, qaqtyǵysty jaǵdaı birtindep naǵyz jaýlyqqa ulasyp, onyń aqyry qyp-qyzyl janjalǵa aınalyp ketken-di.

Tomas Magrıdj — baryp turǵan aıar, sýmaqaıdyń ózi. Sonymen qatar ósekshi, jylpos. Kapıtannyń artyna qaıtadan kirip alý úshin ol endi sóz jetkizýmen aınalysa bastaǵan. Djonsonnyń abaısyzda aıtyp qalǵan bir aýyz sózin kapıtanǵa neshe túrli qubyltyp jetkizgen adam odan basqa eshkim emes ekenine óz basym senimdimin. Beıshara ol keme dúkeninen sý ótkizbeıtin jumys kıimin satyp alady. Onysy túkke turmaıtyn birdeme bolyp shyǵady da, Djonson yzalana boqtap jiberedi. Mundaı dúkender kásiptik kemelerdiń bárinde bar,— matrostar ózderine qajetti zattardy osy jerden satyp alady. Dálireginde, dál sol sátte aqsha tólep almaıdy, keıin kásipten túsken paıdany bólisken kezde, árkimniń tapqan tabysynan ustap qalady. Al tabys ań terisiniń sanyna qaraı esepteledi de, ár shlúpkadaǵy eskekshi men júrgizýshi ańshylarmen birdeı óz úlesine ıe bolady.

Djonson kimdi boqtaǵanyn, ne dep boqtaǵanyn men estimegem, sondyqtan onyń sońy mynadaı soıqanmen biter dep múlde kútkem joq-ty. Kaıýt-kompanıanyń ishin sypyryp bolyp, Qorqaý Larsenmen onyń shekspırlik súıikti keıipkeri Gamlet jóninde bir qyzyqty áńgimeni endi bastaı bergenimde, kenet ústimizge Iogansen kirip kelgen. Janynda Djonson. Baıqaımyn, ony shaqyrtqan sekildi. Ol kaıýta ortasyna jetken soń, teńiz salty boıynsha bas kıimin sheship, baıaý shaıqalǵan kememen birge yrǵalta turyp, kapıtannyń betine tik qarady.

— Esiktiń ilgegin sal,— dedi maǵan Qorqaý Larsen ámirli túrde.

Men ilgekti ilip jatyp, Djonsonnyń kózinen áldebir ábirjýdi baıqap qaldym, biraq nege ekenin túsingem joq. Qysqasy, budan keıingi oqıǵa túp-túgel kóz aldymnan ótkenshe meniń mıyma dym da kirmegen. Al Djonson ózin qandaı bále kútip turǵanyn bilgen sıaqty, ne de bolsa kórdim, kóndim degen syńaı tanytady. Onyń osy turysynan men Qorqaý Larsen ustanǵan jabaıy materıalızmniń tolyǵymen joqqa shyqqanyn kórgendeımin. Matros Djonsonǵa ózi sengen ıdeıa, ózi ustanǵan prınsıp jáne óz isiniń aqtyǵy kúsh bergendeı edi. Iá, onyń istegeni durys edi, durystyǵyna sengen de, sondyqtan qoryqqan joq. Shyndyq úshin ol ólýge bar-dy, al ólip ketse, óz arynyń aldynda adaldyǵyn tanytar edi, sol úshin de bas ımegen, qaımyqpaǵan Qorqaý Larsennen. Iakı osy jerde moraldyń ulylyǵy men azamattyq namys alǵa shyqty, óziniń ólmestigine sengen jáne bul jolda eshqandaı bógesinge bas ımegen rýhtyń alapat qýaty tán qajetin jeńip shyqty; bul qýat, bul kúshtiń ýaqyt pen keńistikten, materıadan joǵary turǵanyn osy qaısar rýh dáleldep berdi.

Jaraıdy, áńgimemizge qaıta oralaıyq. Ras, men Djonsonnyń kózinen azdap ábirjý baıqadym, biraq buny tabıǵı bıazylyq pen ádettegi mazasyzdyqqa baladym. Kómekshi Iogansen matrostan birneshe qadam jerde bir qyrynan turdy da, al Djonsonǵa qarama-qarsy, úsh ıardtaı qashyqtyqta, aınalmaly kresloda shirenip Qorqaý Larsenniń ózi otyrdy. Men esikti jaýyp kelgen soń arada bir mınýttaı únsizdik ornady. Sosyn ne zamatta Qorqaý Larsen:

— Ionson,— degen yzbarlanyp.

— Meniń atym Djonson, ser,— dedi matros batyl túrde.

— Jaraıdy, Djonson-aq bol, saıtan alǵyr! Men seni ne úshin shaqyrǵanymdy bilesiń be?

— Bilem desem de, bilmeımin desem de bolady, ser.— Djonsonnyń daýsy tym sabyrly shyqty.— Óz jumysymdy adalymen atqaramyn. Buny siz de, kómekshińiz de biledi. Bul jaǵynan renish bolýy múmkin emes.

— Bar bolǵany sol-aq pa?— Larsen de aqyryn sóılep, urlana qarap qoıdy oǵan.

— Sizdiń bir nársege qapaly ekenińizdi sezem, ser,— dedi Djonson jańaǵy sabyrly qalpyn buzbastan.— Áıteýir, qalaıda kóńilińizden shyqpaı turǵanym ras, siz... siz...

— Iá, ári qaraı,— dep Larsen ony qamshylaı tústi.— Meniń namysyma tıer dep qoryqpaı-aq qoı.

— Men onsyz da qorqyp turǵam joq,— dedi matros, biraq óńi kúreńite qaldy.— Siz sıaqty men de otanymmen taıaýda ǵana qoshtasqan adammyn, sondyqtan daýsym aqyryn shyǵady, siz meni unata bermeısiz, óıtkeni men ózimdi syılaı bilemin, namysymdy jibermeımin. Másele sonda, ser!

— Demek saǵan keme namysynan góri óz namysyń qymbat bolǵany ǵoı. Solaı ma? Meniń ne aıtyp turǵanym saǵan túsinikti shyǵar?

— Men de aǵylshynsha sóılep turǵandyqtan túsinikti dep oılaımyn, ser,— dedi Djonson. Tildi sál buzyp sóılegenine yńǵaısyzdandy ma, júzi odan saıyn kúreńite túsken.

— Djonson,— dedi Qorqaý Larsen túsin birden sýytyp, osymen kirispe sóz bitti, endi negizgi áńgimege kósheıik degendeı.— Estýimshe, sen jumys kıimin satyp alypsyń, biraq ol saǵan unamaǵan sıaqty.

— Iá, unaǵan joq. Túkke turǵysyz birdeme.

— Sen bul jóninde kóringenge kókip júrsiń, solaı ǵoı?

— Kókip júrgem joq, shyndyqty aıtyp júrmin, ser,— dedi matros qaımyqpaı, biraq ár sóziniń sońyna "ser"-di qosýdy da umytqan joq.

Osy mezette meniń kózim Iogansenge túsken. Ol judyryǵyn bir ashyp, bir jumyp, Djonsonǵa tistene qarap tur eken. Kóziniń asty kógerip qalypty — bul Djonsonnyń isi edi. Júregim álde bir jamanshylyqty sezgendeı boldy, nege ekeni belgisiz, murnyma qan ıisi bilingen.

— Al sen meniń dúkenim týraly, men týraly mundaı sóz aıtqan adamǵa jaqsylyq bola qoımasyn bilesiń be?

— Bilem, ser!

— Bilseń aıtshy?

— Bilsem... kómekshi ekeýińiz qazir meni ıtshe talaısyzdar.

— Hemp, qarashy mynaǵan,— dedi Larsen maǵan burylyp.— Qarashy myna túkke turǵysyz jerdiń qurtyna — qybyrlap, jybyrlap, tynys alyp turǵan materıanyń tıtimdeı jıyntyǵyna. Sonysyna qaramaı meni qorlaǵysy keledi. Onymen de qoımaı osy beıshara tirligin qundaǵysy, buldaǵysy keledi. Namys, quq, prınsıp degen jalǵan uǵymdardy maldanyp, ózine tóngen qaýipke de qaramastan maǵan kekireıip, shikireıip qaraıdy. Bul týraly sen ne oılaısyń, Hemp?

— Qandaı jaǵdaıda da ol sizden artyq dep oılaımyn — dedim men Djonsonǵa tóngen qara bulttyń betin az da bolsa óz jaǵyma buraıyn degen nıetpen. Árıne, buny men aldyn-ala oılaǵam joq-ty, sátinde shamadan tys týǵan "erlik" edi. Nege ekeni belgisiz, budan soń da buǵyp qala almadym:— Siz aıtqan "jalǵan uǵymdar" onyń adamdyǵy men azamattyǵyn kórsetedi,— dedim.— Al sizde eshqandaı ıman, eshbir ıdeal, bolmashy ıllúzıa degen atymen joq. Bul jaǵynan siz qaıyrshysyz!

Ol yzalana bas ızedi.

— Óte durys aıtasyń, Hemp, óte durys! Mende adamdyq, azamattyq degen ıllúzıa — bos qıal múlde joq. Óli arystannan tiri tyshqan artyq. Ekklezıast aıtqan bir sózdi men de aıtamyn. Meniń bir ǵana doktrınam bar, ol — oıǵa alǵan maqsatymdy oryndaý. Meni ushpaqqa sol ǵana jetkizedi. Al "Djonson" dep atalatyn ómir ashytqysynyń myna mysqaldaı bólshegi ashytqy bolýdan qalyp, kúl topyraqqa aınalǵan kezde, onyń quny aıaq astynda jatqan kez kelgen boqtyqpen birdeı bolyp qalady da, men bolsam burynǵydaı alshań-alshań basyp júre beremin.

Ol bir mezet únsiz qaldy da, sosyn maǵan qarap:

— Men qazir ne isteıtinimdi bilesiń be?— dedi.

Men basymdy shaıqadym.

— Men qudaı bergen kúsh-qýatymdy paıdalanyp adamdyq degenniń ne ekenin saǵan anyq kórsetetin bolamyn. Qara!

Ol Djonsonnan úsh ıard jerde, ıakı toǵyz fýttaı ári otyr edi. Iá, otyrǵan; osy ornynan tipti aıaǵynan tik turmaı-aq jolbarystaı bir-aq sekirip Djonsonnyń aldyna túsken de, qas pen kózdiń arasynda ony keýdeden qoıyp kep jibergen. Kútpegen soqqydan qorǵanyp ta úlgirmegen baıqus Djonson quddy baltamen otyn shapqandaı yńq ete qaldy da, eńkeıip baryp etbetinen túse jazdady. Biraq qulaǵan joq, teńsele turyp boıyn tez tiktep aldy. Dem jetpegendeı júregi syr-syr etedi.

Budan soń sumdyq kórinisti men qalaı jetkizerimdi bilmeımin. Óte aýyr kórinis; ol esime túskende qazirge deıin júregim dir ete qalady. Djonson qaharmandyqpen qorǵana bildi, biraq Qorqaý Larsenge, Qorqaý Larsenmen qosa kómekshisi ekeýine jalǵyz adamnyń tótep berýi múmkin be? Bul aıqasty túsińde kórseń, shoshyp oıanar ediń. Adam balasy mundaı tózimdi, mundaı ıtjandy bolady dep kim oılaǵan. Bári de ómir úshin! Bir kúndik sáýle úshin. Sol úshin de Djonson baryn salyp, janyn salyp kúresken. Olardy jeńem degen onyń mysqaldaı da úmiti joq edi, buny ol menen kem bilgen joq, biraq naǵyz erkekke tán qaısarlyqpen aqyryna deıin aıqasýǵa bel býǵany kórinip turdy.

Kóz aldymdaǵy sumdyqtyń bárin kórip tura berýge meniń dátim jetpegen. Jyndanyp ketpeı turǵanymda tabanymdy jaltyrataıyn dep, trapqa qaraı tura umtyldym. Oıym — tezirek palýbaǵa shyǵyp ketý edi, biraq osy mezette Qorqaý Larsen jemtigin tastaı salyp, eki-aq attap maǵan jetti de, jelkemnen búre ustaǵan kúıi kaıýtanyń ekinshi jaǵyna bir-aq atty.

— Ómirdiń quny, ómirdiń máni dep ójektep qoımaýshy ediń ǵoı,— dedi ol maǵan mysqylmen.— Sony saǵan is júzinde kórseteıin desem, sen aldy-artyńa qaramaı qashyp barasyń. Qashpa. Kórip tur. Jannyń ólmestigine osy jerde de kóziń jetedi. Biz Djonsonnyń janyna qylaýdaı qıanat jasamaımyz, tek syrtqy qabyǵyn biraz borshalap kóremiz.

Budan ári... bas-kózge qaramaı soqqylaý, tepkileý. Gúrs-gúrs tıgen judyryq. Yrsyldaý, yńqyldaý... Bul nebári on mınýtqa sozylǵan shyǵar, biraq maǵan bir ǵasyrdaı kórinip edi. Kapıtan men kómekshisi beıshara matrosty ábden ıtektelip qalǵansha aıaýsyz soıǵan: turǵyzyp urǵan, jatqyzyp tepken... ishten, bastan, arqadan. Ári-beriden keıin Djonson eshteme kórýden, eshteme sezýden qalǵan — aýyz, muryn, qulaqtan ketken qan kaıýta ishin túp-túgel bulǵap shyqqan. Ne zamatta edende ne tiri, ne óli emes birdeme ıtektelip qala berdi.

— Já, Iogansen, qyzýyńdy bas!— dedi aqyry Qorqaý Larsen.

Biraq kózin qan basyp ketken kómekshi jemtiginen ońaı aıyrylǵysy kelmep edi, kapıtan ony shyntaǵymen qaǵyp jiberdi. Osy kishkentaı ǵana soqqydan Iogansen shalqaıa qulap baryp, qabyrǵaǵa basy sart ete qaldy. Sosyn bir sát esinen aıyrylyp qalǵandaı kózi jypylyq-jypylyq etip turdy da, edenge otyra ketti.

— Esikti ash, Hemp!— degen buıryqty daýys estildi.

Men esikti ashqan kezde, tyrnaqtary qanǵa boıalǵan eki jyrtqysh boıynda bolmashy ǵana jany bar bylq-sylq etken deneni jińishke traptyń boıymen palýbaǵa qaraı súıreı jóneldi. Shtýrvalda Djonsonnyń shlúpkadaǵy serigi Lýıs tur edi, janynan ólekseni súırep ótkende, alqyzyl qan etegin bulǵap ketken. Biraq oǵan mán bergen Lýıs joq, kompastan kóz almaǵan kúıi shtýrvaldy ary-beri buraı berdi.

Al burynǵy ıýnga Djordj Lıch múlde basqasha minez kórsetti. Baktan ıýtqa deıin sozylǵan búkil shhýna oǵan qarap tańǵalǵan. Ol eshkimniń ruqsatynsyz-aq kormge bardy da, Djonsondy bakqa súırep alyp kelip, qolynan kelgenshe onyń jaraqatyn jýyp-tazalap, ózinshe kómek kórsete bastady. Djonsonnyń júzi — byt-shyt, adam tanyǵysyz ózgergen edi. Sanaýly mınýttyń ishinde beti kúp bolyp isip, kóz qaısy, muryn qaısy — belgisiz bolyp shyǵa kelgen.

Degenmen men Lıch týraly áli de aıtqym keledi. Men kaıýtany jýyp-tazalap bolǵansha Lıch te shamasynsha Djonsonǵa em-domyn jasap bitken. Taza aýa jutyp, azdap sergip alaıyn degen oımen palýbaǵa shyqqam. Qorqaý Larsen sıgaryn tartyp, áldebir sebeptermen bort ústine shyǵarylǵan mehanıkalyq lagty (ádette bul korm artynda turýshy edi) teksere qarap tur eken. Kenet Lıchtiń yzaǵa býlyqqan, qarlyǵyńqy ashshy daýsy bárimizdi selk etkizgen. Jalt qarasam, Lıch týra ıýttyń aldyndaǵy bıik tekpishekke shyǵyp alyp, eki qolyn kókke jaıyp, bar daýsymen aıqaılap tur eken. İshtegi ashý-yzasynyń bári burq etip betine shyqqan, kózinde — ot, keýdesinde — kek.

— E-eı, Qorqaý Larsen! Qudaı tóbeńnen ursyn seniń! Jetpeı jelkeń qıylsyn! Saǵan tozaqtyń oty da az, bildiń be, tozaqtyń oty da! Senen ótken qorqaq, senen ótken jaýyz joq bul ómirde. Qanysher de, dońyz da, jalmaýyz da — sensiń! Sensiń!

Tóbemnen taspen urǵandaı sileıip men turmyn. Qorqaý Larsen Lıchti qazir tabanda óltirip jiberetin shyǵar dep oılaımyn. Biraq olaı isteýge onyń zaýqy bolmady-aý deımin, asyqpaı ıýt janyna keldi de, rýbkaǵa súıene turyp, qutyryna aıqaılaǵan jigitke qyzyqtaı qarap tura berdi.

Al Lıch buryn eshkim aıtpaǵan, aıta almaǵan nebir aıypqa toly sózdi onyń betine týra qarap turyp, birinen soń birin toǵyta tústi. Baktyń janyna uılyǵa qalǵan matrostar oǵan úrke, údireıe qaraıdy. Osy mezette ańshylar da áldenege máz bolyp, gý-gý sóılese júrip, palýbaǵa kóterilgen; alaıda Lıchtiń aıqaıyn estigende, olar da boıyn tez jıyp ala qoıǵan-dy. Iapyraý, Qorqaý Larsenge de bulaı sóıleıtin bireý bolady eken ǵoı dep tańǵalǵandaı túrleri bar. Rasyn aıtsam, Lıchten mundaı minezdi ózim de kútken joq edim, ajal ataýlyǵa bas ımeıtin, qorqynysh, úreı, qaýip degenniń bárinen joǵary turatyn jannyń ólmestigine naǵyz dálel osy ǵoı deımin ishimnen. Bul jigit maǵan adam balasy jasaǵan barlyq kúnáǵa jylap turyp nálet aıtqan baǵzy zamannyń pirádarlaryn eske túsirgen.

Ol Qorqaý Larsenniń qalaı jer-jebirine jetti deseńizshi. Onyń ishki dúnıesin túk qaldyrmaı arshyp, aqtaryp, búkil aramdyǵy men ıttigin betine aıaýsyz bylshyldata bergen. Biraq ábden ashynǵany bolar, oǵan barlyq qarǵysty da, qudaıdan surar zaýaldy da aıap qalǵan joq. Bul jaǵynan ol shirkeýden bas tartqan orta ǵasyrlardaǵy laqpa dinshilderge uqsap ketkendeı edi. Ashý ústinde keıde qaharǵa mingen qas batyrdaı tym bıikten kórinse, endi birde kóshedegi kókaıyl qatyndaı aýzyna kelgenin sóılep baqqan-dy.

Lıch aqyry aqyl-esten aıyryla bastady. Aýzy aq kóbiktenip, túkirigin shashyrata qaqalyp-shashalyp sóıleıdi. Sóılegende bir sózi bir sózine qabyspaıdy. Al Qorqaý Larsen áli de rýbka qyryna súıene turyp, oǵan salqyn da sabyrly kóz salady. "Ne de bolsa aqyryna deıin tyńdaıyn, aıtsyn, aıtsyn" deıtin sıaqty. Ómir ashytqysynyń mynadaı sumdyq bojýy, bir-aq sátte burqyrap-qaınap shyǵa kelgen kishkentaı ǵana materıa bólshekteriniń oǵan osynshama kúsh berýi kapıtandy ári tańǵaldyryp, ári qyzyqtyra túskendeı.

Kapıtan jas matrosty qaı ýaqytta jalǵyz-aq uryp jalp etkizer eken dep bárimiz sekýnt saıyn taǵatsyz kútip turmyz. Biraq onyń tákapparlyǵy tejeý boldy ma, álde jigitti aqyryna deıin synaǵysy keldi me, áıteýir qansha ýaqyt ótse de biz kútkendeı tosyn minez kórsetken joq, aýzyndaǵy dobaldaı sıgaryn syzdyqtata tútindetip, únsiz tura berdi.

Bul ýaqytta Lıchtiń dolylyǵy shegine jetip edi.

— Dońyz! Jyrtqysh! Haıýan!— deıdi aıqaılap.— Áı, estısiń be sen? Estiseń, nege jetip kelip óltire salmaısyń meni, a?! Bul sen úshin túk emes qoı, a! Kim seni toqtata alady? Eshkim! Kel, óltir meni! Biraq men senen qoryqpaımyn, bildiń be, qoryqpaımyn. Seniń janynda beıshara bop, múskin bop júrgenshe, ólip ketkenim áldeqaıda artyq. Kel, kel, qorqaq neme! Óltir meni, óltir!

Dál osy mınýtta Tomas Magrıdj óz soryna qaraı tynysh jatqan jylannyń quıryǵyn dóp basqany bar. Ol manadan beri syrttaǵy ý-shýdy kambýz esiginen baqylap tur edi, endi áldebir kir-qoqysty borttan laqtyryp jibermek bolyp palýbaǵa qaraı umsyna túsken, bunysy — shyndyǵynda, ózi topshylaǵandaı, qandaı jaǵdaıda da aman qalmaýǵa tıis Lıchtiń ólimin óz kózimen kórip qalý bolatyn. Sóıtip Qorqaý Larsenniń janynan ótip bara jatyp, oǵan jaǵympazdana jymıyp qoıdy, biraq ol buny baıqasa da baıqamaǵandaı keıip tanytqan. Alaıda oǵan yńǵaısyzdanǵan Tomas joq, kapıtanǵa jaǵynǵan ústine jaǵyna túskisi kelgendeı Lıchke burylyp:

— Eı, nemenege so qurly baqyrasyń! Uıalsań etti!— degen ózinshe kósemsip.

Endi ne isterin bilmeı kúıinip turǵan Lıchke bul bir sáti túsken is bolǵan. Ekeýiniń arasyndaǵy ótken jolǵy kaqtyǵystan keıin kok birinshi ret kambýzdan pyshaqsyz shyǵyp edi, aýzyn jaýyp úlgirgenshe Lıchtiń kelsaptaı judyryǵy keýdeden capt ete túskende, ol shalqasynan jalp ete túsken. Qıralańdap ornynan tura bergende, ekinshi judyryq jáne murttaı ushyrdy. Sosyn úshinshi...

— Kómektesińdershi! Kóme-ek!— deıdi kok yshqyna aıqaılap.— Aý, kómektesseńdershi! Ne ǵyp tursyńdar endi, kómektesińdershi! Ustańdarshy mynany!

Ańshylar buǵan raqattana kúlgen de qoıǵan. Bul — tragedıanyń bitip, farstyń bastalýy edi. Bir shette uılyǵyp turǵan matrostar da endi ortaǵa qaraı jaqyndaı bergen — báriniń kózinde áldebir jymysqy kúlki bar, súıkimsiz Magrıdjdi Lıch qalaı urar eken degen qyzyǵýshylyq bar. Mundaı qyzyǵýshylyq tipti mende de oıanyp shyǵa kelgen. Árıne, adamdy urý degen jaqsy emes, al urǵandy qoldaý odan da ótken haıýandyq is, sony bile tura men, jasyrmaımyn, Lıch Magrıdjdi soqqan saıyn aıyzym qana túsken. Al Qorqaý Larsenniń óńinen esh ózgeris baıqalar emes.Tipti turǵan turysynan da — kóz aldyndaǵy ıtsilikpege qumarta qaraıdy. Osy turysynda ol óziniń baryp turǵan pragmatıktigine qaramastan myna qanjosa "oıyn" men burqyraǵan ómir qozǵalysynan ózi buryn baıqamaǵan, sezbegen qaıdaǵy bir qupıanyń syryn ashsam, kiltin tapsam degen jińishke úmittiń jetegine shyn erip, shym batyp ketken sekildi.

Nesin aıtasyń, kok sybaǵasyn aldy ǵoı! Jańa kaıýtada ózim kýási bolǵan joıqyn urystan bunyń esh aıyrmasy bolmaǵan. Magrıdj qaıda qashsa da qutyrynǵan matrostan qutyla almady, soqqy aldan da tıedi, arttan da tıedi. Gúrs etip qulap túsedi, súıretilip qaıta turady. Tura salyp taǵy murttaı ushady. Aqyry jandármen kaıýtaǵa umtylyp edi, odan da túk shyqpady, esik tusynda etbetinen túsirip, jelkesinen búre ustaǵan kúıi palýba jaqqa jáne laqtyrdy. Bul jolǵy soqqy tipten qatty tıse kerek, qulaǵan jerden qaıtyp tura alǵan joq, aıaq-qoly dir-dir etip sulyq túsken. Biraq budan keıin de tepkileý men urǵylaý tıylǵan joq. Eshkim oǵan arashaǵa da túspedi. Óstip Lıch ony óltirip tastaýy da múmkin edi, alaıda onyń ózi de sharshady ma, ne zamattan soń qolyn bir siltep kete bardy, artynda qanden ıtteı qyńsylap jatqan kok qaldy.

Degenmen bunyń bári kelesi keris-tóbelesterdiń bastamasy ǵana eken. Budan sońǵy qaqtyǵysty keshkisin Smok pen Genderson bastap jiberdi. Kútpegen jerde kýbrıkten myltyq úni tars ete qaldy da, artynsha ańshylardyń tórteýi syrtqa atyp shyqty. Olardyń sońyn ala lúkten qaraqoshqyl tútin burq ete tústi. Kádimgi oq-dáriniń qara tútini! Qorqaý Larsen kózdi ashyp jumǵansha kýbrıkke jetip barǵan da, birden qoıý tútin ishine qoıyp ketken. Arada birer mınýt ótkende ol eki jigitti de súıretip syrtqa alyp shyqqan da: "Men senderge ne dep edim, a? Sapar aıaqtalǵansha tynysh júrińder dep edim ǵoı. Tyńdamaıdy ekensińder, má endeshe sybaǵalaryń!" dep, kúrzideı judyryǵymen olardy bylshyldatyp urdy deısiń. Sonan soń bir mezet sabasyna túsip, olardyń qanǵa malynǵan denelerine asyqpaı kóz júgirte berip edi. Biz de qazir ǵana baıqadyq, Smok pen Genderson kapıtannyń judyryǵynsyz-aq bir-birin qatty jaraqattap tastaǵan eken. Qorqaý Larsen olardy boqtyqtyń neshe túrimen sybaı júrip, endi qolynan kelgenshe ekeýiniń jaraqatyn emdeýge kirisken. Bir jaǵynan men de kómekke keldim. Ekeýimiz birigip jigitterdiń jaraqatyn jýyp-tazalap, taza shúberekpen myqtap tańyp tastadyq. Narkozsyz, túksiz jasalǵan bizdiń bul operasıasymaǵymyzdy eki jigit te qyńq etpeı kóterip shyqty, tek aýyrsyna qınalǵan kezde qaıta-qaıta vıskı berip turdyq.

Bulardy tynyshtandyra bergende — dál keshki kúzet aldynda — bak jaqtan taǵy bir shý shyqqan. Baıqasaq, bul shý: Djonson nege soqqyǵa jyǵyldy, ony satqan kim? Jalpy óz aramyzdaǵy áńgimeni kapıtanǵa kim jetkizedi degen suraqtardan órbıdi de, arty qyp-qyzyl tóbeleske aınalyp ketedi, komanda eki topqa bólinip alyp, birin-biri qanjosa qylady.

Al sosyn... ábden qarańǵy túse sońǵy janjal kómekshi Iogansen men ańshy Letımer arasynda bolǵan. Sońǵysy qanshyrdaı qatqan tyrqı aryq, qyzba minezdi jigit edi. Baqsaq, bul janjalǵa sebep bolǵan — kórshi tósekte jatatyn kómekshiniń birde qyryndap, birde uıqysyrap Letımerge túni boıy uıqy bermeýi eken. Nátıjesinde, ańshynyń aıaýsyz urǵan birer judyryǵy kómekshiniń betin kónekteı etip tynypty. Biraq, amal ne, Iogansen ańshydan kórgen bul qorlyǵyn keıin kózi iline sala byldyrlaı aıtyp, óńinde kórgenin túsinde túgel qaıtalap, tań atqansha Letımerge de, basqaǵa da uıqy bermepti.

Men de óte jaısyz uıyqtap shyqtym. Kúndizgi oqıǵanyń bári quddy túnde kórgen úreıli tústeı bolǵan. Bir tóbelesten keıin bir tóbeles. Birin-biri jyrtqyshtaı jegen jigitter. Bári esten aıyrylǵan, aqyldan adasqan. Qıt etse boldy, pyshaǵyn kóterip, myltyǵyn kezep shyǵa keletin óńsheń qanypezerler. Qandaı ǵana ortaǵa tap boldym dep qaıran qalamyn. Taǵdyryma nálet aıtamyn. Júıkem tozǵan. Oıdan azǵam. Buryn adam balasynyń boıynda haıýanǵa tán ozbyrlyq, jyrtqyshtyq bar degenge múlde senbeýshi edim. Senbeıtin jónim de bar. Men zıaly, mádenıetti qaýymnyń ortasynda óstim. Keıin taza ıntellektýaldyq qyzmetpen aınalystym. Ras, qataldyq, aıaýsyzdyq degendi men de kórgem, biraq ol rýhanı ómirdegi aqylmen isteletin qatygezdik edi, ıakı ol — Charlı Ferasettiń ýsoıqy tilimen aıtqanda, adamdardyń bir-birin ýdaı ashshy mysqylmen, almastaı ótkir epıgrammen soıyp salýy, keıbir profesorlardyń stýdentti sózben jerge tyǵýy, sarkazmmen óltirýi sıaqty birdeme edi.

Bar bolǵany osy. Al jumyr basty pendeniń qasynda júrgen joldasyn — bir bólmede jatyp, bir dastarqannan tamaq iship degendeı — sál yza bolǵan sátte pyshaqpen jaıratyp salýy, qabyrǵasy qaýsap, aıaq-qoly synǵansha uryp-soǵýy, men úshin aqylǵa syımaıtyn sumdyq edi. Meni dostarym bostan-bosqa "borkemik Van-Veıden" dep atamaǵan shyǵar. Qazir kóz aldymda ótkenniń bári kóńilime sonshama aýyr tıetini sol "bórkemiktigimnen" áli de arylmaǵandyǵym bolar. Oı kóp. Oılaımyn da tar tósekte dóńbekshı beremin. Árıne, ómirden basqa ne oılaısyń sonda. Al ómirdiń osyndaı ekenin buǵan deıin múlde bilmegen ekenmin. Tańǵalarlyq dúnıe! Ári kúlkili! Baıqaımyn, Qorqaý Larsenniń bul jónindegi turpaıy fılosofıasyn moıyndaýǵa az-aq qalǵandaımyn. Múmkin menikine qaraǵanda onyń ómir týraly túsinigi durys shyǵar deımin.

Bul oı meniń júregimdi dir etkizgen. Kún saıyn kóz aldymda ótip jatqan aıýandyq kórinister meniń de oı-sanamdy ózgertip, jaqsylyq, izgilik ataýlyǵa birtindep kúmánmen qaraı bastaǵandaımyn. Máselen, qarańyzshy, Tomas Magrıdjdi jańaǵydaı uryp-soǵý eshqandaı adamshylyqqa jatpaıtynyn, bul baryp turǵan qatygezdik ekenin bilemin, biraq bile turyp oǵan tıtteı de janym ashyǵan joq. Osy arqyly kúnáǵa batqanymdy sezsem de, ishteı "soqsa eken, soqsa eken" dep turǵan mysyq tileýimdi jáne jasyra almaımyn. Iá, men bul jerde burynǵy Hemfrı Van-Veıden bola almadym, bar bolǵany — "Eles" atty shhýnanyń Hemp degen ıýngasy ekenimdi ǵana tanyttym. Qorqaý Larsen — meniń kapıtanym, Tomas Magrıdj ben qalǵandary — meniń dostarym boldy, olardyń beınesi bederlengen mór budan bylaıǵy jerde meniń appaq tánime taıǵa tańba basqandaı ap-anyq túse bastaǵan.

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

Úsh kún boıy eki adamnyń jumysyn jalǵyz istedim, jáne, maqtanyp aıtaıyn, jaqsy istedim. Qorqaý Larsenniń senimin aqtaǵanym óz aldyna, kambýzdegi qysqa merzimdi jumysyma matrostar da óte rıza bolǵan.

— Osy bortqa túskeli birinshi ret jırenbeı tamaq ishtik,— degen maǵan Garrıson, baktegi ydys-aıaqtardy kambýz ákelip turyp.— Nege ekeni belgisiz, Tommı jasaǵan tamaqtan ylǵı da maıdyń kóńirsigen ıisi shyǵyp turýshy edi, menińshe ol frıskodan shyqqaly birde-bir ret taza kóılek te kımegen sıaqty.

— Dál ańǵarǵansyń,— dedim men.

— Múmkin osy kir kıimimen uıyqtaıtyn da shyǵar?

— Iá. Óz basym onyń esh ýaqytta kıim aýystyryp kıgenin kórgenim joq,— dep men aǵymnan jaryldym.

Kapıtan aýyr soqqydan tura almaı qalǵan kokke úsh-aq kún demalys bergen. Tórtinshi kúni tósekten julyp alyp, qatarǵa qaıta qosty. Onyń áli de tolyq saýyǵyp kete qoımaǵany ár qımylynan baıqalyp tur edi, qalt-qult etip aıaǵyn áreń basady. Beti kómekteı bolyp isip ketken. Kózderiniń ornynda bileýlengen eki syzyq qana bar. Entige demalyp, tynymsyz yńqyldaı beredi. Biraq oǵan jany ashyǵan Qorqaý Larsen joq:

— Baıqa,— degen ony kambýzge kirgizip turyp.— Bizge ıt ishpeıtin birdemeńdi berip júrme. Sosyn... myna jerden qylaýdaı kir kórmeıtin bolaıyn. Ústińdegi kıimderińdi de keıde aýystyryp turǵanyń durys, áıtpese jelkeńnen kóterip, sýǵa malyp-malyp alamyn. Uqtyń ba?

Tomas Magrıdj kambýz ishinde súıretile qozǵalyp júre bastady, biraq kemeniń alǵashqy shaıqalýynda-aq jalp etip qulap qala jazdaǵan. Qulamas úshin aıaq-tabaqtar qystyrýly turǵan ıyq tusyndaǵy temir shybyqtan ustaı alyp edi, qoly taıyp ketip, qyp-qyzyl bop kúıip turǵan plıta ústine shyntaqtaı ushyp tústi. Temir shyj ete qaldy. Kóńirsigen et ıisi bilindi. Kómir salatyn jáshik ústine shońqıyp otyra ketken ol:

— O, qudaı! O, qudaı! Endi maǵan jetpegeni osy edi!— dep shyr-shyr etedi, kúıgen qolyn ary-beri silkilep.— Ne jazyp edim bu qudaıǵa, a! Nege munsha sorlatady meni, a? Bireýge istegen zıandyǵym joq edi ǵoı osy meniń!

Kózinen jasy burshaqtaı tógiledi, jarasy endi jazyla bastaǵan qaraqotyr beti tyrjyń-tyrjyń etedi, biraq onyń ar jaǵynan áldekimge degen kek te bilingen.

— Oı, qarǵys atqyr ıt-aı! Men ony qalaı jek kórem deseńshi! Iá, sumdyq jek kórem ǵoı men ony!— deıdi tisin shyqyrlata túsip.

— Kimdi?— deımin men, biraq buǵan jaýap berýdiń ornyna ol ómirde kórgen qorlyqtaryn tizbeleı bergen. Shyndyǵynda, onyń kimdi jek kóretinin bilýdiń kóp qıyndyǵy joq edi, al kimdi jaqsy kóretinin ózgeni qoıyp ózi de bilmeıtin shyǵar. Bul adamnyń boıynda búkil dúnıege topyraq shashqyzyp otyratyn bir albasty bar sıaqty. Keıde maǵan basqalar bylaı tursyn, ol óz basyn da ıttiń etinen jek kórgendeı kórinetin — buǵan sebep te joq emes, beısharanyń búkil ómiri tek qorlyqtan ǵana turatynyn óz aýzynan talaı estigem. Sóıte tura, onyń japa shekken sátterinde ózimniń máz bolyp turǵanym esime túskende ishteı qatty qysylamyn da.

Tomas Magrıdj degen paqyrǵa ómirdiń ashshy syıy qaı ýaqytta da az bolmaǵan. Ony o basta balshyqtan ılep jasaǵan da, osy balshyqtyń ortasyna qaıtadan tastaı salǵan. Al basqasha bolýy múmkin be edi? Meniń osy suraǵymdy ol aıtqyzbaı-aq uǵa qoıǵandaı:

— Meniń esh ýaqytta eshjerde jolym bolmaǵan,— dedi sózin áriden sabaqtap.— Týa salyp kórgenim — qorlyq pen azap. Meni eshkim qolymnan jetelep mektepke aparǵan joq; aldyma ystyq as qoıyp, ústime jyly kıim kıgizip, jylasam jubatyp, qýansam mańdaıymnan sıpaǵan da jan balasy bolmaǵan. Bul ómirde kimnen jaqsylyq kórdim, kim maǵan pana boldy dep zarlanamyn keıde. Iá, kimnen? Kimderden?

— Qapalanbaı-aq qoı, Tomı,— dedim men ıyǵyna qol salyp.— Muńaıa berme. Seniń de kúniń týatyn kez bolady. Kórer qyzyǵyń alda, bárine de jetesiń áli.

— Jalǵan! Shylǵı ótirik!— dedi ol betime jalt qarap. Iyǵyndaǵy qolymdy da qaǵyp jibergen.— Meni aldarqatyp keregi joq. Sorly bop týǵam, sorly bolyp qalam da. Jatyrda jatqanda-aq meni qıqym-sıqymnan qurap shyǵarǵan. Ózińe aıtatyn sózdi maǵan nesine aıtasyń, Hemp. Sen jentlmen bop týdyń. Joqshylyq, ashtyq degender seniń túsińe de kirgen joq. Bos qursaǵyńdy únemi atjalmandaı birdeme kemirip jatqanyn sezseń, biler ediń sonda Tommıdiń balalyq shaǵy qandaı bolǵanyn. Joq, men o bastan quryǵan adammyn. Budan bylaı da bul jalǵannan raqat kórem dep oılamaımyn. Eger tipti erteńgi kúni Qurama Shtattardyń prezıdenti bolyp oıansam da, ol meniń ǵumyr boıy óksip ótken ómirimniń bir tesigine jamaý, bir sátine jubanysh bola almaıdy.

Men bir qudaı atqan kúni dúnıege kelgem ǵoı. Áıtpese jolym mundaı aýyr bola ma! Eh, Hemp, Hemp! Meniń bir basyma bergen beınetti on adamnyń da kóterip ketýi ekitalaı shyǵar. Ómirimniń qaq jartysy aýrýhanada ótti. Aldymen Aspınvalda, sosyn Gavanada, Nú-Orleanda bezgekpen aýyrdym. Barbadosta jarty jyl qurqulaqpen syrqattanyp, ólim aýzynan ázer qaldym. Sodan soń Gonolýlýmda qyzylsha juqtyrdym. Shanhaıda eki aıaǵymdy birdeı syndyrdym. Ýnalashkada ókpemdi sýyq shaldy. Frıskoda úsh qabyrǵam úshke bólindi. Endi mine! Qarashy maǵan! Qarashy, Hemp, búkil qabyrǵamdy taǵy da qaýsatyp tastady ǵoı mine! Kóresiń áli, erteńgi kúni qan túkiretin bolam. Al osyǵan kim jaýap beredi? Kim? Qudaı ma? Basqa ma? Maǵan shyn jany ashyǵan qudaı bolsa, osy sapardan nege qaǵyp qalmady meni!

Óstip ol bir saǵattan astam taǵdyryna nálet aıtyp shaǵynǵan da, sosyn súıretile júrip taǵy da óz jumysyna kirisip ketken. Aıtqandaı-aq, budan keıingi kúnderi ol jıi-jıi qan túkire bastady. Sóıtip kópke deıin ózin jaman sezinip júrdi. Biraq qudaı ony rasynda jek kóretin bolsa kerek, kúnákar janyn bul joly da alyp ketýge asyqpaǵan. Kóp ótpeı-aq múlde saýyǵyp shyqty da, baıaǵy ıttikterine qaıta basýǵa kiristi. Jáne burynǵydan da ármen.

Arada birneshe kún ótkende Djonson da bas kóterip, palýbaǵa shyǵyp, aqyryndap qımyldaı bastaǵanyn kórdik. Biraq onyń tolyq qalpyna kelýine áli de biraz ýaqyt kerek edi, keıde oǵan urlana qarap qoıamyn: vant dep atalatyn arqan baspaldaqpen áreń kóterilip bara jatady, odan keri qaıtqanda táı-táılap zorǵa túsedi. Endi bir sátte shtýrvaldyń túbinde dymy quryp, sharshap otyrǵanyn kórem. Bárinen buryn ol baıaǵy rýh-jigerinen múlde aıyrylǵan. Keshegi asqaq keýde joq, Qorqaý Larsendi bylaı qoıǵanda, jaman kómekshiniń aldynda ımenshektep, qaradaı qorqyp turady. Al Lıchtiń jóni basqa, jigit dep mine sony aıt! Qaı ýaqytta kórsem de ol palýba ústinde jas jolbarystaı jelkesi kúdireıip júredi, Qorqaý Larsen men Iogansen degende atarǵa oǵy joq ekenin bildirip te júredi. Men bir kúni túnde palýbada turǵan onyń kómekshi Iogansenge:

— Eı, maımaq shved, ımanyńdy úıirip júr, seni qyzyl qanǵa boıaıtyn kúnim alys emes,— degen yzǵarly daýsyn estip qalǵam.

Artynsha qarańǵy qoınaýdan Iogansen de birdeme dep mińgirlegendeı edi, sol sátte kambýz qabyrǵasyna áldebir zat sart ete túsken. Sosyn taǵy da boqtyq sóz... odan keıin qarq-qarq kúlý. Bunyń bári jym-jyrt tyna qalǵan kezde, men jaılap basyp palýbaǵa shyqqam. Sonda ne kórdi deısiz ǵoı? Pyshaq! Aýyr qara pyshaq qabyrǵaǵa bir dúımdeı kirip ketipti. Týra sol mezette kómekshi de kelip, birden qabyrǵaǵa úńilgen. Biraq bul ýaqytta men taýyp alǵan dúnıemdi jasyryp ta úlgirgem. Tańerteń ony eshkimge baıqatpaı Lıchtiń ózine qaıtaryp berip edim, ol tisin aqsıta kúlgen de qoıǵan, biraq osy kúlkiniń ózi myń ret jaýdyrǵan rahmetten áldeqaıda jyly sezilip edi maǵan.

Komandanyń basqa múshelerimen de men jaqsy til tabysyp júrdim, eshkimmen júz shaıysyp, bet jyrtysyp kórgem joq. Al ańshylar meni ishteı unatpaıtynyn sezem, biraq qalaı degenmen olardan da ashyq jaýlyq baıqamaımyn. Kúni boıy jaralaryn emdetken bolyp, shatyr astyndaǵy aspaly tósekte jatqan Smok pen Genderson: "Biz úshin senen artyq kútýshi joq, sapar sońynda esepteskende seni de umytpaımyz", dep qoıady. (Quddy solardyń aqshasy maǵan qajet bolyp turǵandaı. Eger kerek qylsam, bulardyń ózin de, ózderimen qosa bar jıǵan-tergenin de, ol az deseńiz, myna shhýnany da túp-túgel satyp alýǵa shamam baryn bu jazǵandar qaıdan bilsin!). Alaıda dál qazir olardy kútip-baptap, jaralaryn tańyp, qolymnan kelgen bar kómekti kórsetýge tıis edim.

Eki kúnnen beri Qorqaý Larsenniń bas aýrýy qaıta ustaǵan. Budan ol qatty qınaldy-aý deımin, meni janyna shaqyryp alyp, aıtqanymnyń bárine kónip, iste degenimdi túgel istep, aýyryp qalǵan kishkentaı bala sekildi qalaı "áldılesem" de yǵyma jyǵyla berip edi. Alaıda ońalyp keter túri joq. Meniń keńesim boıynsha araq pen temekini de qoıdy. Osyndaı joıqyn kúsh ıesiniń túkke turǵysyz bas aýrýyna nege sonsha qınalatynyna túsinbeımin, men úshin bul tipti aqyl jetpeıtin-aq dúnıe.

— Bul — qudaıdyń zaýaly ǵoı. Senińiz, dál solaı,— deıdi Lýıs maǵan keýdesine qolyn qoıyp.— Qara nıetine kez bolǵan zaýal bul. Kór de tur, erteń budan zorǵysyn kóredi.

— Budan zorǵy ne sonda?— deımin men.

— Ony kezinde kóresiń. Mynaý ánsheıin qudaıdyń eskertpesi ǵana. Ol shyn qaharyn tógetin kún týady alda. Aıtpaıyn-aq dep edim, tisimnen shyǵyp ketkeni...

Joq, adamdardyń bárimen jaqsymyn dep men asyǵys aıtyp qaldym. Tomas Magrıdj meni burynǵydaı jek kórgeni bylaı tursyn, jek kórýdiń jańa bir sebebin baıqatqan. Ol ne sebep dep uzaq-uzaq bas qatyra kelip, aqyry ony da taptym ǵoı áıteýir: meniń bar kinám — odan artyq bop, ózi aıtqandaı "jentlmen" bop týǵanym eken.

Smok pen Gendersonnyń jaraqattary jazylyp, endi palýba ústinde ekeýi dostyq reýishte áńgimelesip júrgen kezde, men Lýıske qarap:

— Kezekti máıitti ázirge kóre almaı turǵanym,— dedim ázildep.

Lýıs qýlyq uıalaǵan qońyr kózderin maǵan syǵyraıta qadap:

— Asyqpańyz, naǵyz daýyl áli alda. Sol kezde rıften myqtap ustańyz. Áıtpese borttyń syrtynda qalýyńyz múmkin. Iá, daýyl jaqyn. Men ony kópten beri kútip júrmin,— degen keńk-keńk kúlip.

— Al sonda birinshi qurban kim bolady?— deımin men.

— Kim bolsa da, áıteýir, menen basqa bireý,— dep kúledi ol.— Ózgeni bilmeımin, al óz basym kelesi jyly dál osy ýaqytta kári sheshemniń aldynda ystyq kofemdi ishe-ep otyratynymdy ishim sezedi. Baıqus kempir bizdi qatty saǵyndy ǵoı, bes balasyn birdeı teńizge jiberý ońaı deısiz be?

Bizdiń sóılesip turǵanymyzdy kórip qalǵan Tomas Magrıdj keıin:

— Ne deıdi ana shal?— degen yntyǵyp.

— Ne desin, áıteýir birde sheshemdi kóretin de kún týar dep tur,— dedim men saqtyqpen.

Ol maǵan óleýsiregen kózin jasqanshaqtaı qadap:

— Men ómiri sheshemniń túrin de kórmegen adammyn,— degen jylarman bolyp.

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

Men ómir boıy áıel zatynyń alaqanynda ósken adammyn, biraq qazir oılasam, eshqashan sol ystyq alaqannyń qadirin baǵalap, qasıetin ardaqtap kórmeppin. Úıde sheshem men apalarym únemi meni óbekteıtin de júretin, al men olardan qashan da qashqaqtaı berýshi edim. Qalaı qashqaqtamaımyn, meni olar quddy kishkentaı baladaı kóredi: sheshem kúni boıy meniń densaýlyǵymdy oılaýmen bolady, kabınette otyryp endi jumys isteı bastaǵanda, bólmeńdi jınap bereıik dep apalarym jetip keledi. Já, jınasyn-aý, biraq olar ketkennen keıin eshbir zatymdy ornynan taba almaımyn — sodan ózim qalyptastyrǵan jumystyq júıe buzylady, júıemen birge júıkem buzylady. Al sosyn olardan qashpaı kór!..

Shirkin-aı, sonyń bári erkelik eken ǵoı. Sol ystyq alaqandar qazir meniń mańdaıymnan sıpap, sol uzyn kóılekterdiń etegi myna jerde kólbeńdep júrse ǵoı! Átteń-aı, endi ondaı kúnder qaıda maǵan. Eger túbinde sondaı kúnge jetsem, men olardy eshqashan renjitpes edim. Meıli tań atqannan kesh batqanǵa deıin meniń mańaıymda úıirilip júrsin, meıli jumys kabınetimdi kúnine júz ret tazalap, júz ret jınasyn — men jymıyp qoıyp otyra berer edim de, maǵan osyndaı meıirban jandardy bere salǵan qudaıǵa myń shúkirshilik aıtar edim.

Osy bir saǵynyshty eske alýdyń sońy meni taǵy bir oıǵa jetelegen. Myna kemede júzip bara jatqandardyń báriniń de sheshesi bar ǵoı. Olar qaıda eken? Qalaı saǵynyp otyr eken bulardy? Áıel ataýlydan alystap ketý qandaı qasiret, qandaı ókinish! Bul tipti tabıǵat zańyna qaıshy emes pe. Bul jazǵandar jyl on eki aı boıy bir áıeldiń tóbesin kórmeıdi. Budan soń olar qatygez bolmaı kim qatygez bolady. Eger mundaǵy árkimniń sheshesi, áıeli, qyzy bolsa, onda olardyń júrekterinde jylý, boılarynda adamdyq, oılarynda jaqsylyq kóp bolar edi. Amal ne, bul jaǵynan bári de tuldyr. Jyldar boıy bulardyń birde-biri áıel mahabbatyna bólenbeıdi, áıel meıirine qanbaıdy. Mundaı adamdar jaqsylyq, mahabbat, shapaǵat degenderdiń ne ekenin qaıdan bilsin. Jandary qasańdanyp, júrekteri tas bolyp qalǵany da sondyqtan shyǵar.

Bul kemede — tek erkekterdiń jyn oınaǵy. Bar ermekteri — urys, qaǵys, tóbeles — birin-biri soıyp salý, irep tastaý. Osylardy da anadan týdy, adamnan týdy degenge tipti sengim kelmeıdi. İs-qylyqtaryna qarap turyp men olardy ne adam, ne haıýan emes, ne urǵashy, ne erkek emes — tasbaqanyń jumyrtqasy sıaqty birdemeni jaryp shyqqan áldebir maqulyqqa nemese erekshe bir qubylystyń kúshimen jaratylǵan qubyjyqqa uqsatamyn. Bular jaryq jalǵannyń ár kúnin óstip ıttikpen ótkizedi de, aqyr sońynda o dúnıege ıt ólimmen attanady.

Osy oılardyń áserimen keshe keshkisin men Iogansenmen sóılesip qalǵam. Bul meniń osy kemege tap bolǵaly birinshi ret onymen júzbe-júz tildesýim edi. Ol Shvesıadan attanǵan kezde nebári on segiz jasta bolypty. Qazir otyz segizde, sodan beri óz úıin birde-bir ret kórmegen. Eki jyl buryn Chılıde, porttaǵy bir traktırde, bala kúngi tanysyn kezdestirip qalǵan eken — sheshesiniń áli kúnge tiri otyrǵanyn tek sodan estip biledi.

— Árıne, qazir sińirine súıenip ázer júrgen shyǵar,— dedi ol oıǵa batyp. Sóıte turyp bir rýmb aýytqyp ketken Garrısondy da qyraǵy kózi shalyp qalǵan.

— Sońǵy ret qashan hat jazdyńyz oǵan?

Ol kúbirlep esepteı bastady.

— Seksen birinshi jyly... Joq, seksen ekide me eken? Álde seksen úshte? Iá, seksen úshinshi jyly. Budan on jyl buryn. Madagaskardaǵy bir kishkentaı porttan jibergem. Ol kezde men saýda kemesinde júr edim. Jazbaıyn, habarlaspaıyn degem joq,— dedi ol quddy muhıt arqyly alystaǵy sheshesimen sóılesip turǵandaı.— Taıaýda ózim de baryp qalam ǵoı, nesine jazam dep oıladym. Óstip kúnder óte berdi. Artynan jyldar. Biraq ne úıge barýdyń, ne hat jazýdyń sáti bir kelmedi. Frıskoǵa oralysymen eńbekaqymdy alyp — bes júz dollardan kem bolmas — birinshi kezikken jelkendi kemege jaldanam da, Gorn shyǵanaǵy tóńiregindegi Lıverpýlge jetip, ol jerden taǵy biraz aqsha jınap alyp, sosyn birden úıge tartyp otyramyn. Kári sheshem sonda eki qolyn jyly sýǵa malatyn bolady.

— Shesheń sonda áli jumys isteı me? Jasy neshede?

— Jetpiske jetip qaldy,— dedi ol. Sosyn maqtanyshpen:— Bizdiń eldegi adamdar týǵannan ólgenge deıin jumys isteı beredi. Sondyqtan óte kóp jasaıdy. Meniń ózim áli júzge keletin bolam.

Osy áńgimeni men esh ýaqytta umytpaımyn. Óıtkeni... bul onyń maǵan aıtqan eń sońǵy áńgimesi edi, múmkin jalpy sońǵy sózi shyǵar.

Sol kúni keshkisin kaıýtaǵa túsisimen munda uıyqtaý múmkin emes dep túıgem. Tún tymyrsyq edi. Biz passat endiginen shyǵyp bara jatqanbyz. "Eles" te jyldamdyǵyn bar-joǵy bir ýzelden asyra almaı tasbaqadaı tyrbańdap qalǵan. Qoltyǵyma kórpe-jastyǵymdy qystyryp alyp, palýbaǵa kóterildim.

Garrısonnyń janynan óte berip, palýba rýbkasyna ornatylǵan kompasqa úńilsem, bul joly júrgizýshi óz baǵytynan baqandaı úsh rýmbqa aýytqyp ketipti. Ol uıyqtap qaldy ma dep, uıyqtap qalsa kapıtannyń soqqysynan qutqaryp qalaıyn dep, aqyryn dybystap kórdim. Úndemeıdi. Kózi bolsa ashyq. Uıyqtamaǵan sıaqty. Alysqa, sonaý qaraqoshqyl aspanǵa qadalyp qalǵan móldir janarynan áldebir mazasyzdyq baıqalatyndaı.

— Ne boldy saǵan?

Ol basyn shaıqap, tereń demaldy.

— Baǵyttan aıyrylyp qalma,— dedim, ózimshe aqyl aıtyp.

Ol uıqydan jańa oıanǵandaı birden shtýrval qulaǵyna jarmasty, kompas tili jaılap soltústik-shyǵysqa buryldy da, birneshe syzyqtan keıin qalypty núkteni ustady.

Men odan ári jyljymaq bolyp júkterimdi kótere bergende, kenet borttyń arǵy jaǵynan erbeń ete túsken birdemeni kózim shalyp qaldy. Áldebireýdiń sýǵa shylanǵan taramysty qoly planshırge jabysa berdi. Sosyn qarańǵydan ekinshi qol kórindi. Men aýzymdy ashyp qarap turmyn. Beımezgilde teńizge túsip júrgen kim bul deımin tańyrqap. Kim de bolsa, baıqaımyn, laglınge jabysyp bortqa shyqqaly kele jatqan bireý. Sosyn... sýy sorǵalaǵan uıpa-tuıpa áldebir bas kórindi. Mássaǵan! Qorqaý Larsen. Oń jaq beti aıǵyz-aıǵyz qan. Basynan aǵyp turǵan sekildi. Ol bolattaı serpilip, borttan sekirip tústi. Aıaǵy palýbaǵa tıisimen: shtýrvalda kim tur eken, o jaqtan tónip turǵan qaýip joq pa degendeı júrgizýshige alaq-julaq qarap qoıdy. Kıimderinen sý sorǵalap tur. Endi ol maǵan qaraı jyljyǵanda, nege ekeni belgisiz, men erikten tys shegine berdim, kózinen "ajal" degen sózdi ap-anyq kórgendeı edim.

— Toqta, Hemp,— dedi ol aqyryn.— Kómekshi qaıda? Men tańyrqap bas shaıqadym.

— Iogansen!— dedi sosyn ony izdep.— Iogansen!

Odan dybys bolmaǵan soń, Garrısonǵa burylyp:

— Kómekshi qaıda?— dedi daýsyn sál kóterip.

Alǵashynda abdyrap qalǵan jas matros artynsha boıyn tez jıyp ala qoıdy da, sabyrly jaýap qatty.

— Bilmeımin, ser. Jańa ǵana bak jaqqa ketip edi.

— Ol jaqta men de bolyp kelem. Qaıdan kele jatqanymdy kórip tursyń ǵoı. Sonda qalaı bolǵany, a?

— Siz borttyń ar jaǵynan shyqqan sıaqty edińiz.

— Múmkin kýbrıkte shyǵar. Baryp keleıin be?— dedim men sózge qystyrylyp.

Larsen bas shaıqady.

— Sen ony o jerden taba almaısyń, Hemp. Odan da sońymnan er, maǵan qajetsiń. Júkterińdi osy jerge tastap ket.— Ekeýimiz júrip kettik. Palýba ústi typ-tynysh.

— Qarǵys atqyr ańshylar, — dedi ol yzalana tistenip.— Kúzette nebári tórt saǵat turyp shyǵýǵa shydamdary jetpeıdi.

Jarty bakta uıyqtap jatqan tórt matrostyń ústinen tústik. Kapıtan olardy shalqasynan aýdaryp, betterine úńilgen. Olar palýba kúzetiniń jigitteri edi, keme tártibi boıynsha, bas kúzetshi men júrgizýshiden basqalardyń aýa-raıy ashyq kezde uıyqtaýlaryna quqy bar-dy.

— Kim dabylshy?— dedi kapıtan.

— Men, ser,— dedi Holıok degen egde matrostardyń biri.— Kózim jańa ǵana ilinip edi, ser. Keshirińiz, ser. Budan keıin olaı bolmaıdy.

— Sen palýbadan eshteńe baıqaı almadyń ba?

— Joq, ser, men...

Biraq Qorqaý Larsen sóz aıaǵyn tyńdaǵan joq, matrosty aýyz ashqan kúıde qaldyryp júre berdi — bireýdi ol bosqa qaldyrady dep kim oılaǵan.

— Endi aqyryn júr, sybdyryńdy bildirme,— dedi ol maǵan, kýbrıkke túse bergende.

Júregim dúrsildeı soǵyp, sońynan ere tústim. Buǵan deıin ne bolǵanyn bilmeımin, alda ne kútip turǵany jáne maǵan belgisiz. Biraq bir nárseniń basy ashyq — taǵy da qan tógilgeni anyq. Qorqaý Larsen bostan bosqa bort syrtynda qalmaıdy. Iogansenniń kórinbeýi — bir jumbaq.

Bul meniń matrostar kýbrıgine birinshi ret bas suǵýym edi. Jáne bul ómir boıy esimnen de kete qoımas. Bunyń ózi kemeniń týra tumsyq tusyna ornalasqan qýyqtaı ǵana úshburyshty úıshik eken — Grabetrıttegi jarly-jaqybaılardyń ádettegi arzanqol ıtarkalarynan bir qarys ta úlkendigi joq. Úsh qabyrǵa da eki sóreli tósekterge ıin tiresip tur. Olardyń jalpy sany — on eki. On eki adam osy tar qapasta uıyqtaıdy. Tamaqty da osy jerde ishedi. Meniń úıdegi jatyn bólmem de tym úlken emes, biraq oǵan mynadaı úıshikterdiń ony syıyp keter edi.

Bólmeniń tynysy tar, aýasy aýyr, kógergen, kóńirsigen kúlimsi ıis qolqany qabady. Tóbede terbelip turǵan aspaly shamnyń jaryǵynda kózime túskeni — qabyrǵada ilýli turǵan, edende shashylyp jatqan neshe túrli kıimder: sýǵa kıetin etikter, kleenkadan tigilgen sýlyqtar, myj-myj kóılekter men shalbarlar — biri taza, biri las. Biraq bári aralasyp ketken. Bulardyń bári úıge súıkengen aǵash butaqtarynyń syqyry sekildi dybys shyǵarady. Teńiz beti typ-tynysh bolsa da, tósenish astyndaǵy taqtaılar men tireýish dińgekter shık-shık etedi.

Uıyqtap jatqandar bunyń bárine eleń eter emes. Bári segiz adam — túngi kúzetten bosaǵan eki aýysym — myna sasyǵan aýa solardyń demimen jylynyp jatqandaı; qoryldaǵan, qyryldaǵan, uıqysyraǵan dybystar estiledi. Bular ózi shynymen uıyqtap jatyr ma? Uıyqtasa, qashannan beri? Menińshe, Qorqaý Larsenniń bilgisi kelgeni — mine osy. Buny bilý úshin ol ataqty Bokkachchonyń maǵan tanys novelasyndaǵy bir qyzyq tásildi paıdalanýǵa kirisken.

Larsen baıaý shaıqalyp turǵan shamdy qalbyrynan alyp, maǵan ustatty. Sosyn "baıqap kórýdi" oń jaq borttaǵy birinshi tósekten bastady. Ústińgi orynda joldastary Ýftı-Ýftı dep ataıtyn, álde gavaılyq, álde polınezıslik jas matros jatqan. Ony men álginde sham jaryǵynda tanyp úlgirgem. Ol bir qolyn jelkesine aıqastyra salyp, ekinshisin korne syrtyna uzynnan tastap, áıelder sekildi baıaý tynystap, shalqasynan jatyr edi. Qorqaý Larsen eptep onyń qolyn ustady da, qan tamyryn basyp kórdi. Osy mezette matros selk etip oıana keldi. Biraq dybys shyǵarǵan joq, tek úlken kózderin badyraıta ashyp, bizge tańyrqaı qaraǵan. Qorqaý Larsen úndeme degendeı suq saýsaǵyn ernine basyp edi, ashylǵan kóz qaıtadan jumyla berdi. Uqtym degeni.

Al tómengi tósekte qyzara bórtip, aýyr tynystap jýan Lýıs jatqan. Ol shynynda aıý basyp ketse oıanbas qalyń uıqyda edi. Qorqaý Larsen jańaǵydaı bunyń da qolyn ustap, tamyryn basa bergende, ol kúrt jıyryla qaldy da, bir jaq búıirine qaraı aýnap tústi. Sosyn bizge túsiniksiz myna bir sózderdi byldyrlaı jónelgen.

Kvarta — shılıń. Biraq ekeýine de qara, áıtpese traktırshi nebári úsh baqyrdyń ornyna alty baqyryńdy qaǵyp alady.

Endi bir mezette qaıta beri aýnap túsip, aýyr tynys alǵan da:

— Alty baqyr — "tenner", al shılıń — "bob". Alaıda myna "ponı" degendi bilmedim,— degen.

Lýıs pen Ýftı-Ýftıdiń shynymen uıyqtap jatqanyna kózi jetken Qorqaý Larsen budan soń oń jaqtaǵy bort túbinde turǵan eki tósekke jaqyndady. Munda jatqandardyń Lıch pen Djonson ekenin sham shaǵyp bilip aldyq.

Kapıtan tómende jatqan Djonsonnyń qan tamyryn ustaı bastaǵanda... joǵarydaǵy Lıch basyn aqyryn kóterip, sham ustap turǵan maǵan urlana qarap qoıǵanyn ańdap qaldym. Tegi ol kapıtannyń qýlyǵyn sezip qalsa kerek. Qolǵa tústi, áshkere boldy degen osy. Buny jyldam túsingen ol shuǵyl áreketke kóshkendeı... Qolymdaǵy sham qas pen kózdiń arasynda jalp etip óshti de, kýbrık ishi qap-qara túnekke aınaldy... Osy mezette Lıch joǵarydan... kapıtannyń ústine jolbarystaı sekirip túsken.

Qoıý qarańǵylyq ishinen ókirip-baqyryp, yryldap-yrsyldap estilgen dybystar tóbe quıqańdy shymyrlatady, quddy qasqyr men buqa aıqasyp jatqan sekildi. Ókirip júrgen Larsen be deımin, yryldaǵan dybys Lıchtiki sıaqty. Baıqaımyn, bul apalas-tópeleske Djonson da aralasyp ketkendeı. Onyń buǵan deıingi "júniniń jyǵylyp" júrýi ádeıi oılastyrylǵan qýlyq ekenin men endi ǵana túsingendeımin.

Bul soıqannyń maǵan sumdyq áser etkeni sondaı, tula boıym dir-dir etip, trapqa jabysyp qalyppyn. Qozǵalaıyn desem, qozǵala almaımyn, aıaq-qolymnan jan ketip qalǵan tárizdi. Mundaı haıýandyq is-áreketterdi kórgen kezde tamaǵyma ylǵı da tas turyp qalǵandaı bolýshy edi, qazir de jutyna almaı tunshyǵyp ázer turmyn. Ras, osy sátte men eshteme kórip turǵam joq, biraq sart-surt tıgen soqqylar men gúrs-gúrs qulaǵan denelerdiń dybysy qulaǵyma ınedeı, júregime tikendeı qadalady. Basqa tósekterdiń de qozǵalyp syqyrlaǵany, bireýlerdiń aýyr tynystap, tisin shyqyrlatqany bilinedi.

Kapıtan men kómekshini óltirý úshin birneshe adam birigip qımyldaǵan bolsa kerek, myna abyr-dúbirdiń molaıa túsýine qarap, men Djonson men Lıchke tyń kúshtiń kelip qosylǵanyn sezdim.

— Eı, qaısylaryńda pyshaq bar, berińdershi!— deıdi Lıch aıqaılap.

— Basynan ur, basynan! Mıyn bir-aq shashyrat ıttiń!— dep baqyrady Djonson.

Bul mezette Qorqaý Larsen qyńq etken dybys shyǵarmaı shybyn jany úshin jantalasa aıqasyp baqqan. Oǵan árıne ońaı bolǵan joq, alǵashqy sátte-aq jabyla jyǵyp úlgirgen qarsylastary ony qaıta turýǵa shama keltirmeı tepkileı bergen. Mundaı apalas-tópelestiń arasynan sytylyp shyǵýdyń qıyndyǵyn ózim de kórdim — áldebireýdiń denesine shalynyp jyǵylǵan men tyrbańdap júrip tómengi tósekterdiń birine áreń jetkenim bar.

— Munda! Munda kelińder báriń!.. Mine, ustap turmyz ony. Jetińder beri tezirek!— degen Lıchtiń daýsyn estımin.

— Kimdi?— deıdi bireý ne bolyp jatqanyn túsinbeı.

— Kimdi bolýshy edi? Qanisher kómekshini!— deıdi Lıch aıqaılap. Bunysy qýlyq ekenin sezemin.

Onyń bul aıqaıy basqalardy abyr-dabyr etip jatqanda, Qorqaý Larsen osy sátti paıdalanyp, ózin shıbóridsı talap jegen jeti matrostyń astynan sytylyp shyqqan. Bul tóbeleske, menińshe, Lýıs qana qatyspaǵan sekildi. Kýbrık ishi aranyń uıasyndaı gýlep ketip edi.

— Eı, ne bop jatyr senderde?— Palýba jaqtan Letımerdiń daýsy estilgen. "Ne bop jatqanyn" óz kózimen kórýge batyly jetpeı turǵan sekildi.

Ý-shý bir sát saıabyrlaı bergende:

— Kimde pyshaq bar? Ákelińder beri!— degen Lıchtiń daýsy kýbrıktiń ishin taǵy da dir etkizgen-di.

Bul jerde qarsylastardyń kóbeıip ketýi tek Qorqaý Larsenniń paıdasyna sheshilgendeı. Olar birine-biri kedergi jasap, apyr-topyr bop jatqanda, kapıtannyń jalǵyz-aq maqsaty — qalaıda jer baýyrlap trapqa jetip alý edi. Aqyry bul maqsatyna jetken de. Tastaı qarańǵy bolsa da men onyń qozǵalys dybysynan qandaı jankeshtilikpen alǵa jyljyp bara jatqanyn anyq kórip turǵandaı edim. Onyń trapqa jetkenshe jasaǵan ólermendigi tek osyndaı ári kúshti, ári rýhy myqty adamnyń ǵana qolynan keler edi: arpalysa julqyna júrip baspaldaqqa qolyn iliktirgen soń, ol boıyn barynsha tiktep alyp, tómen jaǵynan jarmasqan qoldardy denesimen birge dyryldata súırep joǵary qaraı jantalasa umtylǵan.

Osyǵan deıinginiń bárin men dybys arqyly sezip tursam, endigi kórinisterdi kádimgideı kóz aldymda kóshire bastaǵan, óıtkeni Letımer sham alyp kelip, lúk aýzyna jaǵyp qoıyp edi. Jan-jaǵynan tómen tartqylaǵan matrostardyń arasynan Qorqaý Larsenniń sulbasy ázer kórinedi, degenmen onyń trap basyna jaqyndap qalǵany anyq-ty. Art jaǵynan shubatylǵan qara tobyr maǵan bir jiptiń boıyna jabysyp, ary-beri yrǵalyp turǵan kóp órmekshige uqsap ketken. Joq, olar bir orynda turmaǵan, shaıqalyp, yrǵalyp, keıde toqtap, keıde júrip, áıteýir ózderi jabysqan úlken jemtik sońynan bıikke órmeleı túsken.

Tapjylmaı joǵaryǵa qarap turǵan men bir áredikte, sonaý bıikte lúk aýzynda júreleı otyrǵan Letımerdi kózim shalyp edi.

— Kim mynaý?— deıdi ol shoshyna til qatyp.

— Bul — menmin... Larsenmin,— deıdi tómennen qumyǵa shyqqan daýys.

Letımer eńkeıip qolyn sozdy. Tómennen shoshań etip Larsenniń de qoly shyǵa keldi. Ony shap berip ustaı alǵan Letımer bar kúshimen ózine tarta bastady. Budan soń Larsen jeńildeý qozǵalyp, sońǵy eki tepkishekten ońaı kóterilgeni sezildi. Bul sátte ekinshi qoly lúk qyryna da iligip edi. "Qutyldy. Endi qaýip joq",— dep oıladym ishimnen. Rasynda, arada birer sekýnt ótkende, matrostardyń bári trapta qalyp, Larsenniń keýdesi syrtqa shyǵyp úlgirgen. Onyń aıaǵyna, balaǵyna tas keneshe jabysqan qoldar birinen soń biri ajyraı bergen de eń sońynda aıaqtyń jilinsheginen qursaýdaı qysqan Lıchtiń qos qoly ǵana qalǵan. Larsen eń sońǵy kúshin jınap, ekinshi aıaǵymen ony teýip kep jiberip edi, Lıchpen birge qalǵan matrostar da tómenge qaraı apyr-topyr qulap túsken... Kóz aldymyzdan sham da, Qorqaý Larsen de ǵaıyp bolyp, qarańǵyda qarmanyp biz qaldyq.

ON BESİNSHİ TARAÝ

Matrostar yńqyldap, suńqyldap, boqtana júrip, qulaǵan, jyǵylǵan jerlerinen tura bastady.

— Sham jaǵyńdarshy, bas barmaǵymnyń býyny shyǵyp ketken sıaqty,— dedi Parsons qınala daýystap. Bul — Stendıshtiń shlúpkasynda júrgizýshi bolyp isteıtin tomyryq minezdi, qaratory jigit edi.

— Sham myna jerde emes pe edi...— dep, Lıch ózi turǵan jerdegi edendi sıpalaı berdi.

Tyqyrlaǵan, sybdyrlaǵan dybystar estildi. Jarq etip sirińke jaǵyldy. Artynsha qap-qara ys basqan shamnyń óleýsiregen kómeski jaryǵy astynda árkim óziniń jyrylǵan, syrylǵan jaraqattaryn kórýge kiristi. Ýftı-Ýftı Parson bas barmaǵyn qysa ustap tartyp qalyp edi, býyny ornyna túskendeı bolǵan. Sonymen qatar Ýftı-Ýftıdiń óz saýsaqtarynyń býyny qantalap turǵany baıqalyp edi. Ol buny matrostardyń bárine kórsetip, kúrek tisterin aqsıtyp kúlip, osy qolymen Larsenniń aýzynan qalaı urǵanyn aıtyp maqtana bastaǵan.

— E, bul sen ekensiń ǵoı, ońbaǵan qara dıý!— dep oǵan Kellı tura umtyldy. Onyń ırlantekti amerıkandyq ekenin men burynnan biletinmin — teńizge birinshi ret shyqqan jigit, buryn portta júkshi bolǵan desedi.

Men endi ǵana baıqadym: Kellıdiń aýzy qan eken, qasqa tisteri opyrylyp túsken. Qan túkire júrip Ýftı-Ýftıge shapshıdy. Al ol shegine berip uzyn qara pyshaǵyn sýyryp alǵan.

— Tasta qane! Senen basqa da qanishsrlsr jetedi munda!— dedi Lıch oǵan zekip. Baıqaımyn, jas ta bolsa ol osy kýbrıktegilerdiń serkesi bolyp alǵan sekildi.— Kellı, sen de qoı! Ýftı qarańǵyda qaıdan bilsin kimdi uryp júrgenin!

Kellı amalsyz kóngen, al Ýftı-Ýftı appaq tisterin jarqyrata jymıyp, Lıchke bas ızep qoıdy. Bul bir ádemi jigit edi, tula boıynan áıel zatyna tán áldebir sulýlyq sezilip turatyn. Armanǵa toly úlken qara kózderine qarap, osy jigit te pyshaq ustaıdy-aý, bireýmen tóbelesedi-aý, dep tipti de oılamaısyń.

— Qalaı qutylyp ketti ol?— deıdi Djonson tańdanyp.

Óz tóseginiń shetinde áli de entigip otyrǵan onyń ár sózi, ár qımylymen qosa búkil denesinen opyný men qorlaný bilingen: kóılegi jyrtylǵan, ashyq omyraýy aıǵyz-aıǵyz qan.

— Jyn ǵoı ol! Jyn! Kádimgi adam bolsa, alaqandaı tesikten shyǵyp kete me? Senderden suradym...— dep Lıch tóseginen atyp turdy.— Pyshaq! Pyshaq ákelińder dedim. Qyrsyqqanda, bireýińnen bir tutam kók temir tabylmady ǵoı.

Biraq eshkim ony tyńdaǵan joq, matrostar endi erteńgi kúnderin oılap, ýaıymdaı bastaǵan.

— Ol kimdermen tóbeleskenin biler me eken?— dedi Kellı. Sosyn jan-jaǵyna kúdiktene qarap alyp:— Árıne oǵan bireýler jetkize qoımasa,— degendi jáne qosyp qoıdy.

— Buǵan nesine bas qatyryp tursyń,— deıdi Parsons.— Ol betimizge bir qaraǵanda-aq bárin bile qoımaı ma. Máselen sen de odan ne jasyra alasyń!

—Seni biz emes, jyn urdy deńder oǵan,— dep Lýıs jyrq-jyrq kúledi.

Tóbeles kezinde tóseginde buǵyp qalǵan jalǵyz sol edi. Qazir de bul jerde beti isip, kózi kógermeı otyrǵan tek sol ǵana.

— Erteń myna sıyqtaryńdy Qorqaý Larsen kórgende, ne bolatyndaryńdy bir qudaıdyń ózi biledi,— deıdi ol taǵy mysqylmen.

— Sizdi kómekshimen shatastyryp aldyq deımiz,— deıdi bireý mińgirlep.

Endi bireý ózinshe:— Al men shý shyqqan kezde "ne bop qaldy" dep, túse bergende kóp judyryqtyń biri tıip ketti deımin,— dep qýlyq oılaǵan bolady.

— Mine, meniń tisim de solaı syndy,— dep Kellı ony qostaı jóneldi, "mynaý bir tabylǵan aqyl eken" degendeı.

Lıch pen Djonson bul áńgimege qosylǵan joq, júzderinde qolmen istegendi baspen kóterip alamyz degen syńaı bar. Ekinshiden, jeme-jemge kelgende arttary bosap qalǵan myna joldastarynan túńilip otyrǵan sekildi. Aıtqandaı-aq, bir kezde Lıch ornynan silkine turyp, julqyna sóıleı jónelgen.

— Boldy! Jetti!— dedi ol aıqaılap.— Qazir aýyzdaryńmen oraq orǵansha álginde erkekshe qımyldamadyńdar ma! Sonda ol bizden qashyp qutylatyn ba edi? Qudaıdyń zaryn aıtyp pyshaq suradym senderden. Qolyma ustata qoıǵan bireýleriń joq. Endi buttaryńdy dymdap otyrǵan túrleriń mynaý. Aý, sender nesine qorqyp otyrsyńdar odan? Shetimizden óltiredi dep oılaısyńdar ma? Al óltirsin! Sonda jumysty kim isteıdi? Syrttan jaldaı qoıatyn adamy qane! Olardy taýyp beretin "Keme agenttigi" janynda tur ma onyń! Endeshe aýyzdaryńdy jabyńdar da, jatyńdar! Kóp bolsa qurbandyqqa bizdi shalar — Djonson ekeýimizdi!

— Ras, shyndyqtyń aty shyndyq,— dedi Parsons erkin tynystap.— Bizdi ol óltirýin óltirmes, biraq endigi jerde adamsha ómir súrýge múmkindik te bermes.

Bul tusta meniń jaǵdaıym da adam qyzyǵarlyq emes edi. Meniń munda otyrǵanymdy ázirge mynalardyń biri de bilmeıdi. Al bilgen kezde ne bolady? Qorqaý Larsen sıaqty bulardan kúshpen qutylyp ketetindeı mende dármen joq. Osy mezette syrttan Letımerdiń daýsy estilgen.

— Hemp! Seni kapıtan shaqyrady.

— Ol munda joq,— dedi Parsons.

— Jo-joq, men osyndamyn!— dep, shetkeri bir tósektiń ústinen atyp turdym. Jáne shamam jetkenshe daýsymdy nyq shyǵarǵan sıaqtymyn.

Matrostar jalt burylyp, men jaqqa qaraǵan. Eshqaısysynda til joq, qımyl joq. Bir-aq sátte bári esinen tanyp qalǵandaı. Kózderinde — úreı. Úreımen qosa — yza.

— Qazir kelemin,— dep men de aıqaı saldym Letımerge. Sosyn birden syrtqa umtyla bergenimde:

— Oı, haıýan!— dep, Kellı trapqa kese kóldeneń tura qaldy.— Aramyzǵa baıqatpaı kirip ketip, bárin kórip, bárin estip alǵan ekensiń ǵoı. Endi sony túp-túgel jetkizip barmaqsyń, á? Oı, haıýan! Seni bul jerden tiri jibergenshe...

Ol meniń tamaǵyma jabysa túsken.

— Jiber ony!— dedi Lıch kenet.— Jiber!

— Joq, bul jeksurynnyń óligin ǵana jiberý kerek bul jerden.

— Eı, jiber deımin saǵan!— Bul joly Lıchtiń daýsy tym qatty shyǵyp edi.

Irlandyqtyń qoly tamaǵymnan jaılap bosaı berdi. Men boıymdy tiktep alyp joǵaryǵa bettedim. Biraq traptyń belortasyna jetkende, kilt toqtap art jaǵyma qaradym. Matrostar úıden ólik shyǵarǵandaı túnerip tur eken. Amaldary taýsylǵan, júıkeleri quryǵan. Men olardy sonshama aıap kettim. "Qudaı qarǵaǵan beısharalar-aı!" deımin ishimnen.

— Qoryqpaı-aq qoıyńdar. Men eshteme kórgem de joq, estigem de joq,— dedim de júre berdim. Art jaǵymnan Lıchtiń:

— Aıttym ǵoı senderge ol satpaıdy dep. Hemp kapıtandy bizden artyq bolmasa, kem jek kórmeıdi,— degen daýsyn estip qaldym.

Men Qorqaý Larsendi óz kaıýtasynan taptym. Jalańash. Tula boıy túgel qan. Meni ádettegideı mysqyl aralas qaljyńmen qarsy alǵan.

— Qyzmetińizge kirisińiz, doktor! Osy saparda dárigerlik bilimińizdi úlken praktıkamen ushtastyrýǵa mol múmkindik týyp tur ǵoı sizge. Bilmeımin, bul kemeniń sizsiz kúni ne bolar edi. Eger qudaı meniń júregime mysqaldaı adamshylyq qasıet darytqan bolsa, men sizge osy kemeniń qojaıyny atynan sheksiz alǵys bildirgen bolar edim,— dedi ol jymıyp.

Men bul kemede qarapaıym emdeý tásilderin jaqsy meńgerip alǵanym ras. Pesh ústindegi sý qaınaǵansha jarany jýyp-tazalap, tańyp tastaıtyn zattardy daıyndaýǵa kiristim. Bul aralyqta Larsen ár nárseni aıtyp, kúlip, jaralanǵan jerlerin qarap, kaıýta ishinde ary-beri kezdi de júrdi. Men onyń mynadaı jalańash denesin birinshi ret kórýim edi. Ǵajap! Erkekke qarap ezýinen sýy aǵatyn men, árıne, áıel emespin ǵoı, degenmen er tulǵaly adamǵa eriksiz kóz toqtatatatyn kezim bolýshy edi.

Múltiksiz somdalǵan osy bir kelisti músin — keremet tulǵaǵa kózimniń bir sát arbalyp qalǵanyn jasyrmaımyn. Bakte turǵan talaı matrosty qyzyqtaǵanym esimde. Olardyń arasynda da bulshyq etteri bolattaı oınaǵan nebir symbatty jigitter bar edi, biraq olardyń kez kelgeniniń bir kemshiligi kózge uryp turatyn: bireýiniń bir jeri keremet kórinse, ekinshi jeri qorashtaý, nemese bolmashy jeriniń qısyqtyǵy búkil denesiniń sánin buzyp turady: endi biriniń aıaǵy tym uzyn da, kelesi biriniki — tym qysqa: taǵy bireýi taramysty, sińirli bolsa, odan keıingisi — ánsheıin qur súıekti. Tek Ýftı-Ýftı ǵana minsiz kórkemdigimen erekshelenip turady, biraq onda áıelge tán birdeme bar — náziktik pe, basqa ma, dóp basyp aıtý qıyn.

Al Qorqaý Larsen naǵyz erkekke tán búkil keskin-pishindi bir boıyna jınaqtaǵan táýrattaǵy Musadaı, kóne grekterdegi Zevsteı jigit edi. Ol júrgende nemese qolyn kótergende quıqaly terisiniń astynda bileý-bileý bulshyq etteri bultyldap oınap, sozyla serpip turady. Aıtpaqshy, myryshtaı bop kúnge kúıgen — onyń beti men moıny ǵana, al qalǵan jeri mamyqtaı appaq edi. Osynyń ózi Larsenniń túpki tegi skandınavıalyq ekenin eske túsiretin. Basyndaǵy jaraqatyn sıpap kórý úshin ol qolyn joǵary kótergende, bulshyq etteri zyp berip appaq etine kirip ketedi. Dál osy bulshyq ettiń ishinde qanshama qýat-kúshtiń jasyrynyp jatqanyn bir qudaıdyń ózi ǵana biler. Al meniń biletinim — onyń jalǵyz soqqysy taıaýda meni o dúnıeniń bergi jaǵynan qaıtarǵany. Men oǵan qadala qarap qansha turǵanymdy bilmeımin, qolymdaǵy aq dáke jerge túsip ketkende ǵana es jıyp alǵanym bar. Buny Larsenniń ózi de baıqap qalǵan.

— Qudaı sizdi quryshtaı etip jaratqan eken,— dedim men.

— Solaı ma?— dep ol jymıyp qoıdy.— Óz oıym da osyndaı, biraq buny nege jorýymdy bilmeımin.

— Taǵdyr... jazmysh...

— Joq, beıimdelý!— dedi ol julyp alǵandaı.— Meniń búkil osy dene bitimim tek is pen áreketke beıimdelgen. Myna bolattaı bulshyq etterim tek julyp qalý, alyp qalý, jolyma kese kóldeneń turǵandardy qaǵyp tastaý, qurtyp jiberý sekildi isterge ǵana arnalǵan. Alaıda siz boıynda jany bar kez kelgen tirshilik ıesi jóninde oılap kórdińiz be? Úlkendi-kishili olardyń da bulshyq etteri bar, olardyń da julyp qalý, alyp qalýǵa beıimdelgen áreketi bar. Biraq meniń jolymdy bógegen kezde, olardyń qaı-qaısysy da artyn qysyp ketedi, óıtkeni men olardan kúshtimin, qashan da kúshtiligimdi isteımin. Demek taǵdyr, jazmysh degen bos sóz, bárin sheshetin — beıimdilik!

— Bul jaqsy emes,— dedim men.

— Ne jaqsy emes? Ómir me?— dep ol kúldi.— Aıtpaqshy, siz meniń dene bitimimdi quryshtan quıǵandaı dedińiz ǵoı. Sony kórgińiz kele me? Mine!

Ol edenge bashpaılaryn tyrnaqtaı jabystyryp, taltaıyp tura qaldy. Býyltyq-býyltyq, dop-domalaq, órli-qyrly bulshyq etter appaq teri astynda oınap shyǵa keldi.

— Sıpap kórińiz!— dedi ol buıyryp.

Alaqanymdy ary-beri júgirte bastadym. Qolym denege emes, bujyr-bujyr tasqa tıgendeı. Kesek-kesek etter eki ıyǵynan bastap, arqa men jambasqa deıin qaz-qatar túıindele qalǵan. Sosyn qolyn jaılap joǵary kótergende, bulshyq etteri tartylyp, saýsaqtary búgile tústi. Kóz janary, qubylyp shyǵa kelgen — eshtemeni múlt jibermeıtin esep, aldap soǵar aıla, aıaýsyz jyrtqyshtyq, bári-bári osy janarda tunyp turǵandaı edi.

— Temirdeı beriktik, myzǵymas tepe-tendik degen osyndaı bolady,— dedi ol. Dedi de shıryǵyp turǵan denesin kilt bosatyp, qalypty kúıge tústi.— Adamǵa aıaq jerge jabysyp turý úshin kerek, al tis pen tyrnaq kúresý úshin, óltirý úshin, ózińdi saqtaý úshin kerek. "Jazmysh! Taǵdyr!" Jo-joq, beıimdelý degen durys.

Men daýlaspadym. Óıtkeni meniń aldymda jyrtqyshtyń, adam keıpindegi sumdyq jyrtqyshtyń denesi tur edi, eger men alyp bronenosesti nemese transatlantıkalyq parohodty alǵash kórgende qandaı áserde bolsam, bul deneniń aldynda da sondaı áserge bólengem.

Kýbrıktegi adam aıtqysyz aıqasty eske ala turyp, Qorqaý Larsenniń odan qalaı sytylyp shyǵyp ketkenine qaıran qalamyn jáne onyń jaralanǵan jerlerin táp-táýir emdep shyqqanymdy maqtanyshpen aıta alamyn. Shyndyǵynda, qatty jara túsken jeri biren-saran ǵana edi, qalǵandary — ánsheıin syryp ketken, kógerip qalǵan birdeme. Qatty soqqy tek anaý alǵash borttan qulaǵan kezde tıipti — basynyń terisi sonda tilinip ketken. Bir súıemdeı bul jarany men, onyń nusqaýy boıynsha, aldymen mańaıyndaǵy shashyn qyryp, sosyn jýyp-tazalap, tigip tastadym. Buǵan qosa oń jaq baltyry ıt qaýyp alǵandaı qantalap tur edi. Óziniń aıtýyna qaraǵanda, aıqas bastalǵan sátte-aq matrostardyń biri bassalyp baltyrynan tistegen de, sodan aqyryna deıin jabysyp qalmaǵan, tek bul traptan shyǵa bergende ǵana ony teýip ázer túsirse kerek.

— Aıtpaqshy, Hemp, sizdiń jan-jaqty bilimdi jigit ekenińizdi baıqap júrmin,— dedi Larsen men em-domymdy bitirgen kezde.— Mine, kórip tursyz, men kómekshisiz qaldym. Budan bylaı siz basty kúzette turatyn bolasyz, aılyǵyńyz — jetpis bes dollar, sizdi kórgen jerde bári "Mıster Van-Veıden" dep turýǵa buıryq beriledi.

—Ay, men navıgasıa degenniń ıisi murnyma barmaıtyn adammyn ǵoı,— deımin tańdanyp.

— Onyń saǵan qajeti de joq.

— Mundaı joǵary qyzmetke men eshqashan talpynǵan emespin,— deımin taǵy qarsylasyp.— Qazirgi qarapaıym tirligimde de men az boq basyp júrgem joq, buǵan qosa ómirlik tájirıbeden de múlde adamyn. Tek júrýdiń ózi toq júrýmen birdeı ǵoı.

Biraq ol kúldi de qoıdy, quddy másele sheshilip qoıǵandaı.

— Jo-joq, myna qarǵys atqan kemede men eshqashan kómekshi bolǵym kelmeıdi,— deımin qarsylasa yshqynyp.

Onyń túri birden qatýlanyp shyǵa keldi. Kózinen yzǵar sezilgen. Sosyn kaıýta esigine jaqyndap barǵan da, artyna shuǵyl burylyp:

— Jaraıdy, mıster Van-Veıden, qaıyrly tún!— degen.

— Qaıyrly tún, mıster Larsen,— dedim men mińgirlep.

ON ALTYNSHY TARAÝ

Ydys-aıaq jýýdyń azabynan qutylǵanmen kómekshi bolyp birden abyroı taptym deı almaımyn. Men eń qarapaıym degen shtýrmannyń mindeti ne ekenin de bilmeıtinmin, eger matrostardyń maǵan degen jyly yqylasy bolmasa, talaı jerde sazǵa otyrarym anyqty. Kemeniń tula boıy tolǵan qural-jabdyq. Olardyń qaısysy qandaı qyzmet atqarady, jelkenderdi qalaı kóterip, qalaı túsiredi — bári maǵan jumbaq. Degenmen matrostar úıretý men túsindirýden jalyqqan joq, ásirese Lýıstiń kómegi kóp tıgen. Shúkirshilik, qalǵan jigitterdiń de qaı-qaısysymen jaqsy til tabysqandaımyn.

Al ańshylar jóninde áńgime basqa. Olardyń bári teńiz jaıyn azdy-kópti biletin, sondyqtan meniń kóldeneń kelip kómekshi bop shyǵa kelýim olarǵa kúlkili kóringen. Meniń ózime de yńǵaısyz-aq. Keshegi qara jerdiń qurbaqasy endi baıyrǵy teńiz kókjaldaryna buıryq berip turýy kim-kimge de ezý tartqyzatyny ras qoı; biraq dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolǵym kelmedi, jigerimdi janydym, namysymdy qaıradym — jańa jumysty qalaıda tezirek ıgerý úshin barymdy salyp baqtym. Eń aldymen, eshkim týraly eshqashan shaǵymdanǵam joq. Qorqaý Larsenge de rahmet! Maǵan qatysty áńgimeniń bárin de ol basqalardan teńiz etıketin qatań saqtaýdy talap etken. Baıqus Iogansen qansha adal qyzmet etse de kapıtannan ómiri mundaı qoldaý kórmeı ketkeni anyq-ty. Kemeniń tumsyǵynan quıryǵyna deıin bári meni "mıster Van-Veıden" dep turady, tek Qorqaý Larsen ǵana ózimsigen sátte "Hemp" dep qoıady.

Mynadaı da qyzyq bolǵan. Birde, biz túski tamaqqa qulaǵanda, jel negizgi baǵytymyzdy birneshe rýmbqa buryn jiberip edi. Men ústelden tura bergende kapıtan: "Mıster Van-Veıden, galsty solǵa qaraı ustańyzshy",— degen ótinish aıtqan syńaıda. Men palýbaǵa shyǵyp Lýısti shaqyrdym da, ne isteý kerektigin suradym. Ol kemeni jel yńǵaıyna basqarýdyń ádis-tásilderin qysqasha túsindirip berdi. Men ony birden qaǵyp aldym. Sosyn mundaı sáttegi shuǵyl qımyldardyń mán-mánisin aıtqyzbaı-aq uǵa qoıdym da, matrostarǵa batyl túrde nusqaý bere bastadym. Dál osy mezette Qorqaý Larsenniń palýbaǵa shyǵa qalǵany áli esimde. Aýzyndaǵy sıgaryn eki ezýine kezek qystyra turyp, ol manevr barysyn asyqpaı, baıyppen uzaq baqylaǵan. Sosyn bir zamatta ıýtta turǵan meniń janyma kelgen de:

— Hemp... aıtpaqshy... keshirińiz, mıster Van-Veıdsn, quttyqtaımyn sizdi!— degen rıza pishinmen. — Mine siz óz aıaǵyńyzdan tik turdyńyz, endigi jerde qolyńyzdan jetelep júretin ákeniń qajeti joq dep oılaımyn. Takslajdyq jumystar men jelken tartý ádistsrin taǵy biraz úırenip alsańyz, sapar sońynda kez kelgen kásiptik kemege qoryqpaı-aq jaldana berýińizgs bolady.

Saparymyz jalǵasa berdi. Budan keıingi aralyqta — Iogansen ólgen kúnnen bastap, teńiz mysyqtaryn aýlaıtyn jerge jetkenge deıin — meniń jaǵdaıym jaman bola qoıǵan joq. Qorqaý Larsen burynǵydaı mazaq qyla berýin qoıǵan, matrostar kómek qoldaryn aıaǵan joq, Tomas Magrıdjdiń byqsyq mańaıynan qutylǵanmyn. Keıde ishteı masattanyp qoıatyn da kezderim bar. Qalaı masattanbaımyn, keshe ǵana tyrbań-tyrbań etip júrgen qurlyqtaǵy qurbaqa edim, endi mine ǵaıyptan kemedegi ekinshi adam bop shyǵa keldim. Ózime-ózim rızamyn, tipti aıaq astymda ylǵıda yrǵalyp, teńselip turatyn teńiz terbelisinen de birtúrli lázzat alatyn sıaqtymyn. "Eles" ekpindetip, zýlap keledi. Baǵyty — baıaǵy soltústik-batys. Jolaı belgisiz bir araldan tushshy sý toltyryp alýymyz kerek. Matrostardyń aıtýynsha, ol da alys emes sekildi.

Biraq bul ýaqytta jylymyq kúnder edi. Alǵashqy kezde qandaı azapty sátterdi bastan keshsem, aldaǵy ýaqytta da meni dál sondaı sátter kútip turǵan. Al komanda úshin, ásirese matrostar úshin bul keme burynǵydaı naǵyz tozaqtyń ózi bolyp qala bergen-di. Eshkimge eshqashan tynyshtyq joq. Kýbrıktegi baıaǵy julmalaýdy Qorqaý Larsen umytpaǵan da, keshirmegen. Sonyń esesin endi kúni-túni alýǵa kirisip edi.

Adam janyn tozdyrýdyń eń tamasha tásili usaq-túıektermen qınaý ekenin ol jaqsy biletin. Mundaı sátte beıshara matrostar jyndanyp kete jazdaýshy edi. Máselen, myna jaıǵa qarańyz. Shyrt uıqyda jatqan Garrısondy ol tóseginen julyp alady. Ne úshin? Boıaý jaǵatyn shótke óz ornynda turmaǵany úshin! Ony ornyna qoıyp kelýge jalǵyz Garrıson da jeter edi, biraq ol túngi kúzetten kelgen basqalardy da oıatyp alyp, Garrısonnyń ár qımylyn qarap turýǵa májbúr etedi. Árıne, bul túkke turǵysyz dúnıe, biraq ol oılap tapqan osyndaı ondaǵan, júzdegen usaq-túıekterden keıin matrostar qandaı kúıge túsetinin elestete berińiz!

Mundaı jerde qarsylyq, narazylyq bolmaı tura ma, jekelegen kaqtyǵystar jıi-jıi baıqalyp qalady. Kapıtan matrostardy uryp-soǵýyn qoıǵany bylaı tursyn, qaıta órshelene túsken; kún saıyn olardyń eki-úsheýi soqqyǵa jyǵylyp, jaraly bolyp jatady. Biraq bári jıylyp bas kóterýge dármensiz, óıtkeni ańshylar kýbrıgi men kaıýt-kompanıada saqtalǵan qarý-jaraqtyń neshe túri kimniń de bolsyn mysyn basyp turar edi. Kapıtannyń tizesi bárinen buryn Djonson men Lıchke batqan, bularǵa degen onyń kári de, kegi de erekshe. Men Djonsonnyń kózinen aıyqpas muń kóremin. Onyń aıanyshty hali júregime qatty batady.

Al Lıch taǵdyrdyń basqa salǵanyn basqasha kóterip alǵan. Árıne, onyń da jetisip júrgeni shamaly, alaıda moıyǵan túri bilinbeıdi. Mundaıda qamyǵý, qapalanýdan túk shyqpaıtynyn sezetin sıaqty, sondyqtan keýdesine kekten basqaǵa oryn bermegen. Men onyń jymqyrylǵan juqa erinderinen ylǵı da yza men kektiń yzǵaryn kóremin. Bul yzǵar bir kúni ýytty zapyranǵa aınalyp, kesek-kesegimen kapıtanǵa tógiletin sıaqty bolyp turady. Sebebi ol tordaǵy jyrtqysh sekildi, Qorqaý Larsenniń syrtynan tisin aqsıta yzbarlanyp turǵanyn neshe ret baıqap qalǵanym bar.

Mysaly, myna bir jaǵdaıdan-aq onyń qandaı kóńil kúıde júrgenin anyq baıqaýǵa bolar edi. Birde men tapa-tal túste, palýbada teris qarap turǵan oǵan áldebir nusqaý bereıin dep, ıyǵyna aqyryn qol sala bergenimde ... ol qors etip yrshyp túsken... Tegi meni álgi ata jaýy dep qalsa kerek.

Lıch pen Djonson kez kelgen ońtaıly sátte Qorqaý Larsendi óltirip jiberýden taıynbas edi, biraq, amal ne, ondaı sát qaıdan týsyn,— Qorqaý Larsen olardy on oraıtyn qý bolatyn. Ekinshiden, ol ekeýiniń qolynda qarý da joq, jalǵyz judyryqpen oǵan ne isteı alady. Qorqaý Larsen bolsa óz kúshiniń qandaı ekenin Lıchke jıi-jıi kórsetip turady, ondaı mezette anaý da qarap qalmaıdy, judyryqqa — judyryq, tiske — tis, tyrnaqqa — tyrnaq jumsaıdy, biraq aqyr sońynda bet-aýzy qan-qan bolyp, keıde tipti esten tanyp, palýbada qalady ıtektelip. Alaıda kelesi aıqastan taǵy qashpaıdy. Árdaıym birin-biri shaqyryp turatyn ekeýiniń de ıyǵynda bir-bir jyn otyrady. Bular palýbaǵa shyqty degenshe, qan-maıdan bastaldy deńiz. Lıchtiń eshqandaı sebepten-sebepsiz Qorqaý Larsenge umtylǵan kezderin óz basym talaı ret kórdim. Birde ol tasada turyp kapıtanǵa aýyr selebe laqtyrǵanda, nebári jarty-aq súıem qatelesken. Taǵy birde onyń ústine salıngten kisi boıyndaı temir istikti qulatyp jibergen. Keme terbelip kele jatqanda jetpis bes fýttaı bıiktikten mundaı temirdi nysanaǵa dóp tıgizý tipti de ońaı sharýa emes edi, biraq ol ysqyryna zýlap kelip, lúkten endi ǵana shyǵyp kele jatqan Qorqaý Larsenniń basyn janap ótip, palýba taqtaıyna tik shanshylǵan. Sosyn, taǵy bir kúni ol ańshylar kýbrıgine kirip ketip, bireýdiń oqtaýly myltyǵyn jula qashqan kezde, ony tek Kerfýt qapa ustap qalǵanyn kórgenbiz.

Qorqaý Larsen nege osy Lıchti óltirip tastap tynysh tappaıdy eken dep men keıde jıi oılaımyn. Buǵan onyń kúshi de, aqyly da jetetini anyq edi. Biraq qandaı qater, qandaı ońtaıly sáttiń sońynda ol mysqyldaı kúlip júre beredi. Bunyń astarynda ózi oılaǵan bir qýlyq bar sekildi. Árıne, sumdyqqa toly qýlyq.

— Ómiriń qyl ushyna ilingen kezde, basyń keremet istep ketedi,— deıdi ol saıqaldana kúlip.— Mundaı sátte men ózimdi qumar oıyn alańyndaǵy oıynshy esepteımin de, ómirdi utysqa tikken eń úlken aqsha dep bilem. Ony neǵurlym utam degen saıyn sezim-túısigiń soǵurlym shıryǵa túsedi. Men úshin Lıchti qınaı túsýden artyq raqat joq. Endeshe bul raqattan nege men bas tartýym kerek? Ekinshiden, oǵan da jaman emes, meniń arqamda qam-qareketsiz, bos erigip júrgen joq. Men sıaqty onyń da sezim-túısiginde tamasha shıryǵý bar. Shyndyǵynda, ol bakta turǵan kez kelgen matrostan artyq. Óıtkeni, onyń ómiri basqalarǵa qaraǵanda áldeqaıda mándi de qundy. Tek ony ózi ǵana sezinbeıdi. Bastysy, úlken maqsat bar onda. Ol maqsat — qalaıda meni óltirý. Budan ol kúderin de úzbeıdi. Iá, Hemp, ol bireýler sıaqty bosqa boǵyn ezip júrgen joq, onyń ár mınýty — qımylǵa, kúreske, arpalysqa toly. Biraq, ókinishtisi sol — bul jankeshtilikten birdeme shyǵady dep oılamaımyn, tek aqyr sońynda óz basyn jutqany bolmasa. Soǵan deıin men de ony ermek ete turýym kerek qoı.

— Qudaı-aý, bul degenińiz naǵyz zulymdyq qoı. Budan ótken qandaı ıttik bar!— deımin men shydaı almaı.— Adam ar aldynda osynshama quldyraýǵa, tómendeýge bola ma eken!

— Sonda siz ekeýimizdiń qaısymyz tym tómendep kettik — men be, álde siz be?— dedi ol qabaǵyn kirjıtip.— Siz mundaı yńǵaısyz jaǵdaıǵa tap bolǵanda, óz ar-uıatyńyzben ymyraǵa kelgińiz keledi. Eger siz shyn máninde bıikte turyp, bıikte qalǵyńyz kelse, ondaı jaǵdaıda siz álgi ekeýimen — Djonson-Lıchpen — birikken bolar edińiz. Biraq óıtpedińiz. Sebebi qorqasyz. Ólimnen qorqasyz. Sizdiń boıyńyzdaǵy ómir qandaı jaǵdaıda da tiri qalsam dep shyr-shyr etedi. Siz qarǵys atqyr bir kúndik sáýle úshin qalt-qalt etip, bir-aq sátte óz senimińiz ben ıdealyńyzdan aınyp shyǵa keldińiz. Ózińiz tý qyp kótergen adamdyq, adaldyq ataýlyǵa osy qylyǵyńyzben opasyzdyq jasadyńyz. Demek, tozaq degen dúnıe bar bolsa, oǵan birinshi túsetin adam siz emessiz be? Al meniń jónim basqa. Ómirlik murattaryma buryn qandaı adal bolsam, bul joly da sol qalpymda qaldym. Siz oılaǵandaı qandaı ıt bolsam da, óz ar-uıatym men senimime qarsy eshteme istegem joq. Ne deseńiz de, bu jaǵynan men sizden artyqpyn.

Onyń bul aıtqandary ári jaǵymsyz, ári alapes shyndyq edi. Men múmkin rasynda qorqaqtyq tanytqan shyǵarmyn? Biraq bul saýal tóńireginde kóbirek oılanǵan saıyn kózim bir nársege anyq jete túsken: ar aldyndaǵy meniń basty paryzym — Larsen aıtqandaı, Lıch pen Djonsonǵa qosylyp, solarmen birge ony óltirýge at salysýym kerek eken. Meniń qatal pýrıtandyq babalarym: eger izgi maqsatta istelgen is bolsa, onda adam óltirgendi de aqtap alýǵa bolady degen, múmkin meni osyndaı oıǵa jetelegen de arǵy tegimnen qalǵan sol mıras shyǵar. Men bul oıǵa qatty shyrmalyp qaldym. Mundaı zulym adamdy bul ómirden alastaý — basty paryzym ǵana emes, adamdyq boryshym dep bildim. Adamzat balasy budan tek jaqsylyq pen baqyt qana tabady, al ómir tazaryp, nurlana túsedi.

Men bul túpsiz oıdyń tuńǵıyǵyna batyp, túni boıy kirpik ilgem joq, bastan ótken barlyq jaı kóz aldymnan tizbektelip óte bergen, óte bergen. Aqyry ishtegi sherdi bóliskim kelip, túngi kúzet kezinde Lıch pen Djonsonǵa jolyqtym. Bul ýaqytta Qorqaý Larsen tómende bolatyn. Biz úsheýimiz otyryp uzaq áńgimelestik. Sonda baıqaǵanym: ekeýiniń de úmiti úzilgen eken. Djonsondy sary ýaıym qurtqan, al Lıchti kún saıynǵy kúres pen qaqtyǵys ábden dińkeletip bitirgen. Bir áredikte ol qobaljyǵan keıipte qolymnan ustaǵan da:

— Siz adal adamsyz ǵoı, mıster Van-Veıden!— degen.— Biraq biz úshin otqa túsip qaıtesiz. Úndemeı júre berińiz. Lıch ekeýimizden endi qaıyr joq, kúnimizdiń osy batqany batqan. Biraq bir qysylshań sátte sizge súıenermiz.

Kelesi kúni qarsy aldymyzdan — jel jaq betten Ýenraıt aralynyń tóbesi kóringen kezde Qorqaý Larsen áýlıege tán bir sóz aıtqan. Dál osy mezette ol Djonsondy sulatyp salyp, oǵan kómekke umtylǵan Lıchti jýsatyp tastap, erlep turǵan sáti edi.

— Lıch,— degen ol,— túbinde seni óltirmeı qoımaıtynymdy biletin shyǵarsyń?

Matros jaýap ornyna yńyrsydy da qoıdy.

— Al sen,— dedi sosyn Djonsonǵa burylyp,— áıteýir birde myna jaryq jalǵandy jaryq emes túnek deýge jetesiń, men óltirmeı-aq borttan óziń sekirip ketesiń. Osyny umytpa!

— Bul — sendirý, uıytý,— dedi budan soń maǵan qarap.— Sizdiń bir aılyq jalaqyńyzǵa bás tigem, ol týra osylaı isteıdi.

Onyń bul qurbandary kespekterge tushshy sý quıar kezde bir yńǵaıyn taýyp qashyp ketse dep úmittenip edim, biraq Qorqaý Larsen zákir tastaıtyn jerdi jaqsy tańdaı bilgen. Keme jaǵalaýǵa jarty mıldeı jerge toqtaǵan. Tolqyndardyń toǵysar tusy. Bul — jaǵaǵa jeter-jetpes jıek. Aldymyzda — tar shatqal, onyń eki jaǵy — jalama jartas, qulama quz. Oǵan eńbektep te, etbettep te shyǵa almaısyń. Sol alaqandaı tar aýyzda, kapıtannyń tikeleı baqylaýymen, Lıch pen Djonson kespekke sý toltyryp alyp, jaǵaǵa qaraı domalatyp ákeledi. Ony sý shetinde kútip turǵan shlúpkaǵa tıep bergen soń, tar aýyzdaǵy bastaýǵa burylady. Qasha jónelýdiń eshqandaı múmkindigi joq.

Al Garrıson men Kellı sytylyp ketýdiń basqa bir amalyn qarastyrǵan. Olar Lıch pen Djonson jaǵaǵa jetkizgen álgi tushshy sý toly kespekterdi shlúpkamen kemege tasymaldap júr edi. Tús kezinde ekeýi kezekti bes kespekti jaǵaǵa áketip bara jatty da, kútpegen jerde baǵyttaryn solǵa buryp, teńizge suǵyna kirip turǵan uzyn múıisti oraı jóneldi. Sol tustaǵy lek-legimen jaǵaǵa aqtaryla qulaǵan aqbas tolqyndardyń arǵy jaǵynda japon otaryna qarasty kókjelekti ádemi derevná, odan ári araldyń biraz jerin alyp jatqan jalpaq jaryq kóriner edi. Eger eki jigit sol jerge bir jetip alsa, Qorqaý Larsennen múlde qutylyp keter me edi, kim bilsin.

Biraq amal ne... Genderson men Smok tańerteńnen beri palýbadan tapjylmap edi, nege ekeni endi belgili boldy: qashyp bara jatqandardyń sońynan ekeýi birdeı oq jaýdyrǵan. Vıntovkadan. Biraq dáldep atý joq, aldymen shlúpkany aınaldyra oqpen sabalap ótken Bulary eskertpe edi. Alaıda matrostar baryn salyp alǵa umtyla tústi. Sol sátte sýdy shylp-shylp urǵan oqtar da shlúpkaǵa jaqyndaı berdi.

— Qarańdar, qazir men Kellıdiń oń qolyndaǵy eskegin atyp túsirem,— dep, Smok endi anyǵyraq kózdeı bastaǵan.

Men dúrbiden kóz almaı qarap turmyn. Aıtqandaı-aq... eskek basy shómshekteı shashylyp tústi. Genderson da dál solaı istep, Garrısonnyń oń jaq eskegin byt-shyt qyldy. Dálireginde, basyndaǵy qalaqshasyn. Shlúpka qanatynan qaıyrylǵan qus sıaqty bir ornynda aınala bergen. Artynsha sol jaqtaǵy eki eskek te aldyńǵynyń kebin qushty. Sosyn matrostar sholaq eskekterdi sholtyrańdata bastaǵanda, sekýnt ótpeı olaryn da oq julyp áketti. Budan soń Kellı shlúpkaǵa qaptalynan bir taqtaıdy julyp alyp, sonymen esýge kirisken. Biraq... kenet baj ete qaldy da, qolyn silkileı jóneldi: oq tıgen taqtaıdyń jaryqshaǵy qolyna qatty qadalsa kerek. Endi ekeýi de taǵdyrdyń salǵanyna kónýden basqa amaldary qalmaǵan... Arada shamaly ýaqyt ótkende Qorqaý Larsen jibergen shlúpka tolqynmen aǵyp bara jatqan eskeksiz shlúpkany kemege qaraı baıaý súırep kele jatty...

Keshkisin biz zákirdi kóterdik. Budan keıin qashan qara jerdi kóremiz belgisiz, alda — kásipshilik. Teńiz mysyǵyn aýlaýǵa shyǵamyz. Ol keminde úsh-tórt aıǵa sozylady. Óte kóńilsiz. Eki ıyǵym salbyrap jumysyma kiristim. Keme ústi ólik shyǵarǵandaı. Tynyshtyq. Qorqaý Larsen tóseginde jatyr búrisip. Taǵy da bas aýrýy ustaǵan. Garrıson shtýrvalda tur. Turdy degen jaı sóz, shyndyǵynda búkil denesimen oǵan eńkeıe jabysyp qalǵan. Júzinde — muń, ózeginde — ókinish. Al lúktyń jel jaq betinde, qarańǵylaý bir buryshta, eki tizesin qushaqtap, zilmaýyr oıǵa batyp Kellı otyr.

Djonson kemeniń dál tumsyǵynda eńkeıe turyp, tómende aq kóbikti aırandaı sapyryp jatqan forshtvenge kóz almaı qaraıdy. Meniń esime Qorqaý Larsenniń sáýegeı sózi túsken. "Men seni óltirmeımin óziń-aq bir kúni borttan sekirip ketesiń". Osy sóz bul beısharaǵa shynymen de áser ete bastaǵandaı. Men onyń kóńilin aýlaıyn dep, sózge shaqyryp edim, biraq ol sál jymıǵany bolmasa, bir aýyz til qatqan joq.

Kormda turǵanymda maǵan Lıch kelip jolyqty.

— Sizge bir ótinish aıtaıyn dep edim, mıster Van-Veıden,— dedi ol.— Eger siz Frıskoǵa aman-saý oralyp jatsańyz, Matta Mak-Kartı degen shaldy taýyp alyńyzshy. Ol meniń ákem bolady. Etikshi. Meıfer naýbaıhanasynyń syrt jaǵyndaǵy taýda turady. Ony jurttyń bári biledi, taýyp alý asa qıynǵa soqpas... Jaǵdaı solaı boldy, sizdi qaıǵyrtaıyn degen joq edi deńiz. Sosyn jáne meniń atymnan: "Qudaı sizge jar bolsyn!" deýdi de umytpańyz.

Men bas ızedim de:

— Biz bárimiz San-Fransıskoǵa aman-saý jetemiz,— degendi qosyp qoıdym.— Sonda siz, men jáne Djonson úsheýimiz Matta Mak-Kartıge birge baramyz...

— Solaı bolsa jaqsy ǵoı,— dedi ol meniń qolymdy qysyp turyp.— Biraq senbeımin-aý soǵan. Qorqaý Larsenniń meni óltiretin kúni alys emes sıaqty. Tek qudaıdan tileıtinim, ne istese de tezirek istese eken ol.

Osyny aıtty da ol kete bardy. "Iá, ne istese de tezirek istese eken" dedim men de ishteı. It qorlyqty kórip júrgenshe ólip ketkenniń ózi jaqsy ǵoı. Baıqaımyn, maǵan da sary ýaıymnyń salqyny tıgendeı. Bul jerde eshkim de ólimnen qashyp qutyla almaıtyn sekildi. Palýbada ary-beri sendelip júrgen saıyn Qorqaý Larsenniń qorqynyshty ıdeıasyna ózimniń de berile bastaǵanymdy sezgendeımin. Bunyń sońy qaıda aparady? Bul dúnıe ne bop barady ózi? Qaıdaǵybir qara nıettiń degeni bola berse, myna jaryq jalǵannan ne úmit, ne qaıyr sonda? Ras, bul ómirdiń qara baqyrlyq quny joq, qurysyn, bitsin, qarań qalsyn bári de! Djonson sıaqty men de bortqa asylyp, tómenge kóz saldym. Qap-qara tuńǵıyq. Tylsym tynyshtyq. Múmkin... janǵa tynyshtyq ta... sonda... sonda...

ON JETİNSHİ TARAÝ

Qyzyǵy sol, biz aldaǵy kúnderden qansha jamanshylyq kútsek te, ázirge qaqtyǵys-soqtyǵys, ólim-jitimnen aman kele jatyrmyz. Japon jaǵalaýlaryna jetip, teńiz mysyqtarynyń qalyń úıirine kezdeskenshe biz soltústik-batysqa qaraı tynymsyz júze bergenbiz. Shetsiz-sheksiz muhıttyń áldebir túkpirinen munda údere kóship jetken ol mysyqtar budan ári betterin shuǵyl soltústikke buryp Berıng teńizi jaǵalaýlaryndaǵy qysqy qonystaryna qaraqurttaı shubyrǵan. Biz de olardyń sońynan soltústikke burylyp, jolaı kózge ilikken qarany kúmpildetip atqylap, qyryp-joıyp, qan-jyny aralas qansonardy bastap ta jiberdik. Bizge bul mysyqtardyń terisi ǵana kerek, qalǵanyn balyqtarǵa jemge tastap júre beremiz.

Sóz joq, bul aıaýsyz qyrý edi. Bári de áıelder úshin! Áıelderdiń sán-saltanatpen jyltyrap, jarqyrap júrýi úshin! Eti men maıyn eshkim kerek qylmaıdy. Ár kúni keshke qaraı palýba ústi et pen teriden aıaq alyp júrgisiz bop jatady. Edende ezilgen maıdan tabanyń taıǵanaıdy. Shpıgatqa, machqa, qural-jabdyqtarǵa shashyraǵan qyp-qyzyl qannan kóziń qarlyǵady. Kememiz keme emes, qasapqanaǵa aınalǵan. Árkimniń qolynda bir pyshaq, bári jıylyp teńiz arýynyń terisin sypyryp álek.

Meniń mindetim — shlúpkalardan bortqa túsken mysyqtardy eseptep turý, sosyn soıý, tazalaý, palýba ústin jýǵyzý sıaqty jumystarǵa basshylyq jasaý. Árıne, tym qyzyqty jumys emes. Óz istegenińe ózińniń júregiń aınıdy. Ekinshiden, men buryn osynshama kóp adamǵa basshylyq jasap kórgen joq edim, biraq bunyń da paıdasy tıedi eken, ákimshilik-ámirshilik jaǵynan qazir táp-táýir ysylyp qalǵanymdy baıqaımyn. Bir sózben aıtqanda, búginde men baıaǵy bosbelbeý, "qyzminezdi Van-Veıden" emespin.

Men endi eshqashan burynǵy Hemfrı Van-Veıden bola almaıtynymdy túsine bastadym. Meniń ómirge, adamǵa degen senimim Qorqaý Larsenge qansha qarsylasyp baqqanmen onyń keıbir ıdeıalary maǵan qalaıda áser etpeı qoımaǵan. Men eshqashan betpe-bet kelip kórmegen, jeme-jemde ylǵı da syrttap júretin naqty ómirdiń aqıqatyn ol maǵan aıqara ashyp bergendeı. Endi men mańaıymdy anyq kóre bastaǵam, kózim ashylǵan, sezimim sergigen.

Ańshylyq bastalǵaly men kóbinde Qorqaý Larsenniń qasyndamyn. Kún ashyq kezde jáne teńiz mysyqtarynyń qalyń ortasyna túskende ekıpaj túgeldeı shlúpkalarynda bolady da, bortta tek ekeýimiz qalamyz. Kambýzdegi Magrıdj biz úshin sanda bar da, sanatta joq. Tańerteń alty shlúpka alty jaqqa shashyraı jyljyp ketedi. Sosyn jel jaqtaǵy birinshi shlúpka men jel yǵyndaǵy eń qashyq shlúpkanyń arasy keıde on, keıde jıyrma mılge jetken kezde, bári baǵyttaryn bir tústikke túzeıdi. Sodan soń olar ábden ymyrt úıirilgende nemese aýa-raıy kúrt buzylǵan jaǵdaıda bir-aq qaıtady kemege. Al biz, Larsen ekeýimiz, kez kelgen qysylshań sátte basqa shlúpkalar jel yǵymen jetip alý úshin kemeni ylǵı da solardyń baǵytynda ustap otyrýǵa tıispiz.

Jaı ǵana jelemik esip turǵanda bul mindettiń údesinen shyǵý eki adamǵa tym qıyn edi: ásirese "Eles" sıaqty kemede júrgizý tetikterine ıe bolý, shlúpkalardan kóz jazyp qalmaý, jelkenderdi kóterý-túsirý jumystary tipti on kisige de ońaı emes-ti. Al endi bunyń bárin de jalǵyz men atqarýym kerek. Jáne tez. Júrgizý jaǵy tym qıyn emes, biraq salıngke shyǵý, qajet kezinde odan joǵary qolmen kóterilý — naǵyz qıamettiń ózi. Alaıda Qorqaý Larsenniń aldynda meniń de ómir súrýge quqym bar ekenin sózben ǵana emes ispen dáleldep shyǵý úshin men barymdy saldym. Aqyry, kóp ótpeı-aq, machtyń sonaý qyl ushyna qumyrsqadaı órmelep baryp, qalt-qult etken qaterli bıiktiń basynan qaı shlúpkanyń qaı jerde júrgenin dúrbimen rahattana qarap turatyn boldym.

Áli esimde, aspan asty shynydaı móldirep turǵan bir ashyq kúni ańshylar ertemen teńizge shyǵyp ketken de, ýaqyt ótken saıyn myltyq daýsy birtindep alystaı bergen, alystaı bergen. Sonan soń ne zamatta múlde tynyshtalyp qalǵan. Shlúpkalar kóz ushynda buldyr-buldyr ǵana kórinedi. Batys jaqtan biliner-bilinbes salqyn samal esip tur edi, biz keme tumsyǵyn ádettegidsı jel yǵyna buryp bolǵan kezde, ol da tyna qalǵan. Mach basyna shyqtym da, teńiz betine tesile qaraı bastadym; alty shlúpka da birinen soń biri shetsiz-sheksiz kókjıekke birtindep sińip barady. Al biz aınadaı jazyq aıdyn betinde sál ǵana yrǵalyp qoıyp, bir orynda turmyz. Larsen mazasyzdana bastaǵan. Barometr tili eń tómengi shkalada tur. Shyǵys jaqtaǵy aspan da eshbir jaqsylyq nyshanyn baıqatpaıdy. Larsen alysqa qadala qarap turyp:

— Eger daýyl myna jaqtan soǵyp, bizdi yqtyryp áketse,— dedi,— eki kýbrıkte neshe tósektiń bos qalatynyn qazirden esepteı berińiz.

Saǵat on birler shamasynda teńiz beti tep-tegis kúıge tústi de, túske jaqyn kún birden ysyp sala berdi. Qapyryq ystyq qolqany qabady. Qurǵaq aýa keńirdekti kúıdirip, tynysyńdy taryltady. Úp etken jel joq. Mundaı jaǵdaıda kalıfornıalyqtar: "quddy zilzalanyń aldy" der edi. Osynyń bári áldebir jamanshylyqtan, tónip kele jatqan qaýip-qaterden habar bergendeı. Birazdan soń shyǵys kókjıekti túgeldeı qara bult torlap alǵan; qara bult emes, beıne bir bizge qaraı qoparyla qulap kele jatqan qojyr-qojyr qaratasty, shatqaldy, tereń-tereń úńgirli alyp taý sekildi. Iá, qara dıýdaı qara taý biz jaqqa qaraı qoparyla qulap keledi. Al shhýna bolsa, áli de óli núktede baıaý shaıqalyp tur. Jel joq. Tymyrsyq aýa. Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq.

— Bul jaı ǵana shkval emes,— deıdi Qorqaý Larsen.— Tabıǵat jaryqtyq bulqan-talqan bolyp, jer-dúnıeni bir silkileıin dep tur. Qazir bar daýsymen ókirip-baqyryp daýyl jetken kezde, ákemizdiń atyn umytatyn bolamyz. Bárinen buryn men shlúpkalardan qorqamyn, Hemp. Búgin olardyń qaq jartysynan aıyrylyp qalmasaq ne qylsyn! Tezirek joǵary shyǵyńyz da, topseldi bosatyńyz!

— Eger shynymen daýyl tursa, biz ne isteı alamyz? Eki adamnyń qolynan ne keledi?— deımin men abyrjyp.

— Biz jeldiń alǵashqy ekpinin paıdalanyp qalamyz da, jelkenderimizdi julyp áketkenshe birdeme etip áıteýir shlúpkalarǵa jetip alamyz. Sonan keıin, ne bolsa, o bolsyn. Bizge basty keregi — machty saqtap qalý. Ol aman qalsa — biz de amanbyz. Biraq bul da ońaıǵa túse qoımas.

Teńiz beti áli de typ-tynysh. Óliara sátti paıdalanyp, biz tezirek tamaq iship aldyq. Meni kókjıekke sińip ketken on segiz adamnyń taǵdyry alańdatady, qara bult bolsa sol kókjıekti kókteı kesip, birtindep beri jyljyp keledi. Biraq Qorqaý Larsendi bul tym qorqyta qoımaǵan sekildi, tek, baıqaımyn, tanaýy jelpildep, qımyly shıraı túsken. Óńinde sol baıaǵy qataldyqtyń syzy bar, biraq kózinen — bul kúni ol ashyq kógildir túske engen — jalt-jult etken bir ǵajap ushqyn bilinedi. Nege ekeni belgisiz, ol kóńildi edi, óte kóńildi edi. Al nemenege jetisip máz bolady? Ony bir qudaıdyń ózi bilmese, men bilmedim. Tegi arpalysty, kúresti sátter ǵana oǵan shyn qýanysh syılasa kerek. Ondaı sát, mine, jaqyndap kele jatyr edi.

Meni baıqamaǵan ol ońasha bir sátte alystaǵy alaı-dúleı daýylǵa ári raqattana, ári yzalana qarap turyp, kelseń kel degendeı qarq-qarq kúlgen. Onyń sondaǵy alyp qara dıý aldynda qasqaıyp turǵan "Myń bir túnniń" keıipkeri sıaqty qalpy qazirge deıin kóz aldymda. Iá, ol bul sátte de eshtemeden qoryqpaı, taǵdyrdyń ózin tálkek etip turǵan.

Sonan soń ol kambýzge kirgen de:

— Kok, seniń palýbaǵa da keregiń bop qalady. Ydys-aıaǵyńdy jýyp bolǵan soń, qulaǵyń biz jaqta bolsyn. Shaqyramyz!— dep edi.

— Hemp,— dedi ol meniń qadala qarap turǵanymdy baıqap.— Bunyń qasynda vıskı jolda qalady. Biraq, amal ne, sizdiń Omar Háııamyńyz da ony túsinbegen ǵoı. Ómirdi aıtam, ómirdi! Al naǵyz ómirdi siz qazir kóresiz!

Bul sátte batys kókjıektiń qaq jartysyn qara bult basyp úlgirgen. Álginde ǵana zeńgir kókte shaqyraıyp, shatynap turǵan kún kózi de endi túnergen túnek qoınyna sińip ketken-di. Saǵat túski ekiniń shamasy bolsa da tóńirek keshki ymyrttaı qaraýytyp, keı tusta qyzyl shapaq oınap, dúnıe áp-sátte neshe qubylyp shyǵa kelip edi. Osy qubylmaly jaryqta Qorqaý Larsenniń óńi alaburtyp, alaýlap, quddy basynyń tóńireginde áldebir sıqyrly sáýleler jarq-jurq etip, ushqyn shashyp turǵandaı kórindi. Dálireginde, meniń úreıge tolǵan kózime solaı elestep edi. Júregim dúrs-dúrs soǵady. Qulaǵym tas kereń bop bitip qalǵan sekildi. Tyrs etken dybys, úp etken jel bilinbeıdi. Qapyryq, tymyrsyq ystyqtan tynysym tarylyp barady. Mańdaıymnan shyp-shyp ter shyqqan, aýzyma quıylǵan kermek dámnen júregim aınıdy. Bir sát basym aınalyp qulap bara jatqandaı boldym da, bort qyrynan shap berip, ustaı aldym. Osy mezette bolar-bolmas jel lebi sezilgen. Beıne bireý shyǵys jaqtan betime úrlep qalyp, qasha jónelgen sekildi. Kózim tumandanyp, jelkenderge qaraımyn — qybyr etken qozǵalys joq. Biraq qas qaǵym sátte keń saraıym ashyla túskendeı.

— Kok,— dedi Qorqaý Larsen aqyryn daýystap.

Artynsha Tomas Magrıdjdiń tyrtyq-tyrtyq aıanyshty júzi kórindi.

— Fok-gıktegi talıdi bosat, sosyn gıkti ornyna qoı. Fokke jel tola bastaǵan kezde shıkotty bastyryp tasta da, talıdi qaıta ornyna qoı. Eger bir jerde qate jiberseń, basyńdy julyp alamyn. Uqtyń ba?

— Mıster Van-Veıden, aldyńǵy jelkenderdi jyljytýǵa daıyn bolyńyz. Sosyn topseldi ornyna qoıyńyz; buny neǵurlym tezirek isteseńiz, ózińizge soǵurlym jeńil bolady. Kokty da artynan teýip otyrýdy umytpańyz.

Bul sózden men ózime degen qolpash pen kópshikti sezip, táp-táýir marqaıyp qaldym. Keme tumsyǵy soltústik-batys jaqqa qarap tur edi, kapıtan jel lebi bilinisimsn baǵytty shuǵyl 170 gradýsqa burǵysy kelgen.

— Jel bizge korm jaqtan soǵady,— dep túsindirdi ol.— Myltyqtyń sońǵy shyqqan dybysyna qaraǵanda, shlúpkalar sál ońtústikke qaraı aýytqyǵan sıaqty.

Ol osyny aıtty da, shtýrvalǵa ketti. Al men bakke kelip, klıver túbindegi óz ornyma turdym. Jel lebi oqtyn-oqtyn sezilip qoıady. Jelkender jaı ǵana jelp etip baryp basyla qalady.

— Mıster Van-Veıden, bizdiń baqytymyzǵa oraı daýyl aqyryndap bastalyp keledi. Birden julmalaı jónelse, ne ister edik!— deıdi kok maǵan aıqaılap.

Buǵan men de qýanyshty edim, óıtkeni jelkenderdiń bárin kóterip qoıǵanbyz, qatty jel birden tursa, rasynda, ne ister edik! Jel birtindep kúsh alǵan kezde jelkender jelbirep, "Eles" ornynan eptep qozǵala bastady. Qorqaý Larsen júrgizý tutqasyn shuǵyl jel ótine burǵanda, júrisimiz tipti shıraı tústi. Endi jel týra kormge soqqan; bul jel azynaı gýlegen saıyn aldyńǵy jelkender bart-burt etip, tapanshadaı tarsyldaıdy. Palýbanyń qalǵan jerinde ne bop jatqanyn bilmeımin, alaıda fok pen grot jelge tolǵan kezde, kemeniń men turǵan tusy birden qısaıyp sala bergen. Men jantalasa klıvermen, bom-klıvermen, sosyn stakselmen aınalysa bastaǵam. Olardy túgel iske qosyp bitkende, búkil jelkeni jelge tolǵan "Eles" ońtústik-batysty betke alyp, zymyraı jónelgen. Entigimdi baspaı jatyp, júgirip topselge jettim de, ony der kezinde alyp tastadym. Budan soń kormge baryp, kelesi buıryqty kúttim.

Qorqaý Larsen rıza keıippen bas ızedi de, shtýrvaldy maǵan berdi. Jel kúsheıgen, tolqyndar kóterilgen. Shtýrvalda men bir saǵattaı turdym, ýaqyt ótken saıyn kemeni basqarý qıyndaı túsken. Mundaı jel kezinde shhýnany bakshtag dep atalatyn tásilmsn júrgizýge meniń tájirıbem jetkiliksiz edi.

— Endi qolyńyzǵa dúrbi alyp, bıikke shyǵyńyz da, shlúpkalardy izdestirińiz. Biz on mılden kem júrgemiz joq, al qazir eń az degende jıyrma nemese otyz ýzel jyldamdyqpen kele jatyrmyz. Meniń eski ıtaıaǵym bir júrip ketse, toqtamaıdy teginde.

Men salıngke deıin kóterildim de, toqtadym. Bul jer palýbadan jetpis fýttaı bıikte edi, odan ári shyǵýdyń qajeti de shamaly bolatyn. Kóz kórim jerdiń bárin kózben sholyp turyp, men bir nárseni anyq túsingendeı boldym: adamdarymyzdy shynymen qutqaryp qalǵymyz kelse, qatty asyǵýymyz kerek eken. Sonyń ózinde mynadaı qutyrynǵan tolqyndar arasynan shlúpkalardyń aman-saý shyǵýy eki talaı shyǵar. Qalt-qult etken kishkentaı ǵana qaıyqtar eki birdeı surapyl kúshke — doldana soqqan jel men dóńbekshı bulqynǵan asaý tolqyndarǵa tótep berýi múmkin be!

Bizben birge jarysyp kele jatqandyqtan men, árıne, jeldiń kúshin sezgem joq. Alaıda joǵarydan tómen qarap turǵan maǵan óz kemem ózime bir sát jat kóringen — ıakı men ony syrttaı baqylap turǵan áldebireý sıaqty sezingem. Tómen qaraǵan saıyn basym aınalady. Sapyrylysyp jatqan aq kóbiktiń arasynan óz kememizdiń qap-qara sulbasyn kóremin. Keıde ol oń jaq qaptaly qısaıǵan qalpy taýdaı tolqyn ústinen sekirip túskende palýbaǵa sý aqtaryla qulaıdy da, lúkke deıin shaıyp ótedi. Mundaı sátterde — eki jaqtaǵy bort kezekpe-kezek qısaıǵanda — sonaý bıikte turǵan men jetpis fýttaı qashyqtyqtyń arasynda birde ońǵa, birde solǵa shyrqap ushyp bara jatamyn. Sumdyq terbelis! Qoryqqanda janym shyǵyp kete jazdaıdy. Dir-dir etip, dymym quryp, aıaq-qolymmen machqa jabysa túsemin. Álginde ǵana shlúpkalardy izdep, kók teńizdi kókteı sholyp turǵan kózderim endi aıaq astymda aq kóbikke oranǵan "Elesten" basqa eshtemeni kórmeıdi.

Alaıda ólim qushaǵynda qalaı ekıpaj músheleri oıyma oralǵanda, esimdi tez jıyp ala qoıamyn da, qaıtadan teńizge qaraımyn. Bir saǵat boıy burq-sarq qaınaǵan qaharly tolqyndardan basqa esh nárse kórinbegen. Tek, mine, qazir ǵana qara bultty jaryp shyqqan kúnniń jalqy sáýlesimen kúmisteı jarqyraı qalǵan sonaý alys aıdynnyń betinen qylt-qylt etken bir núkteni kózim shalǵan sekildi. Ol birde jylt etip tolqyn ústine shyǵa keledi, birde búlk etip tómen túsip ketedi. Men dál sol tustan kóz jazbaı qarap turmyn. Áne, ol — tıtimdeı ǵana jalǵyz núkte — aqbas tolqyn ústine qaıta shyqty. Týra keme tumsyǵynyń sol jaǵynda. Aıqaılaýdan paıda joq, alaıda tómende turǵan kapıtanǵa ne kórgenimdi bar daýsymmen jetkize bastadym. Ol baǵytty jedel ózgertip, kemeni men siltegen jaqqa aıdaı jóneldi.

Jalǵyz núkteniń tym tez óskeni sondaı, bizdiń tolqyn ústindegi jyldamdyǵymyzdy men birinshi ret osy sátte ǵana anyq sezgendeı boldym. Qorqaý Larsen maǵan "beri kel" degendeı belgi bergen. Men shapshań qımyldap, machtan tómen tústim de, shtýrvaldyń janyna keldim. Ol kemeni dreıfke qoıý kerektigin aıtyp, bul úshin ne isteıtinimdi qysqasha túsindirip berdi.

— Baıqańyz, qaýiptiń qara bulty endi tek sizdiń basyńyzǵa úıiriledi,— dedi ol meni saqtandyryp.— Degenmen qoryqpańyz. Bastysy, óz mindetińizdi múltiksiz oryndasańyz bolǵany. Sosyn koktyń fok-shkot túbinen tapjylmaýyn qadaǵalap turyńyz.

Men tyrmysyp, tyrbańdap júrip bakke ázer jettim — palýbaǵa sý birde ana borttan, birde myna borttan aqtaryla tógilip jatqan. Tomas Magrıdjgs tapsyrma berdim de, for-vant boıymen birneshe fýnt joǵary kótsrildim. Shlúpka endi tym jaqyn qalǵan, machy men jelkenin qulatyp, sýǵa tastapty. Bunysy — shlúpkany jelge qarsy, dreıfke qoıýdyń amaly. İshinde otyrǵan jigit borttan tógilgen sýdy syrtqa tógip álek. Jal-jal tolqyndar dóńbekship kelip tumsyqtan urǵanda, shlúpka qaıqań etip joǵary kóteriledi de, sosyn jym-jylas joq bop ketedi. "Bitti!— dep oılaımyn.— Endi qaıtyp kórinbeıtin shyǵar". Joq, birer sekýnt ótpeı qaıta qaltyldap shyǵa keledi. Kózime taǵy da... sýdy damylsyz syrtqa tógip jatqan úsh jigit túsedi. Sosyn jáne joq bop ketedi. Onyń árbir qaıta kórinýi men úshin ǵajaptan basqa túk emes.

"Eles" baǵytyn shuǵyl ózgertip, bir jaǵyna qaraı qısaıa berdi. Men alǵashynda: "Bunysy nesi? Qorqaý Larsen shlúpkany qutqarý múmkin emes dep sheshti me?"— dep shoshyp qalyp edim, biraq artynsha onyń toqtaýǵa daıyndalǵanyn túsine qoıdym da, tezirek palýbaǵa túsýge asyqtym. Bul ýaqytta biz týra fordevındke umtylǵanbyz, al shlúpka keme tumsyǵyna kóldeneń, nedáýir qashyqta edi.

Keme kenet bir qalypqa túsip, jyldamdyǵyn údete túskeni baıqaldy. Bir qyzyǵy, tumsyǵyn turǵan jerde-aq jelge qarsy bura salǵandaı kóringen. Manadan beri biz qalaıda qasmańdaıǵa iliktirmeı, birde búıirlep, birde qıǵashtaı alyp kele jatqan osy jel endi týra qarsymyzdan kaharlana lap berip edi. Abaısyzda keme tumsyǵyna betimdi buryp qalǵanymda, ókpeme birden jel tolyp, dem ala almaı tunshyǵyp kettim. Sosyn bir mezet "Eles" oń jaqtaǵy bortyna qaraı qatty qısaıyp baryp, kenet bir ornynda tastaı qatyp turyp qalǵanyn baıqadym. Osy sátte... sumdyq!.. Taýdaı tolqynnyń tóbeme tónip kele jatqanyn kórdim. Jalt burylyp arqamdy jelge tostym. Sál es jıyp aldym da, art jaǵyma qaıta qaradym. Arystan jaldy alyp tolqyn keme ústine arqyraı kóterilip qalypty. Burqyraǵan aq-kóbikti shoqtyǵy kún sáýlesimen shaǵylysyp jalt-jult etedi. Kók-jasyl baýyry da kózime erekshe túsken.

Mine endi tolqyn shhýnaǵa aqtaryla qulaǵan da, naǵyz aqyrzamandy basymyzǵa úıirgen. Dúnıe túgel qas pen kózdiń arasynda shyr aınalǵandaı. Búkil denemdi tutastaı urǵan aýyr soqqydan jalp etip qulap tústim de, topan sýdyń astynda qala berdim. "Bittim!— dep oıladym.— Buǵan deıin estigenimniń bárin endi óz kózimmen kóretin boldym. Qazir sý shaıyp ketetin shyǵar meni!.." Aıtqandaı-aq, tasqyn meni domalatyp baryp palýbaǵa bir urdy da, áldeqaıda ala jóneldi. Budan ári ishtegi aýany ustap turýǵa shamam kelmeı burq etkizip dem alǵanym sol — tuzdy sýdy qalaı qarpı jutyp jibergenimdi sezbeı qaldym. Biraq osy arpalys ústinde klıverdi jelge qoıýdy bir sát te umytqam joq. Ólem-aý dep qoryqqanym jáne esimde joq, meni ǵaıyptan bolsyn, basqadaı bolsyn, áıteýir bir kúsh qalaıda qutqaryp qalatyn sıaqty kóringen. Qorqaý Larsenniń buıryǵyn ólip ketsem de oryndaýym kerek degen oı mıyma shegedeı kirip alǵan, tuzdy sýǵa qaqalyp-shashalyp, jantalasa jaryq dúnıege umtylyp júrsem de, shtýrvaldyń janynda qutyrynǵan teńizge qasqaıa qarap, dúleı kúsh — dúrkiregen tolqyndarǵa "kelseń kel, maǵan sen ne qylasyń" dep turǵan kapıtannyń beınesi kóz aldymnan bir sát te keter emes.

Men bir nársege (tegi planshırge bolý kerek) taǵy da qatty soǵyldym. Basym sýdan qylt ete qaldy ma, kim bilsin, aýa jutyp úlgirgenimdi sezdim. Boıǵa jan shaqyratyn aýa! Bar kúshimdi salyp, ornymnan tura bergenimde, jáne birdemege soǵylyp etbetimnen túskenim bar. Endi ǵana baıqadym, tolqyn meni domalatyp-domalatyp aparyp, palýbakqa tyǵyp jiberipti. Ol jerden eńbektep shyǵyp kele jatyp, palýbada eki búktetilip, yńyrsyp jatqan Tomas Magrıdjdi keziktirdim. Biraq onymen aınalysyp turatyn ýaqytym joq edi, maǵan tezirek klıverdi aýystyrý kerek bolatyn.

Palýbaǵa shyqqan kezde, byt-shyty shyqqan qural-jabdyqtardy kórip, tóbe shashym tik turdy. Qaı jaǵyma qarasam da qıraǵan, synǵan zattar: ortasynan qaq bólingen mach dińgekteri, jyrtylǵan jelkender, shashylyp jatqan temir synyqtary. Qutyryna soqqan dúleı daýyl shhýnany júndeı tútip, jańqa-jańqa qyp ushyryp jibergisi kelgendeı. Shkotty der kezinde tartyp tastaýǵa eshkimniń múmkindigi bolmaǵandyqtan bos qalǵan fok pen for-topsel shuǵyl qımyldaǵan saıyn bart-bart etip, aıyrylyp kete jazdaıdy; zildeı aýyr gık syqyr-syqyr qozǵalyp, ary-beri shaıqalyp tur. Synǵan aǵashtardyń jańqalary aýada qalbań qaǵyp ushyp júr: úzilgen arqan-jipterdiń ushtary joǵaryda jelmen jelbirep, jylandaı ıreleńdeıdi; kenet osymen bári bitti degendeı fokgafel palýbaǵa gúrs etip qulap tústi.

Ol menen nebári birneshe dúım jerge qulaǵan, bunyń ózi maǵan asyǵý kerektigine eske salǵandaı edi. Oıyma Qorqaý Larsenniń sózi tústi. "Naǵyz zulmatty kózben kóretin bolamyz" dep edi ol. Al ózi qaıda onyń? Kenet ony týra qarsy aldymnan kórdim. Boıǵa bitken bar alapat kúshin salyp, grota-shkotty myqshıa tartyp tur eken. Osy mezette shhýnanyń artqy jaǵy qopań etip kóterile qaldy da, bizge qaraı aqtaryla qulap kele jatqan aq tolqynnyń aıasynan kapıtannyń búkil denesi aıqyndalyp shyǵa kelgen. Osynyń bárin jáne budan da zorǵysyn — bulqan-talqan bop jatqan búkil dúnıeniń tylsym qubylysyn — men sanaýly sekýndta kózben de, qulaqpen de túısinip úlgerdim.

Shlúpkaǵa ne bolǵanyn bilýge ýaqytym bolǵan joq,— birden klıver-shkotqa umtyldym. Klıver jelge birde tolyp, birde solyp, bart-bart etip tur edi. Bar kúshimdi salyp, shkotty birtindep tarta bastadym. Qoldan kelgenshe bárin de jaqsy isteýge tyrystym. Shkotty qatty tartqanym sondaı — alaqandarymnyń bir qabat terisin arqan sypyryp túskendeı. Osy sátte bom-klıver men staksel uzynnan qaq aıyrylyp, jalp-jalp etip teńizge biraq ushqan.

Biraq men shkottyń qolǵa ustaǵan bóligin eki qaıyra orap tarta berýdi odan ári jalǵastyra berdim; al arqan-jipter sál bosaǵan kezde qaıta tartýǵa kirisemin. Sálden keıin shkot jeńil júre bastaǵan,— bul ýaqytta Qorqaý Larsen de maǵan kómekke kelip úlgerip edi. Ol shkotty ózi tartýǵa kiristi de, al men jipti qajet jerine deıin bosatyp turdym.

— Jetti! Endi bekite ber,— dedi ol daýystap.— Sosyn maǵan kel!

Men onyń sońynan júrip kele jatyp, keme qansha qırady degenmen, keıbir jeri qaıta qalypqa kelip qalǵanyn baıqadym. Zákir túsirilgen, ıakı "Eles" dreıfte. Beısharanyń julma-julmasy shyqsa da, áli de talaı jerge jetetini baıqalyp tur. Barlyq derlik jelkeni julynyp qalǵanmen, der kezinde jel jaq bortqa kóterip qoıǵan klıver men mana erterek túsirip úlgirgen grot qana aman qalǵan — osy ekeýi shhýna tumsyǵyn týlaǵan tolqyndarǵa týra qaratyp ustaýǵa septigin tıgizgendeı.

Qorqaý Larsen shlúpkalardy sýǵa kóterip-túsirip turatyn blok júıesin daıyndap jatqanda, men teńiz betinen shlúpkany izdeı bastaǵam. Aqyry ony bizden jıyrma fýttaı jerdegi úlken bir tolqyn ústinen kózge iliktirdim. Ony kapıtan da kórip qalsa kerek, shhýnany dereý solaı qaraı buryp edi.

Qorqaý Larsen shalt qımyldy dál eseptegeni sonshalyq, keme dóńbekshigen tolqyndardy qaq jaryp kelip, shlúpkanyń týra janyna dóp túsken. Endigi qalǵany — tek talıdi tómen túsirip, shlúpkany kóterip alý ǵana bolatyn. Biraq bunyń ózi de ońaıǵa túsken joq.

Kerfýt shlúpkanyń bas jaǵynda, Ýftı-Ýftı júrgizý tutqasynda, al Kellı ortada otyr edi. Biz jaqyndaı bergende qaıyq tik sekirip aspanǵa bir-aq kóterildi de, biz kerisinshe túpsiz tuńǵıyqqa shym batyp ketkendeı boldyq. Buǵan deıin tóbeleri tómennen kóringen úsh jigit endi qas qaǵymda bort deńgeıine atyp shyqqan. Sosyn... birer sekýnt ótpeı biz bıikke shyrqap kettik te, eki tolqyn arasynda qalǵan qaıyq qaıta tómen quldyraı jóneldi. Tolqyndar ústindegi osy "átkenshek" oıynymyz birazǵa deıin sozylyp edi. Keme bıikke arqyraı kóterilip baryp, gúrs etip tómen qulaǵan saıyn "beıshara qaıyqty taptap kettik pe" dep, zárem zár túbine ketedi.

Biraq ońtaıy kelgen bir sátte men keme baılaıtyn arqannyń bir ushyn Ýftı-Ýftıge, al ekinshi ushyn Qorqaý Larsen Kerfýtke laqtyryp úlgerdik. Sosyn qolymyzdaǵy shıyrshyqty temir baqanǵa jedel baılap bolysymen sýdaǵy úsh jigit arqan boıymen órmeleı jóneldi de, lezde bizge kóterilip shyqty. Osy áredikte tolqyn kemeni taǵy da shaıqaı kótergende, qaıyq qaptalǵa janasa qalyp edi, buny biz de sátti paıdalanyp, talıdi oǵan ilip jiberdik. Men Kerfýttyń sol jaq qolynyń qanǵa boıalǵanyn kórdim, saýsaǵyn áldenege janshyp alypty, ol soǵan qaramastan bortqa shyǵaryp alǵan shlúpkany bekitip tastaýǵa birden kómektese bastady.

Biz shlúpkamsn jumysty bitirgen kezde, Qorqaý Larsen:

— Ýftı, klıverdi qoıýǵa daıyndal!— dedi buıyryp.— Al sen, Kellı, kormge bar da, grot-shkotty bosat!.. Kerfýt, sen tumsyq jaqqa baryp, kokke ne bolǵanyn bil! Mıster Van-Veıden, siz joǵaryǵa shyǵyp, qalǵan shlúpkalardy izdestirińiz. Salıngke jetkenshe jolyńyzda kezdesken artyq-aýys zattardy alyp tastaýdy umytpańyz!

Ol osy buıryqtardy shapshań berip bolysymen jolbarystaı sekirip shtýrvalǵa umtyldy. Men joǵaryǵa bettedim. Jel ekpini qatty edi, palýbadan nedáýir bıiktegi vantqa qolym tıer-tımeste keme birtindep qısaıa bastaǵanyn baıqadym. Biraq bul joly, jel qansha ekilene soqqanmen julyp áketer bizde birde-bir bútin jelken qalmaǵan. Men taǵy biraz bıikke kóterilgen sátte "Eles" bir búıirine qaraı tóńkerile qısaıǵany sondaı — machtar quddy sý betine kóldeneń jatyp qalǵandaı kórindi. Men áli salıngke de jetken joq edim, biraq jel meni vantqa jelimdeı japsyryp tastaǵan, mundaı jaǵdaıda tipti óz erkińmen qalaıyn deseń de qulaı almas ediń. Men qarsy aldymnan palýbany kórdim, biraq tómennen emes — týra jazyq teńiz betinen. Bul jerde tipti palýbany degennen góri onyń ústine tóńkerile tógilgen sýdy kórdim degenim durysyraq bolar edi. Sý ústinen eki mach soraıyp shyǵyp turdy. Budan basqa túk te joq. Iakı bul sátte shhýna tutastaı tolqyn astynda qalǵan. Alaıda sálden keıin jón arqasy kúdireıip sýdan shyqqan kıt sekildi bizdiń kememiz de sopań etip syrtqa shyǵa keldi.

Al sosyn bizdi taǵy da telegeı teńiz ústimen alǵa qaraı súıreı jóneldi, al men salıngte ilinip qala berdim — bir tal shıge jabysqan shybyn sekildimin — kóz taldyra alystarǵa qaraımyn, izdegenim — qalt-qult etken qalǵan shlúpkalardyń qarasy. Jarty saǵattan keıin jáne bireýin kózge iliktirdim: aýdarylyp qalypty, tóńkerilgen túbine jabysyp úsh jigit tyrbań-tyrbań qaǵady. Djon Horner, jýan Lýıs jáne Djonson... Bul joly men joǵaryda tura berdim, Qorqaý Larsen kemeni shlúpkaǵa ózi týyrlap kelip, sátin salǵanda, jigitterdiń dál janyna dóp túsirgen. Talıdi jyldam túsirip jiberdik. Buǵan qosa arqandardy da laqtyryp úlgerdik. Ony jigitter shap berip ustasymen birden joǵary órmeleı jóneldi. Bári de oıdaǵydaı. Tek qaıyqty joǵary kótergende, qaptalǵa qatty soǵylyp, bir búıir jarylyp ketkenin bildik. Oǵan asa mán bergemiz joq, búlingendi jóndeý qıyn emes, joǵalǵandy tapqanymyzdyń ózi qanshalyq!

"Eles" taǵy da ekpindete zýlady. Artymyzda — alasurǵan daýyl — qutyrǵan ıtteı aýzy aqkóbiktenip, bizdi óksheleı qýyp keledi. Keme tumsyǵy keıde taýdaı tolqyndardyń ishine súńgip ketedi. Ústimizden aqtaryla sý qulaıdy. "Áı, endi budan aman qalý joq shyǵar" dep oılaımyn ondaıda. Óıtkeni... keı sátterde tipti shkafýttan nedáýir bıiktegi shtýrvaldyń ózin kók tolqyndar kómip tastaıdy. Osyndaı mezette meni bir qyzyq sezimder bıleıdi: quddy men Qudaımen betpe-bet kelip, onyń qaharyn óz kózimmen kórip turǵandaı bolamyn. Alaıda sanaýly sekýnttan keıin shtýrval sý astynan sopań etip shyǵa keledi de, dóńgelekti shyr aınaldyra burap turǵan kapıtannyń zor denesin kóremin. Osy shaqta ol maǵan osynaý astan-kesten bop jatqan telegeı teńizdi de, týlaǵan tolqyndar men jelikken jeldi de óziniń kishkentaı ǵana kemesiniń yrqyna baǵyndyryp turǵan áldebir qudaıdaı kóringen. Rasynda, mynany qalaı qudiret demessiń? Keshe ǵana jybyr-jybyr etip shóp-shalamnyń arasynan jemin taýyp jep júrgen sasyq qońyz sıaqty adamdar endi mine ıtaıaqtaı ǵana qabyrshaqqa minip alyp, qaharly tabıǵatpen has batyrdaı aıqasqa túsken. Iá, qudiret dep osyny aıt!

"Eles" taǵy da tolqyndarǵa qarsy umtyldy, palýba sý ústine qaıta shyǵyp, kememiz alǵa qaraı ekpindeı jóneldi. Saǵat altylar shamasynda, teńiz betinde ymyrt qarańǵylyǵy úıirile bastaǵan kezde, úshinshi shlúpkany da kózim shalyp qaldy. Ol da aýdarylyp qalypty, biraq adamdary joq. Qorqaý Larsen manaǵy manevrin taǵy qaıtalaǵan: nysanany áýeli sál alystatyp jiberip, sosyn shuǵyl jel jaqqa tumsyq burǵan da, shlúpkaǵa kemeni tolqyndardyń ózi lyqsytyp jetkizýin kózdegen. Alaıda ol bul joly qyryq fýtqa qatelesip, shlúpka korm jaqtan biraq shyǵyp edi.

— Tórtinshi nómirli shlúpka!— dep Ýftı-Ýftı aıqaı saldy, shlúpkanyń qaptaly aq kóbiktiń astynan bir jarq ete qalǵanda.

Bul Gendersonnyń shlúpkasy edi — ústindegi Holıok pen Vıláms sýǵa ketken. Olardyń qaza tapqanyna eshqandaı kúmán joq-ty, al shlúpka tóńkerilip qalǵany bolmasa, esh jerinen synǵan-búlingeni baıqalmaǵan. Qorqaý Larsen ony qalaıda kemege kóterip alý úshin taǵy da jantalasa bastady. Men bul ýaqytta mach basynan palýbaǵa túsip qoıyp edim, kapıtannyń myna julymyrlyǵyna Horner men Kerfýttyń qatty kúıinip júrgenin baıqadym. Biraq olardy tyńdaıyn deıtin Qorqaý Larsen joq:

— Meıli, ne deseńder, o deńder, men báribir bul shlúpkany qaldyra almaımyn,— deıdi qasarysyp. Deıdi de sýdaǵy qaıyqqa súzile qaraıdy, beıne bir bar asyly qurdymǵa ketip bara jatqandaı.

— Mıster Van-Veıden!— dedi ol kenet men jaqqa qarap aıqaılap. Daýsy jaqynnan shyqsa da, yshqyna soqqan jeldiń arasynan tym qumyǵa estilgen.— Siz Djonson men Ýftıdi janyńyzǵa alyp, klıverge turyńyz! Al qalǵandaryń — grotqa, jyldam! Tez! Eger qıqańdaǵandaryńdy kórsem, moıyndaryńdy julyp alam! Túsindińder me?

Ol júrgizý tutqasyn shapshań aınaldyryp, keme tumsyǵyn shuǵyl burýǵa kirisken kezde, endi ańshylar da amalsyz buıryqty oryndaýǵa kóshken. Kapıtannyń bul qadamy óte qaýipti edi, biraq, amal ne, buıryq — qatty, jan — tátti.

Tym qaterli qadamǵa bet burǵanymyzdy men tek taǵy da sý astynda qalǵanymyzda biraq sezdim. Tolqyn palýbaǵa sarqyraı qulaǵanda, ázer degende fok-machtyń taqtaıshasynan ustap qaldym. Biraq ustaǵan sátte-aq ýysymnan taqtaısha shyǵyp ketti de, bortqa qaraı domalaı jóneldim. Osy betimmen keme syrtynan biraq shyǵar ma edim, alaıda bortqa soǵylǵan tolqyn meni qaıta keri laqtyrǵan. Osy mezette meni bireýdiń qaǵyp alǵanyn sezdim, bul Djonson ekenin keme sý betine qaıta shyǵa kelgende ǵana bildim. Biraq ol menen keıin mańaıyna taǵy da alańdaı qarap, áldekimdi izdeı bastaǵany baıqalyp edi. Meniń sonda ǵana esime túsken: osy qazir, bir mınýt buryn ǵana, Kellı bakke kelgen... Endi onyń izi de joq...

Biz shlúpkanyń janynan jáne janaı óte shyǵyp, manaǵydan kóri basqa jaǵynan shyǵa kelgenbiz. Endi ne isteý kerek? Bul suraq Qorqaý Larsenniń basyna da shuǵyl kelse kerek, ol biz kútpegen jańa bir tásildi paıdalanyp, fordevınt arqyly kemeni jel jaqqa buryp jiberdi de, shlúpkaǵa sol jaq gals beıdevıntpen tik túse qaldy.

— Keremet!— dep, Djonson meniń qulaǵyma sybyr ete tústi, kezekti tasqynnan aman-saý óte shyqqan kezimizde. Bunysy — Qorqaý Larsenniń epti qımylyna rıza bolǵandyǵynan emes, shhýnanyń ıkemdiligine kóńili kónshigeninen edi.

Bul ýaqytta qarańǵylyq qoıýlana túsken, endi shlúpkany kórý múmkin emes-ti, biraq Qorqaý Larsen kemeni adaspaıtyn, qatelespeıtin ǵajap bir ınstınkpen basqaryp edi. Sonyń nátıjesinde bul joly eshqandaı aýytqyǵamyz joq, shlúpka kemeniń týra túbine kelgende, biz ony eshbir qınalmastan joǵary kóterip aldyq.

Sodan keıin biz taǵy da birer saǵat es-aqylymyz shyqqansha jumys istedik. Bárimiz jıylyp — eki ańshy, úsh matros, Qorqaý Larsen jáne men — klıver men grottaǵy jelken kólemin kishireıtip, jel aýdanyn azaıtyp aldyq. Budan soń palýba ústine sý shapshyǵanyn qoıǵan da, kememiz kók tolqyndardyń arasynda qabyqtaı qalqyp kete barǵan.

Men álginde jelkenderdi jantalasa tartyp jatqanda qolymdy qatty jaralap alyp edim, sonyń solqyldap aýyrǵany janyma batqany sondaı, kózimnen jas parlap aǵa bastaǵan. Jumystyń bári bitti-aý degen kezde, ári sharshap, ári qınalǵandyqtan, turǵan jerimde palýbaǵa qulap tústim.

Tomas Magrıdjdi jarty baktyń astynan súırep shyǵarǵan — manaǵy topan sýdyń kezinde beıshara qoryqqannan sonda kirip ketken ǵoı. Ony kormdaǵy kaıýt-kompanıaǵa apara jatqanda meniń kózim bir nárseni shalyp qalyp edi. O ǵajap! Kúnde ózimiz tamaq iship júrgen kambýz joq! Palýbadaǵy ol turǵan jer — qý taqyr...

Biz janymyzǵa matrostardy da qosyp, bárimiz kaıýt-kompanıaǵa jınaldyq ta, kishkentaı peshtegi kofe qaınaǵansha qatqan nandy qytyr-qytyr kemire bastady. Men ómirde dál mundaı tábetim shaýyp tamaq jemegen shyǵarmyn. Artynsha kofeni de sondaı súısine ishtim. Ol maǵan eshýaqytta mundaı tátti kórinbegen. Biraq keme bizdi átkenshekteı shaıqaǵanyn qoıǵan joq, aıaǵymyzdan tura bersek etbetimizden túsemiz. "Saqtanyńdar!" degendi estisimen umar-jumar bir-birimizge qulaımyz, qarmanyp qabyrǵadan ustaı alamyz. Al qabyrǵanyń ózi keıde ústimizge etbetinen qulap kele jatqandaı bolady.

— Saıtan alǵyr, mundaı jaǵdaıda sıgnalshylardan da qaıyr joq!— dedi Qorqaý Larsen biz isherimizdi iship, jerimizdi jep bolǵan soń.— Endeshe palýbada bosqa otyryp keregi ne. Aldymyzdan kezdeısoq bireýler shyǵa kelse, olardan qashyp ta úlgire almaımyz. Bar, jatyńdar barlyqtaryń!

Matrostar bakqa ketti. Ketip bara jatyp joldaryna belgi retinde qadaý-qadaý sham qoıyp otyrdy, al lúkty ashýǵa táýekel ete almaǵan eki ańshy búginshe kaıýt-kompanıada qalýdy jón kórgen. Biz, Qorqaý Larsen ekeýimiz, Kerfýttyń myjylyp synǵan saýsaǵyn kesip, jara ornyn tigip tastadyq. Magrıdj bizge kofesi men shıkili-pisili birdemesin berip júrip, bir búıiriniń qatty aýyratynyn, quryǵanda birer qabyrǵasynyń synǵanyn qaıta-qaıta aıta bergen. Qarasaq, rasynda, beısharanyń úsh qabyrǵasy birdeı synyp qalypty. Biraq oǵan eshteme isteı almadyq ta, em-dom jumysyn erteńge qaldyrdyq. Óıtkeni oǵan deıin men de bul jóninde birdeme oqyp alýym kerek-ti.

— Túkke turmaıtyn bir qaıyqqa bola Kellıdi bosqa qurban ettik,— dedim men Qorqaý Larsenge.

— Kellıdiń ózi de túkke turmaıtyn. Saý bolyńyz!— dep ol júre berdi.

Kúndiz bastan keshken barlyq jaǵdaıdan keıin men múlde uıyqtaı almaıtyn shyǵarmyn dep oılaǵam: saýsaqtyń jan shydatpas aýyrýy, úsh shlúpkanyń izim-ǵaıym joǵalyp ketýi, ondaǵy jigitterdiń taǵdyry meni, árıne, qatty qınaǵan. Alaıda jastyqqa basym tıisimen qor ete qalǵanymdy ózim de sezbeı qaldym. Sodan tań atqansha tuıaq serippeı uıyqtappyn. Tań atqansha "Eles" te qutyrynǵan daýylmen jalǵyz ózi aıqasyp shyqqanyn oıanǵanda bir-aq bildik.

ON SEGİZİNSHİ TARAÝ

Erteńinde, daýyl sál saıabyrlaǵan kezde, Qorqaý Larsen ekeýimiz anatomıa men hırýrgıa boıynsha biraz dúnıeni oqyp aldyq ta, Magrıdj jaraqatyn emdeýge kiristik, al sosyn tolqyndardyń aryny báseńdegen sátte Qorqaý Larsen keme tumsyǵyn keshegi kelgen baǵytymyzǵa qaıta burǵan. Bul áredikte matrostar shlúpkalardy jamap-jasqap, olarǵa qaıtadan jelken tigýmen aınalysqan. Ýaqyt ótken saıyn mańaıymyzdan kásiptik shhýnalardyń qarasy jıi ushyraı bastady. Olar da keshegi daýylda kóz jazyp qalǵan shlúpkalaryn izdeýge shyqqan sekildi, jolaı kezdeısoq kezikken basqa beıbaqtardy jınap alý — teńiz salty ǵoı. Kásiptik flotılıanyń kóptegen kemeleri bizdiń batys jaǵymyzda júr edi, teńiz betine shashyrap ketken shlúpkalardyń qaı-qaısysyn da birinshi kezikken keme qutqaryp alýǵa tıisti.

Biz eki qaıyǵymyzdy búkil ekıpajymen qosa "Sıskodan" túsirip aldyq, sosyn Qorqaý Larsenniń keremet rızashylyǵy men meniń shat-shadyman qýanyshyma oraı, Smok bastaǵan Nılson men Lıchti "San-Dıegonyń" bortynan tapqanbyz. Sóıtip besinshi kúnniń sońynda tórt azamatymyz — Genderson, Holıok, Vıláms jáne Kellıden basqasyn túgel túgendep aldyq ta, ańshylyq naýqandy qaıta bastap jiberdik.

Teristikke qaraı jóńkile kóshken teńiz mysyqtarynyń sońynan qýalaı otyryp, biz jolaı keń aıdyndy keńinen tumshalaǵan soqyr tumanǵa da jıi kezdese berdik. Shlúpkalardy sýǵa túsirsek boldy, qoıý munar olardy qas qaǵymda jutyp áketedi. Shhýna bortynda árbir sát saıyn múıiz kerneı qıqýlap, shırek saǵatta bir ret sıgnal retinde zeńbirek atylyp turdy. Alaıda shlúpkalardan qaıta-qaıta kóz jazyp qala beremiz: teńiz tártibine sáıkes olardy kez kelgen keme kóterip alýy kerek-ti. Degenmen Qorqaý Larsenniń bul tártipti de buzǵan kezi az emes. Máselen, ol adasyp júrgen basqa bir kemeniń shlúpkasyn taýyp alady da, ony der kezinde qaıtarýdyń ornyna óz maqsatyna jumys istetip, aýlaǵan mysyqtaryn ózi alyp, aqyr sońynda ıt qylyp qoıa beredi. Áli esimde, ózge shlúpkanyń bir ańshysy men eki matrosyn ol kezdese ketken kemelerine bermes úshin myltyqpen qýalap tómengi bakqa tyǵyp jibergen.

Tomas Magrıdj tańǵalarlyq ıtjandylyqpen bul joly da tez jazylyp shyqqan da, taǵy da sol palýba ústinde súıretile basyp, kok pen ıýnganyń jumysyn qatar alyp júretin bolǵan. Djonson men Lıch bolsa, qazir endi baıaǵy kúnderine de zar bolyp qalǵan jaıy bar, ekeýi de kapıtannyń aldynda otyrsa — opaq, tursa — sopaq, jeıtinderi kúnde taıaq, bul sapardan aman qaıtatyndaryna olar búginde múlde kúder úzgen sıaqty. Basqalardyń da jetisip júrgeni shamaly, bári tek bir adamnyń aıdaýymen ǵana júredi, sol adam olardy erteden keshke deıin bir tize búktirmeıdi. Al óz jaıyma keler bolsam, kapıtanmen ázirge til tabysqan sekildimin, biraq áıteýir birde onyń qapysyn taýyp óltirip jiberý týraly oı basymnan ketpeıdi. Meni ol qashan da ózine tartqysy kelip turady, sonymen birge aıtyp jetkizgisiz úreıden de quralaqan qaldyrmaıdy. Degenmen men ony eshqashan ólim tóseginde elestete almaımyn. Onyń bolmysyna bul tipti de saı emes-ti. Men ony árdaıym tek tiri kúıinde, ıá, máńgi tiri, máńgi kúshti, eshqashan eshkimdi aıamas, eshbir zulymdyqqa júregi shimirikpes osy haıýan qalpynda kóremin.

Biz mysyqtardyń qalyń úıirine tap bolǵan kezde, ásirese tolqyndar qatty týlap jatqan ýaqytta, Qorqaý Larsenniń ózi ańǵa shyǵýdy qatty unatatyn. Mundaı sátte janyna tek eki eskekshini ǵana alady da, kózdi jumyp kók teńizge qoıyp ketedi. Mergendigi de keremet, aýa-raıynyń qandaı qolaısyz kezinde de ol shhýnaǵa qur qol qaıtqan emes, kerisinshe ol mingen shlúpkanyń ishi qashan da qan sasyp turatyn. Ol ómirin táýekelge baılap, neǵurlym qarsy kúshpen qatty kúresken saıyn soǵurlym raqat tabatyndaı edi.

Men keme qyzmetine burynǵydan da tósele tústim, oǵan myna qımylym da dálel: shaıdaı ashyq bir kúni — mundaı kúnder qazir bizde sırek kezdeser edi — meniń maqtanyshyma qaraı, shhýnany túgeldeı ózim basqaryp, barlyq shlúpkany op-ońaı bortqa kóterip aldym. Bul bylaı boldy. Qorqaý Larsenniń ádettegideı basy aýyryp, kaıýtadan shyǵa almaı qalǵan da, men kúnuzaq shtýrvalda turǵam. Keshke qaraı eń shetki shlúpkanyń janyna sátimen zákir tastap, eshbir nusqaý-buıryqsyz alty qaıyqty birinen soń birin bortqa shyǵaryp alǵam ǵoı.

Kúnder ótken saıyn daýylǵa jıi kezdesetin boldyq — bul ýaqytta biz shtorm endiginde turǵanbyz — al maýsymnyń ortasynda taıfýnnyń týra ózine jolyqqanbyz: sol bir kúnderdi men esh ýaqytta umyta almas edim, óıtkeni jeke ómirime de úlken ózgeris sonda kelgen. Baıqaýymsha, biz taıfýnnyń dál ortasyna túsken bolýymyz kerek, alaıda Qorqaý Larsen odan ońtústikke qaraı jylystap ketýdiń amalyn tapqan — aldymen ol eki rıfmen klıverdi paıdalanǵan da, sosyn múlde jalańash machpen zýlaı jónelgen. Men buǵan deıin naq osyndaı joıqyn tolqyndy kórgen emespin. Buryn kezikken shtormdardyń bári bunyń qasynda oıynshyq eken, taýdaı qoparylyp kele jatqan ár tolqynnyń arasy keminde jarty mıldeı, al olardyń bıiktigi bizdiń machtan asady. Tipti Qorqaý Larsenniń ózi zákir tastaýǵa júregi daýalamaı, meıli yqsaq yǵa bereıik, janymyzdan teńiz mysyqtary sadaqa degendeı, kemeni erkine qoıa bergen. Al, rasynda, biz negizgi baǵyttan aýytqyp, ontústikke qaraı shyrqap ketip bara jatyr edik.

Taıfýn basylǵan ýaqytta biz muhıt parohodtarynyń jolynan bir-aq shyqqanymyzdy baıqadyq. Biraq bir qyzyǵy, munda da, ańshylardyń tańdanysyna qaraı, ekinshi bir teńiz mysyqtarynyń ústinen túsippiz, quddy bular aldyńǵylardyń artyn qorǵap júretin arergard sıaqty eken. Bul óte sırek kezdesetin qubylys qoı. "Shlúpkalardy túsirińder!"— degen buıryq sańq ete qaldy, jan-jaqtan myltyq daýsy kúmpildep qoıa berdi, bul "qan-maıdan" ábden qarańǵy túskenshe jalǵasqan.

Osy kúni keshke qaraı maǵan Lıch kelip jolyǵyp edi. Men búgingi atyp alǵan mysyqtardy jańa ǵana eseptep bolyp, endi ǵana demalýǵa otyrǵam, jas matros janyma taqap kelip:

— Mıster Van-Veıden, biz jaǵadan qansha qashyqtyqta turmyz? Iokagama qaı jaǵymyzda?— degen aqyryn ǵana.

Meniń júregim qýanyshtan dúrs-dúrs soǵyp qoıa berdi. Matrostyń nege bel baılaǵanyn ishteı túsine qoıdym da, bilgenimdi jaıyp saldym:

— Soltústik-batystyń batys jaǵynda. Bes júz mıldsı jerde.

— Rahmet sizge, ser,— dedi ol. Dedi de qarańǵylyq qoınyna birden sińip ketti.

Tańerteń úshinshi nómirli qaıyq joq bop shyqty. Onymen qosa Djonson men Lıch te. Sondaı-aq, tushshy sý quıylǵan bir kespek, qalǵan barlyq qaıyqtyń azyq-túlik salynǵan jáshikteri; bunymen qatar eki qashqynnyń tósek-oryndary men sandyqtary da óz ornynan tabylmaǵan. Qorqaý Larsen bar qaharyna mindi de, jelkenderdi jyldam kótergizip de, birden keme basyn batys — soltústik-batysqa qaraı burdy. Eki ańshy salıng basyna shyǵyp, dúrbimen tóńirekti túgel sholyp turdy. Al kapıtannyń ózi qutyrynǵan arystandaı býyrqanyp, palýba ústinde ary-beri kezdi de júrdi. Qashqyndarǵa degen meniń peıilimdi ol tym jaqsy biletin, sondyqtan meni qaraýylǵa qoıǵan joq.

Jel emes, jelemik qana esip turǵan, onyń ózi de tıip-qashyp qana, degenmen ulan-baıtaq muhıt betimen tıtimdeı qaıyqty tapqannan kóri bir shómele shóptiń ishinen bir tal ıneni tabý áldeqaıda ońaı edi. Biraq qashqyndardyń tabanyn qalaıda qurlyqqa tıgizbeý úshin Qorqaý Larsen "Elestiń" bar múmkindigin syǵyp paıdalanǵan. Ol osy jospary boıynsha, qurlyqqa qaraı jaqyndap alǵan soń, qashqyndar ótedi-aý degen joldy kes-kestep, kemeni kóldeneń salǵan.

Úshinshi kúni tańerteń shamamen tórt saǵattaı (segiz sklánka — aýd.) jol júrgen kezde, salıngte turǵan Smok shlúpkany kórdim dep aıqaı saldy. Bárimiz bortqa jınala qaldyq. Batystan soqqan jel birtindep kúsheıe túsken — shtormnan habar bergendeı. Mine, endi jeldiń yq jaǵynan, kóz jeter jerdegi tolqyndardyń arasynan qalt-qult etken jalǵyz noqat kóringen.

Biz baǵytty ózgertip, jyldam solaı bet burdyq. Meniń kóńilim alaburtyp sala berdi. Qorqaý Larsenniń kózinen jarq-jurq etken jaqsy bir ushqyn seziledi, osy mezette odan baqytty adam joq sekildi edi. Al meniń qanym qaınap ketkeni sondaı, tabanda onyń keńirdeginen ala túskim kelgen. Lıch pen Djonsonnyń taǵdyry meniń kózime qan toltyryp jibergendeı, qarsy aldymdaǵy Larsenniń beınesi maǵan beıne emes sulba sıaqty ǵana kórinedi. Ózimdi-ózim bir sát umytyp, ańshylardyń kýbrıgine júgirip baryp, kapıtandy atyp tastaıyn degen oımen qolyma oqtaýly myltyqty ala bergenim sol, kenet bireýdiń tańdana aıqaılaǵan daýsyn estip qaldym.

— Shlúpkada bes adam!

Denem dir-dir etip, jańaǵy jańalyq ashqan daýysqa qulaq túrgen kúıi traptan ustaı aldym. Kenet tula boıymdy sumdyq bir zilmaýyr salmaq ezip-janshyp bara jatqandaı boldy: tizem eriksiz búgile berdi de, baspaldaqpen tómen tústim. Tek osy mezette ǵana ózime-ózim kelip, álginde qandaı iske bas tikkenimdi oılaǵanda júregim shimirkenip ketti. Taǵdyryma táýba aıtyp, myltyqty ornyna qoıdym da, palýbaǵa kóterildim.

Jaqsy bolǵanda, meniń joǵalyp ketkenimdi eshkim ańǵarmapty. Shlúpka endi biraz jaqyndap qalǵan eken, onyń ańshylar qaıyǵyna qaraǵanda birshama úlkendeý ári sál basqasha jasalǵany baıqaldy. Bizge taqala bergende ol jelkendi jınap, machtyn túsire bastaǵan. Sosyn onda otyrǵandar eskekterin ilmekke ilip qoıǵan da, bizdiń qashan toqtap, qashan ózderin kóterip alatynymyzdy asyǵa kútken.

Smok endi palýbaǵa túsip, meniń janyma kelip edi; júzinde bir jumbaq kúlki bar. Men oǵan suraýly pishinmen kóz salǵam.

— Qyzyqtyń kókesin endi kóresiz!— dedi ol myrs etip.

— Túsinbedim?— dedim men.

Ol taǵy da qýlana jymıyp qoıdy.

— Aý, ana qaıyqtyń art jaǵynda kim otyrǵanyn kórmeısiz be? Eger ol áıel zatynyń biri bolmasa, murnymdy kesip bereıin.

Qaıyqqa endi men de súzile qaraǵam, biraq birden bárin ańǵarýǵa shamam jetpegen. Degenmen mańaıymdaǵylardyń bári bir aýyzdan: qaıyqta tórt erkek, bir áıel dep, senimdi túrde sóılep tur. Báriniń óńine bir jylylyq oınap shyǵa kelgeni baıqalady. Tek qabaǵynan qar jaýyp turǵan — jalǵyz kapıtan ǵana, myna shlúpkanyń óziniki bolmaı shyqqanyna qatty qapaly sekildi.

Biz bom-klıverdi túsirip, klıver-shkotty jel jaq bortqa shyǵaryp, grot-shkotty jyǵyp, kemeni sý betine jaı ǵana qalqytyp qoıdyq. Qaıyq eskekterin sýǵa túsirip, bir-eki ret esip jibergennen keıin, ol kemeniń týra túbins deıin kelgen. Men áıeldi endi ǵana anyq kórdim: uzyn paltosyn qymtana oranyp alypty — tańǵy salqyn jaýratyp tastaǵan sekildi. Bastyra kıgen teńiz fýrajkasynyń jıeginen qyzyl-sary shashy qyltıa kórinedi. Uıaly qońyr kózderi úlken, erinderi qaımyjyqtaı, beti sál sopaqtaý eken. Óńi kúnge kúıip, jelge totyǵa bastaǵany baıqalady.

Ol maǵan bóten bir álemniń jaratylysy sıaqty kóringen. Men oǵan nandy kórgen ash adamdaı jutyna qaraǵanymdy sezdim. Qudaı-aý, meniń áıel zatyn kórmegenime qaı zaman! Osy bir ǵajaıyp kórinisti kóz aldymnan ótkizip turyp men bir sát qyzmettik mindetimdi de umytyp ketippin. Umytqanym sol ǵoı, basqalar shlúpkany kóterip, abyr-sabyr bolyp jatqanda, men baıǵus bir ornymda tastaı qatyp turyp qalyppyn. Matrostardyń biri áıeldiń qolynan tartyp kóterip alyp, ony Qorqaý Larsen tapsyrǵanda... ol bizdiń tańdanysty júzimizge kóz qıyǵyn tastap, erekshe bir iltıpatpen jymıa sálemdeskendeı bolǵan, mundaı sálem, mundaı jyly jymıys tek áıelge ǵana tán edi. Men mundaı názik jymıysty kórmegeli de qaı zaman! Adamdar ómirde osylaı júredi, osylaı kúledi degendi men áldeqashan umytqam ǵoı!

— Mıster Van-Veıden!

Qorqaý Larsenniń daýsy meni selk etkizdi.

— Marhabat, myna bıkeshti tómenge alyp baryp, jaqsylap jaıǵastyryńyz. Sol jaq borttaǵy bos kaıýtanyń birin daıyndaýǵa tapsyrma berińiz. Buny kokke tapsyrǵanyńyz jón. Al ózińiz bıkeshke qandaı járdem jasaýdy oılastyra berińiz — betin kúnge tym kúıdirip alypty.

Ol osyny aıtty da, bizdi jaıymyzǵa qaldyryp, qaıyqtan kelgen erkektermen sóılese bastady. Shlúpkany jaıyna qoıa bergen, buǵan narazylyq bildirgen bir azamatqa kapıtan pysqyryp ta qaraǵan joq. Shyndyǵynda, Iokogama qol sozym jerde ǵana edi.

Beıtanys áıeldi kaıýtaǵa apara jatyp, men ózimdi ári qolaısyz, ári qolapaısyz jaǵdaıda sezindim. Áıeldiń sonshama názik te bıazy jaratylysyn quddy birinshi ret kórgendeımin. Traptan túserde oǵan kómekteseıin dep qolynan ustap edim, jyp-jyly, jip-jińishke saýsaqtar meniń kúrekteı alaqanymdy kúıdirip jibere jazdaǵandaı bolǵan. Onyń ózi de jip-jińishke, bir tal qaýyrsyndaı jep-jeńil edi, sál qattyraq ustasam synyp, úzilip keterdeı kóringen. Mine, áıel ataýlydan tym alystap ketken men baıqus Mod Brýsterdi birinshi ret kórgende osyndaı sezimge bólengem. Iá, men bul shhýnaǵa tap bolǵaly alǵash kórgen áıel zatym — osy qyz bolatyn.

— Sizder men úshin bosqa áýre bolmaı-aq qoıyńyzdar,— dedi ol, men ony Qorqaý Larsenniń jumsaq oryndyǵyna otyrǵyzyp jatqanda (bul oryndyqty men júgirip baryp kapıtannyń kaıýtasynan alyp kelgem).— Biz búgin tańerteńnen beri qurlyqty kóremiz dep, óte úmittengenbiz. Menińshe, ol bul aradan alys bolmas. Iakı keshke qaraı portta turýymyz ábden múmkin. Solaı ǵoı?

Onyń eshqandaı kúmán-kúdiksiz sóıleýi meni ishteı ábirjitip tastaǵan. "Beıshara,— dep oılaımyn,— kimniń ýysyna túskenderińdi bilseńder ǵoı!.." Keshegi kúni men de osylardyń kúıin keshtim emes pe. Sonda taıaý porttan meniń de dámem bolǵan. Endi buǵan ne desem eken? Ótirik kóńilin aldarqatý? Joq, olaı isteýge bolmaıdy! Ne nárseniń ashyǵyn, shyndyǵyn aıtý kerek.

— Eger basqa bir kapıtan bolsa, erteńnen qaldyrmaı ol sizderdi Iokagamaǵa jetkizip salady der edim. Biraq bizdiń kapıtannyń... Larsenniń minezi bólek adam. Onyń ár mınýtta ne istep, ne qoıatyny tek ózine ǵana málim. Sondyqtan kez kelgen dúnıege daıyn bolǵandaryńyz durys. Siz túsinesiz be,— kez kelgen dúnıege!

— Joq, men sizdi tipti de túsinbeı turmyn,— dedi ol. Kózinen áldebir tańdanys bilingen, biraq qorqynysh emes.— Múmkin men qatelesetin shyǵarmyn, alaıda apatqa ushyraǵan kemedegilerge kómektesý árkimge de paryz sıaqty edi. Já, bu da sóz emes qoı, shyn máninde jaǵalaý myna turǵan jerde emes pe.

— Shyndyǵyn aıtqanda, men de eshtemeni kesip aıta almaımyn,— dedim men ony tym qamyqtyrmaıyn dep.— Meniki tek sizdi saqtandyrý ǵana. Bizdiń kapıtanda eshqandaı adamshylyq qylyq joq. Naǵyz haıýannyń ózi. Onyń kenet qandaı qadamǵa bararyn eshkim de bilmeıdi.

Men taǵy da birdemelerdi aıtpaq bolyp edim, ol sózimdi kilt bólip jiberdi.

— Iá, ıá, túsinem!— dedi sharshaǵan túrde. Tegi oıyn jınaqtaı almaı otyrǵan sekildi. Ol maǵan amaly taýsylyp, súlderi quryp, mine-mine úzilip ketetindeı kóringen.

Budan ári ol jaq kirisin ashqan joq, al men onyń kóńilin alańdatpaıyn degen oımen Qorqaý Larsenniń nusqaýy boıynsha betti qalpyna keltiretin em-dom jasaýdyń qamyna kirisip kettim. Basqa da isteıtin jumystarym kóp edi: dári-dármek qobdıshasynan kúnge kúıgen denege jaǵatyn maı aldym, oǵan ádemilep maqta daıyndadym, sosyn Magrıdjgs bos turǵan bir kaıýtany jınap-tazalaýdy tapsyrdym da, Qorqaý Larsenniń jeke zattarynyń arasynan bir shısha portveınge de "qol júgirtip" úlgerdim.

Jel birtindep kúsheıe túsken, ol kúsheıgen saıyn kemeniń shaıqalýy da qatty biline bastaǵan. Bul áredikte kaıýta da ázir bolyp, "Eles" tolqyndar ústinde jebedeı zymyrap bara jatyr edi. Men Lıch pen Djonson týraly áldeqashan umytqan bolatynmyn, biraq shhýna syrtynan "shlúpka aldymyzda!" degendi estigende tóbeme jaı túskendeı sileıdim de qaldym. Kúmán bolýy múmkin emes-ti — macht basynan aıqaılap turǵan Smok bolatuǵyn. Men áıelge barlaı qaradym: ol óte sharshaǵan keıipte kózin jumyp, jumsaq oryndyqta shalqaıa jatqan-dy. Smoktyń daýsyn ol estigen-estimegenine de kózim jetpegen. "Uıyqtasyn,— dep oıladym,— bar sumdyqty óz kózimen kórgenshe uıyqtap jatqany durys". Al sumdyqtyń bolatyny anyq-ty. Kapıtannyń úsh kún boıy ańsap kútkeni de sol ǵoı, qalaıda qashqyndardy ustap alyp, adam aıtqysyz azaptaý ǵoı.

Palýba jaqtan shuǵyl buıryqtar estildi. Sosyn aıaqtardyń dúbiri... rıf-shtertterdiń jelge bart-bart tolǵany... "Elestiń" shuǵyl basqa jaqqa burylǵany, bári-bári maǵan ap-anyq bilinip tur. Shhýna shuǵyl burylǵan kezde, áıel otyrǵan oryndyq syrǵı jónelgen, men ony áreń ustap qaldym. Ol kózin ashyp aldy da, ne bop qaldy degendeı maǵan ábirjı qaraǵan. Men ony daıyndap qoıǵan kaıýtaǵa qaraı jeteleı jóneldim. Ol aıaq basqan saıyn shalynyp, denesi aýyr qozǵalyp, bólmege áreń jetti. Magrıdj yrjıa kúlgen boldy. Men oǵan osymen jumysyń bitti, óz sharýańmen aınalys degendi ymmen bildirip, kaıýtadan shyǵaryp jiberdim.

Bizdiń jańa jolaýshymyz kaıýtaǵa jetpeı jatyp meniń ıyǵyma súıengen kúıi uıyqtap ketkendeı edi. Iá, onyń júrip kele jatyp qalǵı bastaǵany ras bolsa kerek, óıtkeni tósekke denesi tıer-tımesten-aq sylq etip jata ketken. Sosyn basyn sál kóterip, maǵan jymıa qaraǵan da, kózin qaıta juma berip edi.

ON TOǴYZYNSHY TARAÝ

Palýbaǵa shyqqan sátte baıqaǵanym, jelge qarsy tyrbań qaǵyp bara jatqan bizge tanys jelkendi shlúpkany "Eles" ekpindeı qýyp keledi eken. Bárimiz bir baǵyttamyz, qaıyq tek sál oń jaqqa shyǵyp alypty. Komanda túgeldeı palýbada. Lıch pen Djonsondy ustap alǵan soń ne bolar eken dep, bári de bir soıqandy asyǵa kútip turǵandaı.

Ýaqyt tórt sklánkany soqqan. Lýıs kormge kelip, júrgizýshini aýystyrdy. Aýa ylǵaldy edi, Lýıs kleenkadan tigilgen jyltyr kúrteshe men keń shalbar kıip alypty.

— Osy joly bizdi ne kútip tur eken?— deımin men odan.

— Bar jaǵdaıdy sarapqa salsaq, ser,— deıdi ol ádetinshe qýlana sóılep,— jańbyry aralas azdaǵan daýyl turatyn shyǵar. Jelbezegimizdi dymdap alýǵa sol da jetip qalar.

— Bizdiń jigitterdiń shlúpkany kórip qalǵany qandaı ókinishti,— deımin men taǵy.

Úlken bir tolqyn shhýna tumsyǵyn ońdyrmaı soqty da, ony shamamen bir rýmbqa buryp jibergen, osy mezette shlúpka klıverler arasynan qyltyń ete qalyp edi.

Lýıs shtýrval tutqasyn shap berip ustaı aldy da, sál únsiz turyp, sosyn:

— Meniń oıymsha olar báribir jaǵaǵa jete almas edi,— dedi.

— Nege?— deımin men.

— Negesi sol, áne, kórdińiz be?— Jel ekpini shhýnany qısaıta bergende, Lýıs shtýrvaldy shapshań buraı bastady.— Endi bir saǵattan keıin teńizdiń astan-kesteńi shyqqanda, qabyqtaı qaıyqty qoıyp, taýdaı kemelerdiń ózi ne bolar eken! Olardyń baqytyna oraı biz der kezinde kelip jettik, qutqaryp qalýymyzǵa áli ýaqyt bar.

Qorqaý Larsen palýbada qutqarylyp alynǵan teńizshilermen biraz sóılesip turdy da, sosyn ıýtqa kóterildi. Onyń júrisinen ádettegiden góri áldebir jymysqylyq sezilgen, al kózinde sýyq ushqyn jyltyraıdy.

— Úsh maılaýshy jáne bir mehanık,— dedi ol maǵan sálemdesýdiń ornyna.— Alaıda bulardy biz matros qylamyz nemese ańshylyqqa paıdalanarmyz. Al já, bulardy qoıshy, anaý qalaı ózi?

Nege ekenin bilmeımin, Qorqaý Larsen qutqarylǵan áıel týraly aıtqanda, júregime áldekim pyshaq salyp jibergendeı boldy. Bundaı sezimge berilýdiń aqmaqkershilik ekenin bilsem de, men báribir boıdaǵy bir aýyr áserden qutyla almaı, jaýap ornyna ıyǵymdy qıqań etkizdim de qoıdym.

Qorqaý Larsen ándete ysqyryp biraz turdy da:

— Aty kim eken óziniń?— dedi kúlimsireı til qatyp.

— Bilmeımin,— dedim men.— Qazir uıyqtap jatyr. Qatty sharshaǵan sekildi. Rasyna kelgende, men sizden birdeme bilem be dep edim. Bular qandaı kemeden eken? Qalaı bizge tap bop júr?

— "Tokıo qalasy" degen poshta parohodynan,— dep ol kúńk etti.— Frıskodan Iokogamaǵa ketip bara jatqanda qatty daýylǵa ushyrap, qabyqtaı kemeniń qańqasy ǵana qalypty. Sol túrimen tórt kún boıy tolqynmen arpalysqan... Sonymen siz onyń áıel me, qyz ba, boıdaq pa, jesir me — eshtemesin bilmedińiz, á? Ókinishti! Ókinishti!

Ol maǵan kózin syǵyraıta qadap, basyn shaıqaı berdi.

— Al siz...— dep bastadym men. Sosyn tilimdi tisteı qoıdym. Apatqa ushyraǵandardy Iokogamaǵa jetkizip salmaısyz ba degen sóz aýzymnan shyǵyp-aq kete jazdaǵan.

— Al men?— dep qaıtalady ol.

— Siz... Lıch pen Djonsonǵa ne istemek oıyńyz bar?

— Bilmeımin, Hemp, bilmeımin. Myna tórteýin qosqanda, maǵan adamdar jetkilikti sıaqty ǵoı.

— Al Djonson men Lıch bizden tegin qashqan joq qoı. Buǵan deıin olar tartqan azap az ba edi,— dedim men.— Endi sizge olarǵa degen qatynasyńyzdy nege ózgertpeske? Bortqa alyńyz da, olarmen adamsha jumys istep kórińiz: Olar qandaı qylyq jasasa da, soǵan jetkizgender bar ǵoı.

— Jetkizgender kim? Myna men be?

— Iá, siz,— dedim men batyl túrde.— Ashyǵyn aıtaıyn, Larsen, eger siz ol beısharalardy burynǵydaı qorlaı beretin bolsańyz, onda men bárin de qurban etemin, tipti ózimniń ómirge degen mahabbatymdy da, myna turǵan sizdi de.

— O-o!— dedi ol masaırap.— Men sizdi maqtan etem, Hemp. Siz aıaǵyńyzdan keremet tik turdyńyz mine. Naǵyz rýhy myqty adam osyndaı bolady! Buǵan deıingi tirligińizdiń bári qaıyrshynyń da qarnyn ashyratyn birdeme edi: bos keýde, borkemik boldyńyz, aýyrdyń astymen, jeńildiń ústimen ǵana júrdińiz,— al shyn máninde adam bola bastaǵanyńyz mine qazir ǵana. Maǵan áldeqaıda osynyńyz unaıdy.

Kútpegen jerde daýsy ózgerip, beti sazara qaldy.

— Siz ýáde degen dúnıege sene alasyz ba?— dedi ol.— Jalpy, ony qasıetti dep bilesiz be?

— Árıne,— dedim men.

— Endeshe sizge mynadaı shart qoıamyn,— dedi ol uly akterdiń rolin oınap.— Eger men sizge Lıch pen Djonsonnyń bir tal shashyna qol tıgizbeımin dep ýáde bersem, siz meni óltirý raıyńyzdan qaıtasyz ǵoı, á? Tek meni qoryqty dep oılamańyz, ıá, no, ondaı oıdan aýlaq bolyńyz.

Men óz qulaǵyma sener-senbesimdi bilmeı qaldym,— bunyń taǵy ne isteıin degen oıy bar eken?

— Iá, qalaı, kelisesiz be?— dedi ol shydamsyzdana.

— Kelisem.

Ol maǵan qolyn usyndy, al men ony qattyraq qystym, biraq kózine kózim túskende júregim birtúrli bop ketti: oınaqshyǵan janardan áldebir mysqyl ushqyny bilinip edi.

Biz ıýttyń jel jaq yǵyna shyqqanbyz. Shlúpka tym taıaý jerde edi, men onda otyrǵandardyń qımylynan shyn mánindegi jankeshtilikti baıqadym. Djonson júrgizý tutqasyna taskenedeı jabysyp alǵan, al Lıch qaıyqqa tolǵan sýdy tógip áýre. Olarǵa qaraǵanda bizdiń jyldamdyǵymyz eki ese edi. Qorqaý Larsen júrgizýshige birshama shetke yǵys degen belgi berdi de, biz shlúpkanyń jel jaǵyn ala jıyrma fýttaı qashyqtap kettik. Bul — qaıyqqa barar jeldiń jolyn jaýyp tastaýdyń amaly edi. "Eles"sanaýly mınýttan soń bul maqsatyna tamasha jetken: qaıyq jyldamdyǵy báseńdep, jelkeni búrisip, tasbaqadaı tyrbańdady da qaldy. Sosyn arada birer mınýt ótkende bizdi úlken bir tolqyn syrtqa qaraı ala qashty da, shlúpka tómende qalyp qoıdy.

Osy bir sátte Lıch pen Djonson bort jaqtaýynda úımelep turǵan dostaryna kóz salǵan, biraq shhýna jaqtan eshkim olarǵa ymmen bolsyn ne sálem, ne tileýlestik bildire almady. Komanda úshin olar tiriler qatarynda joq-ty, qaıyq pen shhýna arasy bizge endi ólim men ómir arasyn bólip jatqan qylkópirdeı kóringen.

Kózdi ashyp-jumǵansha olar Qorqaý Larsen ekeýimiz turǵan ıýttyń aldynan jarq ete qaldy. Bul sátte shhýna tómen quldılap, al shlúpka kerisinshe tolqyn ústine shyǵyp ketip edi. Djonson maǵan kóz salǵan — beti myj-tyj bolyp, kózi alaryp ketken eken. Men oǵan qol bulǵadym, ol da maǵan solaı jaýap qaıtardy. Biraq bunysy jaı ǵana jaýap emes — qasiretke toly jaı-kúıiniń habary, menimen qımaı qoshtasqanynyń belgisi bolatyn. Múmkin máńgige qoshtasqanynyń... Al Lıch ekeýimiz bir-birimizge kóz salyp ta úlgermedik, ol tek Qorqaý Larsenge qarap, aýzy-basyn qısaıta bergen.

Taǵy bir mezette shlúpka kormnyń artynan shyǵa kelip edi. Sol sátte-aq jelkeni jelge tolyp, bir jaǵyna qaraı birden aýdarylyp kete jazdady. Taýdaı tolqynnyń burqyraı kóterilgen jaly qaıyq ústine tónip kelip, aqkóbigin aqtara tóge saldy. Sosyn jartylaı sýǵa batqan qaıyq qaıqań etip shyǵa keldi. Lıch jyldam qaıta qımyldap, sýdy syrtqa tóge bastaǵan da, al Djonson jalma-jan artqy eskekke jarmasqan.

Qorqaý Larsen quddy qulaq túbimnen úrgen ıtteı qarq-qarq kúlip, ıýttyń jel jaǵyna shyǵyp ketti. Men ony kemeni toqtatatyn shyǵar dep edim, alaıda shhýna alǵa qaraı júıtkı berdi, al kapıtannan eshqandaı buıryq bolǵan joq. Shtýrvaldaǵy Lýıs te miz baǵar emes, tek tumsyq jaqta toptanyp turǵan matrostar ǵana mynalardyń ne istemek oıy bar degendeı bizge ańtaryla qaraǵan. "Eles" bolsa ekpindetip alǵa siltep barady, al artta qaıyq qalt-qult etip qalyp barady. Sóıtip birneshe mıl uzap ketken soń — qaıyqtyń ázer-ázer qarasy ǵana kóringen kezde — matrostar shuǵyl oń galske burylýǵa buıryq alǵan.

Biz jel yǵyna túsip, tolqyndarmen arpalysyp kele jatqan qaıyq jaqqa qaıta bet túzegemiz, biraq oǵan eki mıldeı qalǵanda, bom-klıverdi túsirip, kemeni dreıfke jatqyzý jóninde jańa buıryq túsken-di. Kásiptik qaıyqtar jelge qaraı jaltara júzý tásiline ıkemsiz edi.

Barlyq esep mynaǵan qurylǵan: teńiz betinde olar jel jaqta júredi de, jel kúsheıgen kezde yǵyp kelip, shhýna baýyryna ózderi tyǵylady. Al qazir jaǵdaı basqasha, sondyqtan Lıch pen Djonson jelge qarsy bar kúshterin salyp, qalaıda "Eles" aıasynan pana tapqysy kelgen. Mynadaı tolqyndar ústinde olar alǵa ázer-ázer jyljyp kele jatty. Árbir mınýt saıyn olardy aýzyn arandaı ashqan ajal kútip tur edi. Aq kóbigin aspanǵa atyp, dóńbekshe domalaǵan tolqyndar qaıyqty birde olaı, birde bylaı laqtyrady.

Biraq Djonson talaıdy kórgen teńiz tarlany edi, kip-kishkentaı shlúpkany ol shhýnadan kem basqarmaǵan. Bir jarym saǵattaı ótkende, ol bizben tipti qatarlasyp alyp, kelesi gals kezinde shhýnaǵa janasyp alam degen eseppen keme kormyn aınalshyqtaı bergen.

— Á, sender táýbalaryńdy úıirgen ekensińder ǵoı?— degen Qorqaý Larsenniń daýsyn estidim. Buny ol, quddy estıtindeı-aq, qaıyqtaǵylarǵa qaratyp aıtyp tur ma, álde ózinshe mińgirlegeni me — bilmedim.— Sender shhýnaǵa qaıta kelgileriń keledi, á? Nesi bar, kelińder, kelińder!

— Shtýrvaldy jel yǵyna qaraı bur!— dep buıyrdy ol, jańa ǵana Lýısti aýystyrǵan Ýftı-Ýftıge.

Bir buıryqtan soń bir buıryq beriledi. Palýba ústi taǵy da abyr-sabyr ábigerge tolyp ketken. Fok bosatyldy. Grot-shkot ta erkine jiberildi. Sosyn Djonson bizge júz mıldeı ǵana jaqyn qalǵan kezde, shhýna tolqynnan tolqynǵa sekirip, or qoıandaı oınaqtap, jel yǵymen jeldirte zýlaı jóneldi. Qorqaý Larsen taǵy da qarq-qarq kúlip, al jetip alyńdar degendeı shlúpkaǵa qol bulǵaǵan. Bul oıynnyń syry belgili, kapıtan qashqyndardy uryp-soǵyp áýre bolǵansha, óstip qınap kóreıin degen shyǵar dep oıladym men. Biraq bul óte qaýipti oıyn bolatyn, shlúpkanyń kez kelgen sátte qurdymǵa ketýi op-ońaı edi.

Djonson shlúpkany shuǵyl buryp, bizdiń izimizge túsken. Budan basqadaı onyń amaly da joq-ty. Ajal olarǵa jan-jaqtan antalap tur edi. Erte me, kesh pe, úlken tolqyndardyń biri qaıyqty qańbaqtaı laqtyryp, ústinen basyp óte shyǵary sózsiz. Sonymen bitti deı ber.

— Baıqaısyz ba, mynalar ajal tyrnaǵyna ilinip te qaldy-aý,— dedi Lýıs maǵan sybyrlap, men oǵan bom-klıver men stakseldi jınap alýǵa buıryq bereıin dep kelgen kezde.

— Jo-jok, qazir ol kemeni toqtatady da, olardy jınap alady,— dedim men senimdi.— Biraz jónge salyp alaıyn degeni de bunysy.

Lýıs maǵan tańdana qarady.

— Siz solaı dep oılaısyz ba?

— Árıne,— dedim men.— Al siz she?

Al men qazir bir-aq dúnıeni oılaımyn — ózimniń bas amandyǵymdy ǵana,— dedi ol.— Men eshtemege tańdanbaımyn. Myna kemeden bárin de kútýge bolady. Frıskoda artyǵyraq iship jibergen bir stakan araqtyń arqasynda mine qanshama hıkaıany bastan keship kelemin. Oı-oı, qaısybirin aıtarsyń!.. Al siz de endi saý basyńyzǵa saqına taýyp aldyńyz. Ana bıkeshtiń arqasynda... Men eshteme sezbeıdi dep oılaısyz ba! Oı, talaıyn kórdik qoı, bilmeıtinimiz bıttiń astynda.

— Bunymen ne aıtqyńyz keledi?— dedim men asyǵys, óıtkeni ol sózdiń basyn qyltıtyp alyp, sosyn únsiz júre berip edi.

— Men ne aıta alam?— dedi ol.— Bul dál siz qoıatyn suraq ta emes qoı. Meniń aıtqanymnan kelip-keter ne bar, bárin sheshetin Qorqaýdyń aıtqany da. Iá, Qorqaýdyń, qasqyrdyń!..

— Birdeme bola qalsa, siz men jaqqa shyǵar ma edińiz?— degen sóz eriksiz aýzymnan shyǵyp ketken. Sebebi, onyń álginde aıtqan sózi maǵan áldebir jamanshylyqtan habar bergendeı edi.

— Sizdiń jaǵyńyzǵa?.. Jo-joq, men qaı ýaqytta da bir-aq adamnyń jaǵyndamyn. Ol — myna aldyńyzda turǵan kári Lýıs bolady.

— Sizdi mundaı qorqaq dep oılaǵan joq edim,— dedim men ony kinálap.

Ol maǵan jaratpaı qarap qoıdy.

— Eger men keshe ǵana birge júrgen ana esýastar úshin de qyńq etpegen bolsam,— dedi ol kóz ushynda qarańdap qalyp bara jatqan qaıyq jaqqa ıek kóterip,— sonda men ómiri bir kórmegen qaıdaǵy bir bıkeshke bola bas jarǵysy keledi dep oılaısyz ba?

Odan kóńilim qatty qalǵan men teris burylyp júrip kettim.

— Mıster Van-Veıden, topseldi alyp tastańyz,— dedi Qorqaý Larsen men ıýtqa kóterilgen kezde.

Bul buıryqty estigen sátte qashqyndar úshin alaburtqan kóńilim sál basylaıyn degen. Kapıtannyń olardan tym uzap ketkisi kelmegeni belgili boldy. Bul oı meniń kóńilimdi sergitip, nusqaýdy jyldam oryndaýǵa tyrystym. Sosyn buıryq berip úlgirgenimshe matrostardyń biri falǵa, biri nıralǵa umtylsa, endi biri vanttardyń boıymen bıikke qaraı órmeleı jónelgen. Qorqaý Larsen olardyń shıraq qımylyna rıza bolyp turyp, túnere jymıyp qoıdy. Al shhýna men shlúpkanyń arasy báribir alystaı berdi, tek shlúpka birneshe mıl artta qalyp qoıǵan kezde ǵana biz kemeni dreıfke jatqyzyp, ony kúte turdyq. Borttaǵynyń bári qaıyqtyń jaqyndaı túsýin mazasyzdana kútken. Tek Qorqaý Larsenniń túri ǵana syr berer emes, baıaǵy syzdanǵan qalpy. Tipti alysqa súzile qarap turǵan Lýıstiń óńinen de áldebir qobaljý sezilip edi, onysyn ol jasyra da almaǵan.

Ýaqyt ótken saıyn shlúpka jaqyndaı berdi, jaqyndaı berdi,— kókbuıra tolqyndardyń ústinde sekirip-yrshyp, sekirip-yrshyp jyljyp kele jatqan beıne bir tiri jándik sekildi, keıde qalbań qaǵyp tolqynnyń ústine shyǵa keledi, keıde búlk etip tómen túsip ketedi. Onyń árbir qaıta kórinýi aqylǵa syımaıtyn dúnıe sekildi; áı osy joly qurdymǵa ketken shyǵar dep oılaısyń, joq, artynsha qarań etip qaıta kórinedi. Netken jany siri deseńshi! Óstip júrip ol kememen quıryq tistesip te qalyp edi. Osy arada jańbyrly daýyl burqyrap qoıa berdi de, kenet aq munardyń arasynan, týra ókpe tusymyzdan — shlúpka sopań etip shyǵa keldi.

— Rúldi bortqa!— dep Qorqaý Larsen barq ete tústi, sosyn shydamyzdana shtýrvalǵa ózi turyp, ony shalt buryp jiberdi.

"Eles" taǵy da ańqyldap alǵa umtyldy. Jelmen ushyp, jeldeı esip barady. Qaıyq bolsa sońynda. Jetsem degen úmitte. Osy úmittiń jetegimen ol shhýna sońynan jáne eki saǵattaı súmeńdegen. Birneshe mılden keıin taǵy da ony kútip aldyq, biraq jete bergen kezde qaıta qasha jóneldik: osy ýaqyttyń bárinde bir japyraq jelken birde korm artynda qalbańdap, birde tolqyn ústinde jalbańdap, endi birde túpsiz tereńge quldyrap, áıteýir ómir men ólim arasynda qaltyldady da otyrdy. Sosyn azynaı soqqan kezekti bir jeldiń tegeýrini teńiz apshysyn qýyryp, sý betin týlaqtaı qaǵyp, aırandaı sapyra bastaǵan kezde, álgi qaltyldaǵan jalǵyz jelkenniń sulbasy bizden nebári tórt-aq mıl jerden qaraýytyp edi. Bul onyń eń sońǵy ret kóringeni eken,— budan soń izim-qaıym joǵalǵan. Artynsha jel bulttardy tyqsyra qýyp áketti de, aspan shaıdaı ashylyp shyǵa keldi. Teńiz beti de aınadaı jarqyrap jatty, biraq kóz jeter jerdegi kókshil aıdyn betinen bir túıir qara kórinbegen. Sol bir túıir qaramen birge Djonson men Lıchtiń de máńgige joǵalǵanyn biz bárimiz sezip turdyq.

Komanda palýba ústinde áli de uılyǵyp tur edi. Eshkimniń tómenge túskisi kelmegen, eshkim bir aýyz sóz til qatpaǵan. Olardyń bir-birine qaraýǵa da dátteri jeter emes. Bári esten tanyp, máńgirip qalǵan sekildi. Degenmen Qorqaý Larsen olardy bul qalpynda uzaq qaldyrǵan joq, ol kemeni birden jolǵa salýdy buıyrǵan, biraq Iokogamaǵa emes, teńiz mysyqtarynyń úıirine. Matrostar birinen soń biri iske kirise bastady. Endigi qımyldary tym sylbyr, tym baıaý. Quddy ólikti sońǵy saparǵa shyǵaryp salyp jatqandaı — túrleri túnerip, qabaqtary salbyrap ketken. Al ańshylardyń jaıy basqasha. Ómiri ezý jımaı júretin Smok qazirdiń ózinde bir qyzyq hıkaıany bastap jiberip, oǵan qalǵandary máz bolyp, qarq-qarq kúlgen kúıde kýbrıkterine túsip bara jatty.

Kormge bettep bara jatyp, keshegi qutqaryp alǵan mehanıkke jolyǵyp qaldym: óńi bozdaı bozaryp tur eken:

— Qudaı saqtaı gór! Biz qandaı kemege tap bolǵanbyz, ser,— dedi ol kózi alaqtap.

— Ózińiz de kórip tursyz ǵoı, soqyr emessiz,— dedim men dórekileý, dál osy mezette menen bir sypaıy sóz shyǵý múmkin emes-ti.

— Sizdiń maǵan bergen ýádeńiz qaıda?— dedim sosyn Qorqaý Larsenge burylyp.

— Men sizge olardy bortqa alam dep qashan ýáde berdim,— dedi ol mizbaqpastan.— "Olarǵa saýsaǵymnyń ushyn da tıgizbeımin" degem. Degenimdi oryndadym. Endi maǵan ne qyl deısiz.

Sosyn yrjıa kúlip turyp:

— Iá, ıá, men olarǵa saýsaǵymnyń ushyn da tıgizgem joq,— dedi taǵy da.

Men úndegem joq. Úndeıtindeı aýzyma sóz túsetin jaǵdaıda emes edim. Boıymdy da, oıymdy da jınaqtap alýym kerek-ti. Tómende qannen-qapersiz uıyqtap jatqan áıel aldyndaǵy jaýapkershiligimdi sezindim de, mynadaı oıǵa bekidim: eger oǵan shyn kómekteskim kelse, asyǵystyqtan aýlaq bolǵanym jón.

JIYRMASYNSHY TARAÝ

Kún eshbir qyrsyqsyz, jańalyqsyz mamyrajaı ótti. Jeńil jańbyr "jelbezegimdi ǵana dymdap" óte shyqqan. Qorqaý Larsenniń judyryǵyn biraz ıiskep alǵannan keıin mehanık pen maılaýshy amalsyz bizdiń shhýnaǵa qyzmet etetin boldy: bir-ekeýin ańshy retinde shlúpkaǵa, qalǵanyn kúzetke bólip jiberdi. Qoımadan olarǵa eski-qusqy kıim de tabyldy. Sonymen "jazǵan qulda jazyq joq", olar súıretilip baktegi kýbrıkke túsip ketti. Árıne, qarsylasýǵa dármen joq, Qorqaý Larsenniń kim ekenin olar alǵashqy kúni-aq jaqsy bilip qalǵan.

Mıss Brýster — biz onyń aty-jónin mehanıkten bilip alǵanbyz — tym uzaq uıyqtap edi. Ony oıatyp almaý úshin keshki as ústinde men ańshylarǵa aqyryn sóıleýdi ótingem. Ol óz kaıýtasynan tek erteńinde tańerteń ǵana shyqqan. Men ony jeke jerge otyrǵyzyp tamaqtandyrǵym kelip edi, buǵan Qorqaý Larsen birden qarsy boldy.

— Áspensinetin kim ol sondaı,— dedi ol qabaq tyrjıtyp.— Kópten eshkim artyq emes.

Ústel basyna áıel zatynyń kelýi árkimge árqalaı áser etken. Tipti kúlki shaqyratyn kórinis te baıqalyp edi. Álginde ǵana gý-gý etip otyrǵan ańshylar endi tamaqtaryna tas turyp qalǵandaı aýyzdaryn ashyp ańqıdy da qaldy. Tek Djon Horner men Smok qana asa ábirjigen syńaı tanytqan joq: tipti sáti kelse ony sózge de tartqysy kelgen. Al qalǵan tórteýi aldaryndaǵy astan bas kótermeı, aýyzdaryn asyqpaı maljańdatty da otyrdy — quddy qulaqtaryn jymyp alyp jem jep jatqan jylqy sekildi.

Qorqaý Larsen alǵashynda sózge tıip-qashyp qana aralasyp otyrdy. Bunysy qysylǵany emes-ti. Ol úshin mıss Brýster — múlde beıtanys, jany jumbaq, tabıǵaty bólek, ótkeni qupıa jan edi. Sondyqtan ony aldymen durystap, zerttep alǵysy kelip, ár qımylyn qalt jibermeı baqylap, ár sózine mán berip, tesireıdi de otyrdy. Meniń de búkil nazarym oǵan aýǵan, biraq nege ekeni belgisiz, osy ortada sózge jan berip otyrǵan jalǵyz ózim bolsam da, áldenege degbirim qashyp, qaradaı qysyla berdim. Qorqaý Larsen kerisinshe ózin tym erkin sezingen. Onyń mıss Brýsterge qadalǵan kókshil kózinen "áıel bolsań qaıteıin, men báribir seniń aldynda óbektep tura almaımyn" degen syńaı baıqalyp edi. Oǵan áıel ne, biz ne, doldana soqqan daýyl ne — báribir sıaqty.

— Iokogamada qashan bolamyz?— dedi áıel kenet, kapıtannyń betine týra qarap.

Bul suraqtyń astarynda eshteme joq-ty. Biraq... eshkim kútpegen oǵash birdeme aıtylǵandaı jańa ǵana aldaryndaǵy tárelkege tuqyraıyp alyp maljań-maljań etip otyrǵan aýyzdar, jybyr-jybyr etken qulaqtar sap tıyla qalǵan. Kapıtan buǵan ne der eken dep bári taǵatsyz kútip edi.

— Eger ańshylyq maýsym tezirek bitse, úsh-aq kúnde, áıtpese úsh aıda,— dedi kapıtan.

Áıeldiń túri buzylyp ketti. Sosyn senimsiz daýyspen:

— Al men oılap edim...— dedi kibirtiktep.— Maǵan Iokogamaǵa deıin bir-aq kúndik jol degendeı edi.— Ol tárelkelerge eńkeıgen qalpy tastaı qatyp qalǵan bastarǵa jabyrqaı kóz salyp ótti. Siz... sizdiń bulaı isteýge qaqyńyz joq qoı.

— Bul másele jóninde siz mıster Van-Veıdenmen keńeskeniniz jón,— dep, kapıtan men jaqqa mysqylmen ıek qaǵyp qoıdy.— Qaq, quqyq degen máselelerdiń mamany osy kisi. Al men qarapaıym teńizshi retinde tek óz isimdi ǵana bilemin. Sizge múmkin munda qalý tym ókinishti shyǵar, al biz úshin zor qýanysh.

Kapıtan áıelge jymıa qarady, ol yńǵaısyzdanyp nazaryn tómen saldy, biraq sol sátte-aq janaryn maǵan buryp, al siz ne deısiz degendi bildirip edi. Men ne deıin, olaı tartsań arba synady, bylaı tartsań ógiz óledi, úndemeı qutylýdy jón kórdim. Alaıda áıel shydamady bilem, maǵan kózin qadap turyp:

— Aıtsańyzshy, buǵan siz ne deısiz?— dedi aqyry.

— Sizdiń qazirgi jaǵdaıyńyz qıyndaý bop tur,— dedim men.— Eger siz japon jaǵalaýlaryna tek densaýlyǵyńyz úshin sapar shekken bolsańyz, onda siz izdegenińizdi osy kemeden-aq tabatynyńyzǵa tolyq senim bildire alamyn.

Onyń bet júzinen qatty qapalanǵany bilindi. Meniń mańdaıymnan ter burq ete tústi. Betim de kúıip-janyp shyǵa kelgen. Uıattan jerge kirgen jerim osy edi. Qorqaqtyq degen netken qorlyq deseńshi! Biraq amalym qaısy.

— Iá, tek mıster Van-Veıdenge ǵana senýińizge bolady,— dep Qorqaý Larsen ózinshe kúlgen boldy.

Men bas ızep qoıdym, al mıss Brýster bul sátte ózine-ózi kelip, áliptiń artyn baǵa bastaǵan.

— Biraq siz mıster Van-Veıdendi týa bitti osyndaı atpal jigit eken dep oılamańyz,— dedi Qorqaý Larsen sózin jalǵastyryp.— Siz bunyń bizge alǵash kelgen kezin kórseńiz ǵoı, ne erkek emes, ne áıel emes, bolbyraǵan bir beıshara edi. Al qazir ózgergen, o-o, keremet ózgergen! Solaı emes pe, Kerfýt?

Kútpegen suraqtan onyń esi shyǵyp ketkeni sondaı, qolyndaǵy pyshaǵyn jerge túsirip alyp, muryn astynan myńq etti de qoıdy.

— Kartop tazalap, ydys-aıaq jýǵany buny shynyqtyra tústi emes pe, Kerfýt? Solaı ǵoı?

Kerfýt taǵy da muryn astynan mińgirledi de qoıdy.

— Al endi qazir qarańyz buǵan. Árıne, tepse temir úzedi dep aıta almaısyz, biraq degenmen bulshyq etteriniń biraz óse túskeni anyq. Buryn bulshyq etti qoıyp, jaı etiniń ózi qamyrdaı bolbyrap tur edi. Bunyń eki aıaǵynan tik turǵany da osy sońǵy kezde ǵana, áıtpese eki attam jerge óz betimen júre almaıtyn beıshara edi ǵoı.

Ańshylar jyrq-jyrq kúldi. Men yzadan býlyǵa tústim. Biraq qyzdyń ony tyńdap qaıtesiz degendeı jyly kózqarasy janyma sál demeý bolǵandaı boldy. Shyndyǵyn aıtqanda, mundaı túsinistikke toly peıildi men kórmegeli qaı zaman, sondyqtan da bolar, júregim birtúrli shymyrlap qoıa berdi. Biraq Qorqaý Larsenge degen yzam keýdemde tas bop qatyp qalǵan. Ol: seni adam qylyp, eki aıaǵynan turǵyzǵan — myna menmin, sol úshin de maǵan qaryzdarsyń degendi tiliniń búkil ýytymen meni qorlaı otyryp jetkizip edi.

— Iá, eki aıaqtan tik turýdy sizden úırengenim ras shyǵar, biraq adamdardy aıýansha tepkileýdi áli úırene almaı júrmin,— dedim men.

— Demek biz sizdi áli tolyq tárbıeleı almaı júr ekenbiz,— dedi ol yzǵarly. Sosyn mıss Brýsterge burylyp:— Negizinen bul kemeniń adamdary óte qonaqjaı keledi. Buǵan mıster Van-Veıdenniń kózi áldeqashan jetken. Biz munda tap bolǵan adamdardyń bári óz úıindegideı seziný úshin barlyq jaǵdaıdy jasaımyz. Osy sózim ótirik pe, mıster Van-Veıden?

— Iá, tipti kartop tazalatyp, ydys-aıaq jýǵyzýdy da umytpaısyzdar... Tym jaqsy kórgen kezde alqymnan qysyp, aýyzdan urǵandy aıtpaǵan kúnniń ózinde...

— Siz mıster Van-Veıdenniń osy sózine qarap bizdiń keme jóninde basqasha oılap qalýyńyz múmkin,— dedi ol meniń sózimdi bólip.— Baıqaısyz ba, mıss Brýster, bul kisi, ánekı, beline qanjar baılap alǵan, al mundaı qylyq kapıtan kómekshisi úshin múlde jaraspaıtyn tirlik. Jalpy aıtqanda, mıster Van-Veıden qaı jaǵynan da syılaýǵa turarlyq jigit, biraq keıde... qalaı aıtsam eken... bylaı, qyzbalanyp ketetini bar. Sondaı kezde azdap sybaǵasyn alyp turady. Al qazirgideı sabyrly sátterinde budan ótken aqyldy da ádiletti adamdy tabý qıyn. Degenmen... keshe ǵana meni óltirem dep qorqytqanyn ózi de moıyndaıtyn bolar.

Men ashý-yzadan jarylyp kete jazdadym. Tegi kózim qyzaryp shyǵa kelgen bolý kerek, sony baıqap qalǵan Qorqaý Larsen:

— Áne, qarańyzshy, bul tipti sizdiń aldyńyzda ózin áreń ustap tur. Árıne, kópten beri áıelder ortasynda bolmaǵan ǵoı. Joq, meniń de qarýlanyp alǵanym jón shyǵar, áıtpese bunymen palýbaǵa birge shyǵý qaýipti sekildi me, qalaı.

— Ókinishti, ókinishti!— dedi ol az únsizdikten soń.— Maǵan da jan kerek.

Ańshylar kózderinen jas aqqansha kúldi. Teńiz jeli tamaqtaryn qurǵatyp, ábden qarlyǵyp qalǵan osy adamdardyń daýsy bir túrli jabaıy, ári qorqynyshty kóringen. Ǵaıyptan bizge saǵynysh bop jolyqqan aldymyzdaǵy áıelge qarap otyryp, men alǵash ret ózimniń de osyndaı ortadan alys ketpegenimdi sezindim, ne desem de, qalaı oılasam da, men de solardyń biri edim, solar súrip jatqan ómir maǵan da tán edi, ol — ózgelerdiń bárine ortaq teńizdik kásipke beıimdelgen ómir bolatyn. Myna ústimdegi alba-julba kıimder, myna totyǵyp, jarylyp, kúreńitip ketken better, osy qyr-qyr etken jabaıy kúlkiler maǵan qalaı jat bop kórinbese, bul keship jatqan ómir-tirligim de janyma solaı jaqyn bop ketken.

Nanǵa maı jaǵyp jatyp kózim bir sát qoldaryma túsip edi. Býyndarym jarylyp-jarylyp, terisi qantalap tur. Saýsaqtarym dobaldaı bop isip ketken. Tyrnaqtarym qap-qara kir. Aınaǵa qaramasam da sezip turmyn: saqalym ósken, kúrtemniń jeńi jyrtylǵan, kóılegimniń alqymdyq túımesi joq. Qorqaý Larsen aıtqan qanjarym belimde salbyrap tur. Buǵan deıin osynyń báriniń eshqandaı oǵashtyǵy joq sıaqty edi, al endi qazir mıss Brýsterdiń kózimen qarap turyp, ózimniń de, basqalardyń da qandaı jabaıy, turpaıy kórinetinimizdi sezgenmin.

Ol Qorqaý Larsenniń sóz astarynan ýytty mysqyldy sezip, maǵan taǵy da janashyrlyq pen jyly kóz salyp ótken. Osy mezette men onyń áldenege ábirjip otyrǵanyn da baıqap qaldym. Tegi Qorqaý Larsenniń mazaqqa toly sózi ony da oılandyryp tastasa kerek.

— Múmkin meni jolaı kezikken kemelerdiń biri ala keter,— dedi ol bir jińishke úmitpen.

— Siz bul jerden ańshylar kemesinen basqa eshbir kemeni keziktire almaısyz,— dep, Qorqaý Larsen kesip tastady.

— Kórip otyrsyz, meniń ústimde jyly kıim de joq, ózime qajetti basqa zattar da kerek,— dedi ol.— Siz meniń áıel adam ekenimdi, sizder sıaqty kóship-qonyp júre berýge jaǵdaıymnyń kelmeıtinin umytpaǵanyńyz jón.

— Mundaı ómir súrýge neǵurlym tezirek úırenip alsańyz, soǵurlym ózińizge jaqsy bolady,— dep jaýap berdi oǵan Qorqaý Larsen.— Men sizge ıne, jip, shúberek, bárin taýyp beremin. Sodan ózińizge bir-eki kóılek tigip alýyńyzǵa bolady.

Ondaı is qolymnan kelmeıdi degendeı áıel kekesin ezý tartyp qoıdy. Baıqaımyn, onyń búkil amaly taýsylyp, endi ne isterin bilmeı esten tanyp otyrǵan sekildi.

— Meniń shamalaýymsha, siz de myna mıster Van-Veıden sıaqty ómiri óz qolyńyzben shala basyn ysyrmaǵan adam sekildisiz. Iaǵnı bárin sizge bireýler istep bergen. Al endi, amal joq, ózińiz úshin ózińiz qımyldaýǵa týra keledi. Odan saýsaǵyńyz synyp qalmaıdy. Aıtpaqshy, osy ýaqytqa deıin óz nanyńyzdy qalaı taýyp jedińiz?

— Sizdi renjiteıin degen oıym joq, alaıda myna shyndyqty aıtpaı tura almaımyn: adamdar ómir súrýi úshin tamaq iship, kıim kıýi kerek, ony áıteýir birdeme istep tabýy kerek. Máselen, mynalar teńiz mysyǵyn aýlaıdy, men óz shhýnamdy basqaram, al mıstsr Van-Veıden maǵan kómekshi bolyp, óz nápaqasyn tabady. Al siz nemen aınalysasyz?

Áıel ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Iá, siz ózińizdi nemen asyraısyz? Álde bárin bireýler aýzyńyzǵa salyp bere me?

— Meniń kópke deıin basqalardyń moınynda bolǵanym ras,— dedi áıel kúlip. Daýsynan kapıtanǵa elikteı sóılegeni baıqaldy, biraq oǵan qadaǵan kózinen belgisiz bir úreı ushqyny da jyltyraı qalyp edi.

— Tósek-ornyńyzdy da solardyń salyp bergeni ras qoı?

— Ony ózim istegen kezim de kóp bolǵan.

— Kún saıyn?

Áıel ókinishti syńaıda bas shaıqap, jymıa kúlgen boldy.

— Al siz bilesiz be, Qurama Shtattarda myna siz sıaqty óz nanyn taýyp jegisi kelmeıtin kezbelerge ne isteıtinin?

— Men túkten habary joq adammyn,— dedi áıel jorta nadansyp.— Iá, onda ne isteıdi eken men sıaqtylarǵa?

— Túrmege otyrǵyzady. Qylmystary sol — jumys istemeıdi, qoǵamnyń moınynda otyrady, sondyqtan olardy masyl, kezbe retinde temir tordyń ar jaǵynda ustaıdy. Men eger jatsa-tursa ádilet dep zarlaıtyn mıster Van-Veıdenniń ornynda bolsam, sizge mynadaı suraq qoıar edim: kúndelikti iship-jemińizdi aqtaıtyndaı bir tirligińiz bolmasa, onda sizdiń jer basyp júrýge qandaı qaqyńyz bar?

— Biraq siz mıster Van-Veıden emessiz ǵoı. Sondyqtan bul suraqqa jaýap berýge mindetti emes shyǵarmyn. Solaı emes pe?

Áıel ózinshe erkin kúlgen syńaı tanytty, alaıda kózindegi manaǵy úreı áli de jyltyraı ushqyndap tur edi. Meniń júregim qysyla tústi — ony bir túrli aıap kettim. Endi sózge ózim aralasyp, áńgimeni basqa arnaǵa buryp jibermesem, jaǵdaı tipten qıyndaı túsetin sekildi edi, biraq aýzymdy ashqansha kapıtan taǵy kılige túsken.

— Siz óz eńbegińizben ómiri bir dollar taýyp kórdińiz be?— dedi ol aıtatynyńdy bilem degendeı asa bir senimdi túrmen.

— Iá, taptym,— dedi qyz asyqpaı, al men búkil denesimen alǵa umsyna ıtingen Qorqaý Larsenge qarap kúlip jibere jazdadym.— Áli esimde, kishkentaı kezimde ákem bir mınýt tynysh otyra turýym úshin bir dollar aqsha bergen.

Kapıtan rızashylyqpen jymıdy.

— Biraq bul baıaǵyda bolǵan nárse ǵoı,— dedi áıel sózin ári jalǵastyryp.— Árıne, siz toǵyz jasar qyz óz nanyn nege taýyp jemedi demeıtin shyǵarsyz.

Sosyn sál únsizdikten keıin ol:

— Al qazir jylyna shamamen myń segiz júz dollar, tabamyn,— dedi aqyryn ǵana.

Bári tárelkeden bastaryn julyp alyp, oǵan tańdana qaraı qaldy. Áıel adamnyń jylyna myń segiz júz dollar tabýy olar úshin aqylǵa syımastaı edi. Qorqaý Larsen de tańdanysyn jasyra almaǵan.

— Bul kesimdi tabys pa, álde eńbegińizge qaraı ma?— dedi ol.

— Eńbegime qaraı.

— Myń segiz júz... Demek, aıyna — júz elý dollar,— dep el eseptep te úlgerdi.— Degenmen mundaǵy tabys ta az emes, mıss Brýster. Ókinbeńiz. Osy kemede bolǵan ýaqytyńyzdyń bárinde ózińizdi kesimdi aılyqqa turdym dep esepteńiz.

Qyz eshteme degen joq. Kapıtannyń kezekti túlki bulǵańy ony múlde túńildirip jibergendeı.

— Aıtpaqshy, sizdiń mamandyǵyńyz jóninde suraýdy umytyppyn-aý,— dedi kapıtan baspalap.— Siz sonda ne isteısiz, ne jasaısyz? Jumys ústinde qandaı qural-jabdyqtardy paıdalanasyz?

— Qaǵaz ben qalamdy ǵana,— dep kúldi qyz.— Sosyn árıne, jazý másheńkesin.

— Aý, siz?.. Siz Mod Brýster emessiz be?— dedim men aqyryn, biraq senimdi túrde, quddy qylmyskerdiń ústinen túskendeı.

— Nege olaı dep oılaısyz?

— Degenmen... men qatelespegen shyǵarmyn?

Ol bas ızedi. Qorqaý Larsen birtúrli qıpaqtap qaldy. Oǵan árıne, áıgili Brýster kim, Magrıdj kim — báribir edi. Al men úshin ol — ulanqaıyr áńgime, zor qurmet bolatyn. Osy úshin de ózimdi bir sát baqytty sezindim jáne kópten beri birinshi ret Qorqaý Larsenge mıyǵymnan qaraǵandaı boldym.

— Sizdiń bir kitabyńyzǵa pikir jazǵanym da esimde,— dep, men jańa bir áńgimeni jaılap bastaı berip edim, qyz sózimdi birden bólip jibergen.

— Siz?— dedi onyń kózi baqyraıyp.— Osy otyrǵan siz...

Iá. menmin degendi bildirip, men de bas ızedim.

— Hemfrı Van-Veıden!— dedi ol arqasynan bir aýyr júk túskendeı jeńil tynystap. Sosyn erikten tys Qorqaý Larsen jaqqa kóz qıyǵyn salyp ótti de:

— Bul netken qýanysh!..— degendi qosyp qoıdy.

Osy sózdiń aýzynan shyǵyp ketkenine yńǵaısyzdanyp qalǵan ol artynsha asyǵys:

— Iá, onda siz meni tym asyra maqtap jibergensiz,— dedi qyzaraqtap.

— Joq, bunyńyzǵa kelise almaımyn,— dedim men sypaıy túrde.— Bul sózińizben siz meniń ádiletti baǵamdy joqqa shyǵarasyz, ári talǵam-tanymyma kúmán keltiresiz. Al bizdiń synshylardyń bári meniń pikirimmen tolyq kelisken. Eger baǵama senbeseńiz Lengtiń ózi sizdiń "Májbúrli súıisińizdi" áıelder qalamynan týǵan eń tańdaýly tórt aǵylshyn sonetiniń qataryna qosqany ótirik pe?

— Osy oraıda meni amerıkandyq Meınell11 ataǵan da ózińiz ǵoı.

— Bul shyndyq emes pe, ne?

— Másele onda emes,— dedi ol.— Salystyrýyńyz maǵan tym salmaqty kóringen.

— Belgisizdi tek belgilimen ǵana ólsheýge bolady,— dedim men akademıalyq úlgide.— Men ol kezde synshy retinde ádebıettegi sizdiń ornyńyzdy anyqtaýǵa mindetti edim. Al endi qazir sizdiń ózińiz de ólshem bolýǵa jettińiz. Meniń kitap sóremde sizdiń jeti tom óleńder jınaǵyńyz tur, olardyń janynda qalyń-kalyń eki tom ocherkter jınaǵyńyz jáne bar. Eger hosh kórseńiz, aıtaıyn, ol eki kitap ta óleńderińizden kem emes. Degenmen, bul salystyrýdyń sizdiń qaı shyǵarmashylyq qyryńyzǵa dóp keletinin bilmeımin, biraq biletinim: taıaý jyldary Anglıada bir talantty aqyn jarqyrap shyǵa kelse, synshylar ony aǵylshyndyq Mod Brýster dep baǵalaıtyny anyq.

— Baıqaımyn, siz óte janashyr adam ekensiz,— dedi ol bıazy til qatyp. Osy sózderdi aıtqan kezdegi onyń daýys yrǵaǵy men jumsaq lebiziniń ózi meniń qaı-qaıdaǵymdy qozǵaǵan. Alysta qalǵan baqytty kúnderim, saǵynyshpen sarǵaıa kútken otbasym, bári-bári kóz aldymnan tizbektelip óte bergen. Qazir qandaı kúı keship júr eken, qaıran meniń anam men apalarym!

— Sonymen siz — Mod Brýstsr boldyńyz!— dedim men oǵan ústeldiń ekinshi jaǵynan saltanatty túrde.

— Al siz — Hemfrı Van-Veıdensiz!— dedi ol da ári saltanatty, ári úlken qurmet belgisimen.— Bul netken qyzyq jaǵdaı! Quddy bári tús sekildi. Múmkin endi sizdiń qarymdy qalamyńyzdan romantıkalyq bir tamasha dúnıe kútetin bolarmyz?

— Jo-joq, bul jerde men materıal jınaýmen aınalysyp júrgem joq,— dedim men at-tonymdy ala qashyp.— Shyndyǵynda, men beletrıstıkalyq birdeme jazýǵa qabiletim de, quqym da joq adammyn.

— Já, bu jaǵyn túsindik, al endi mynany aıtyńyzshy, siz tek Kalıfornıaǵa baılanyp qalýyńyz qalaı? Buny men sizdiń tarapyńyzdan salǵyrttyq dep bilem,— dedi ol.— Biz sizdi "amerıkan ádebıetindegi ekinshi ustaz" esepteımiz, sóıte tura ózińizdi bizdiń Shyǵystan kóre almaýymyz ókinishti-aq.

Men buǵan jaýap retinde, taǵzym bildirdim, sosyn ile-shala:

— Siz ne deseńiz de, sol Shyǵysta — fılodslfıada, ózińizben birde kezdesip qala jazdaǵan da kezim bolǵan,— dedim.— Sol jerde Braýnıńtiń áldebir mereıtoı jıynynda siz baıandama jasaıdy degendi estip, asyǵys jolǵa jınalǵam. Biraq, amal ne, men mingen poezd tutastaı tórt saǵatqa keshigip qalmasy bar ma!

Áńgimeniń qyzǵany sondaı, biz jaıymyzdaǵylardy umytyp ketippiz, tipti eki kóz, eki qulaǵyn birdeı bizge qadap otyrǵan Qorqaý Larsen de tars esimizden shyqqan. Ańshylar oryndarynan turyp, palýbaǵa bet aldy, al biz áńgimeni kóıitip áli otyrmyz. Janymyzda qalǵan jalǵyz Qorqaý Larsen ǵana. Onymen birge otyrǵanymyzdy men endi ǵana sezingem: jumsaq oryndyqqa shalqaıa jatyp alǵan ol ózge bir álemniń ózge bir tilimen sóılesip otyrǵan bizge ári qyzyǵa, ári tańdana qulaq tigedi.

Men sózdi birden doǵara qoıdym. Qyzdy-qyzdymen qaýip-qaterdiń bárin esten shyǵaryp alǵanymdy, ol báleniń eń úlkeni, mine, týra aldymda otyrǵanyn men endi ǵana túsingem. Buny Mod Brýster de sezgen sekildi, onyń kapıtanǵa ábirjı qaraǵan kózinen áldebir úreı baıqalǵan. Qorqaý Larsen jorta kúlip, ornynan tura berdi. Bul kúlkisinen adamnyń tula boıyn qaltyratatyn bir yzǵar sezilip edi.

— Jo-joq, maǵan kóńil aýdarmaı-aq qoıyńyzdar,— degen ol ótirik kishireıgensip.— Jalpy men mundaıǵa mán bermeıtin adammyn. Jalǵastyra berińizder, jalǵastyra... Ótinem!

Degenmen, osy tusta bizdiń de áńgimemiz short úzilip, ústel basynan jadyraı kúlip tura bastaǵanbyz.

JIYRMA BIRINSHI TARAÝ

Mod Brýster ekeýimiz ústel basyndaǵy áńgimede Qorqaý Larsendi nazardan tys qaldyryp alǵanymyz onyń shymbaıyna qatty batqan da, ol endi kimnen ósh alaryn bilmeı alas urǵan. Sóıtip urynarǵa qara tabalmaı turǵanda, kózine birinshi ilikken adam — Tomas Magrıdj edi. Onyń uqypsyz, saldyr-salaq, aramdyǵy ústine kıgen bir qabat kıiminen ǵana emes, búkil tirliginen kórinip turatyn. Kambýzdegi ydys-aıaqtar kez kelgen jerde shashylyp jatady. Ýaqytynda jýyp-tazalap turmaǵandyqtan olardyń bes eli kirine bes ıt jalasa toıǵandaı bolatyn. Qudaı urǵanda, bul joly da ol kir-qojalaq bop Qorqaý Larsenniń aldynan shyǵa kelmesi bar ma.

— Áı, sen naǵyz aqpaqulaq ekensiń ǵoı!— dep, kapıtan ony birden bassalǵan.— Taza júr dep men saǵan neshe aıttym, a? Tyńdamaısyń, a? Endeshe, óz obalyń ózińe!

Kapıtan dereý eki matrosty shaqyryp alyp, mynany jónge keltirińder degendeı ym qaqqan. Koktyń túri órt sóndirgendeı qap-qara bolyp ketti. Sosyn matrostar jaqyndaı bergende, kambýzdan atyp shyǵyp, qasha jóneldi. Sodan artyna shala baılap jibergen mysyqtaı bezektep, ary-beri ańdyzdasyn kep palýba ústinde. Matrostar ony qýyp júrip ishekteri qatqansha kúledi — erikken jigitterge naǵyz ermek endi ǵana tabylǵandaı. Olardyń kokke degen qoldary baıaǵyda-aq qyshyp júrgen-di, óıtkeni ol qashan da tamaqtyń eń nasharyn matrostar kýbrıgine jiberetin. Kemede keremet bir "oıyn-saýyq" uıymdastyrýǵa aýa-raıy da tamasha yńǵaı tanytyp tur edi. Shymyr-shymyr etip jatqan jap-jazyq teńiz betinde "Eles" saǵatyna úsh mıldeı ǵana jyldamdyqpen baıaý syrǵyp kele jatty. Biraq Tomas Magrıdj sýǵa tússe sýjylandaı sýmańdaı jóneletin mundaǵy sanaýly sańlaqtyń biri emes-ti. Ekinshiden, kináli bop qalǵandardy jipke baılap, sýǵa tastap, korm artynan súıretetin "dástúrdi" buryn da talaı kórse kerek. Onyń ústine sý da muzdaı sýyqty, al Tomas Magrıdj densaýlyǵy jaǵynan morjbyn dep maqtanatyn jigit pe!

Mundaı sátte ańshylar men kúzettegilerdiń palýbaǵa qaptap shyǵa keletin qashanǵy ádeti edi. Bul joly da olar taıly-taıaǵy qalmaı birden jınala qalǵan. Báriniń kózi Magrıdjde. Al o baıǵus sýdan sumdyq qorqatyn bolsa kerek, qalaıda qolǵa túspes úshin kemeniń o jaǵy men bu jaǵyna dyzaq qaǵyp, baryn salǵan: odan mundaı jyldamdyq pen eptilikti eshkim kútpegeni de anyq. Ony kambýz ben ıýt arasyndaǵy bir qýysqa tyqsyratyp shyqqan kezde ol mysyqtaı sekirip rýbka palýbasyna shyqqan da, odan ári kormge qaraı júgirgen. Al sosyn matrostar aldynan qaıta shyǵa kelgende, ol jalt burylyp, rýbka shatyryna kóterilip, odan kambýz tóbesi arqyly palýbaǵa bir-aq sekirgen. Bul jerde aldynan eskekshi Garrıson tura umtylǵanda, ol endi bakqa qaraı zymyraǵan. Sońynan ańdaǵaılap qýǵan Garrıson mine-mine jettim degen sátte, kok kenet aspaly baspaldaqqa yrshı kóterilip, arqan jipten ustaı alǵan da, salbyrap turǵan kúıi qýǵynshyny qos aıaqpen kúshpen bir tepken. Matros yńq ete qalǵan da, búkshıip baryp palýbaǵa qulaǵan.

Ańshylar koktyń erligine máz bola kúlip, dý qol shapalaqtap jiberdi, al Magrıdjdiń ózi qýǵynshylardyń qaq jartysyn fok-machttyń artynda qaldyryp, qalǵan matrostardyń arasymen zýlaǵan kúıi taǵy da korm jaqqa ótip ketip edi — bul tusta ol fýtboldaǵy shabýylshydan aınymaı qalǵan. Onyń aldy-artyna qaramaı zymyraǵany sondaı, rýbka buryshynan aınala bergende aıaǵy taıyp ketip, uzynnan qulaǵan. Biraq jalǵyz qulamaı, shtýrvalda turǵan Nılsondy birge ala ketken. Ekeýi de palýbada kesken terekteı sulap túsip edi, biraq Magrıdj jalǵyz turdy. Qyzyǵy sol, bul soqtyǵysta ár súıegi sińirine ǵana ilinip turǵan Magrıdjge túk bolmaǵan da, al atan jilikteı Nılsonnyń aıaǵy synyp qalǵan.

Shtýrvalǵa endi Parsons turdy da, qýǵyn odan ári jalǵasty. Qorqynyshtan esi shyǵyp ketken Magrıdj kemeniń birde ana basyna, birde myna basyna dyzaqtaıdy. Al matrostar bolsa ysqyryp, aıqaılap, baı-baılap, ony qýǵandaryn qoımaıdy. Ańshylar qarq-qarq kúlip, máz bolyp, olardyń qoltyǵyna sý búrke túsedi. Kemeniń tumsyq tusynda Magrıdjdi úsh matros úsh jaqtan qysyp kelip, ustaýǵa mine-mine shaq qalǵanda, ol top ortadan jylanbalyqtaı jylp ete túsken de, alba-julba kıimimen grot-vantqa yrshyp shyǵyp, sonaý bıikke qaraı órmekshideı órmeleı jónelgen.

Ony salıngke deıin qýyp barǵan alty matrostyń tórteýi sol jerde qalyp, odan ári tek Ýftı-Ýftı men Blek qana jip-jińishke temir istik boıymen joǵary kóterile bastaǵan.

Bul óte qaýipti qadam bolatyn: olar palýbadan júz fýt bıiktikte qalt-qult etip ázer tur, bul jerde joǵarydaǵy Magrıdjdiń tepkisinen qorǵaný da qıyn-dy. Ol bolsa, eki aıaǵyn kezek sermep, sasyq kúzendeı shaq-shaq etkenin qoımaıdy. Aqyry, ne zamatta Ýftı-Ýftı bir qolymen temirdi qapsyra qushaqtap, ekinshi qolymen, bir oraıy kelgende, koktyń aıaǵynan shap berip ustaı aldy; týra osy sátte Blek te ekinshi aıaǵynan ustap úlgerdi. Sosyn bir-birine baılanǵan úsheýi bir temirdiń boıynda shaıqalyp, teńselip, julqysa tartysyp, salıngke jetken kezde, tómende turǵan tórteýi olardy doptaı qaǵyp alǵan.

Aspandaǵy tartys osymen aıaqtalǵan da, Tomas Magrıdjdi palýbaǵa áıteýir aman-saý túsirip alǵan-dy. Ol qyshqyryp, shyńǵyryp, birdeme aıtyp aıqaılap qoıady. Biraq ne aıtyp turǵany túsiniksiz. Eki ezýinen kóbikti qan kórindi. Qorqaý Larsen uzyn arqannyń ushyn tuzaqtap baılap, ony koktyń qoltyq astyna kıgizip, qysa tartyp tastady. Sosyn Magrıdjdi kormge súırep ákelip, borttan asyra laqtyryp jiberdi. Sonan keıin arqandy birtindep bosata bastady: qyryq, elý, alpys fýt... sosyn jetpiske jetkende:

— Boldy!— dep Qorqaý Larsen aıqaı saldy.

Ýftı-Ýftı arqandy bekitti. "Eles" tumsyǵyn eńkeıte sozǵanda, arqan tartylyp, kok sý betine shyqty.

Baıǵusty aıamasqa áddimiz joq edi. Tipti sýǵa batyp ketpese de, tipti boıynda qyryq jany bolsa da, onyń myna tartqan azaby jan túrshigerlik bolatyn. "Eles" eptep qana syrǵyp otyrdy; tolqyn kormdy kótergen kezde keme tumsyǵy tiginen shanshylyp, arqan beıbaqty sý betine kóterip shyǵarady da, ol bolmashy aýa jutyp úlgiredi, sosyn keme kezekti tolqynnyń ústine qaıqań etip kóterilgende, arqan bosap sala beredi de, ol qaıta shym batyp ketedi.

Mod Brýsterdi men múlde umytyp ketken ekem, ol tek kútpegen jerde janyma kelgende ǵana onyń manadan beri kaıýtada otyrǵany esime túsken. Bul onyń palýbaǵa birinshi ret shyǵýy edi, komanda ony ólik shyǵarǵandaı únsizdikpen qarsy alǵan.

— Bul qandaı dýman,— dedi ol.

— Ony kapıtannan surańyz,— dedim men sýyq. Biraq ishim alaı-dúleı edi, myna sumdyqqa onyń kýáger bolýyn men múlde qalamaǵanmyn.

Mod Ýftı-Ýftıge qaraǵan. Eki qadam jerde arqannyń bir ushyn ustap turǵan ol ne derin bilmeı qıpaqtaı berdi.

— Balyq ustaǵaly tursyz ba?— dedi ol matrosqa.

Ýftı-Ýftı til qatqan joq. Biraq... kenet teńizge qadala qarap turǵan kózi sharasynan shyǵardaı baqyraıyp ketken de:

— Akýla, ser!— dep yshqyna aıqaılap jibergen.

— Tart jyldam! Tart! Kelińder bárin... tez munda!— dep, kapıtan shuǵyl buıryq berdi de, arqanǵa aldymen janushyra ózi umtyldy.

Ýftı-Ýftıdiń úreıge toly daýsy Magrıdjte de jetse kerek, bir qaýiptiń ózine jaqyndap qalǵanyn sezgen ol shyrqyrap qoıa bergen. Osy mezette sý betin pyshaqtaı tilip kele jatqan qara qanattyń kokke taıap qalǵanyn baıqadym. Biz de arqandy jyldamdata tartqylap jatyrmyz. Qara qanat ta zymyrap ushyp keledi. Ázirge eki múmkindik te teń sekildi. Biraq máseleni qas-qaǵym sát qana sheshetini kórinip tur. Mine endi Magrıdj korm túbine týra taqap qalǵanda, keme tumsyǵy kúrt qaıqaıyp shyǵa kelgende, korm jaq shońqıa tómen qulaǵan. Bul, árıne, akýlanyń paıdasyna sheshilgeni anyq-ty. Qara qanat sý astyna zyp berip, appaq qaryn endi tuńǵıyqtan jarq etken. Qorqaý Larsen de dál osyndaı shuǵyl qımyl jasap, arqandy serpe tartyp qalǵanda, kok sopań etip sý betine shyǵa kelgen, biraq onyń sońynan jyrtqyshtyń da aýzy arandaı ashylǵany kóringen. Magrıdj aıaqtaryn búge qoıdy. Akýla onyń birine ǵana janap ótip, joq boldy. Osy mezette Magrıdjdiń shar ete qalǵany estildi. Sosyn qas pen kózdiń arasynda ol qarmaqqa ilikken balyqtaı borttan beri asyp tústi de, eki búktetilip jata ketti.

Palýbaǵa qan fontandaı shashyraǵan. Magrıdjdiń bir aıaǵynyń qyzylasyqtan tómen jaǵyn akýla qarpyp ketipti. Men Mod Brýsterge kóz qıyǵymdy saldym. Óńi bozdaı bozaryp, kózderi alaryp ketipti. Biraq ol Tomas Magrıdjge emes, Qorqaý Larsenes qarap tur edi. Buny ol da sezip, ádettegideı mysqyldy ázilmen bylaı dedi:

— Erkekterdiń óz ermegi bolady, mıss Mod Brýster. Bul sizge dórekileý de kórinýi múmkin, biraq qaıtesiz, bul da kerek keıde... Mundaıda akýla degen bále de esten shyǵyp ketedi.

Osy mezette basyn kóterip alǵan Magrıdj qandaı qymbatynan aıyrylǵanyn kórgende, yshqyna aýnap kelip, bar kúshimen kapıtannyń aıaǵyn tisteı jyǵylǵan. Larsen asyqpaı eńkeıip, suq saýsaǵyn onyń qulaq túbinen sál tómen — jaq kirisine batyryp jiberip edi, qarysqan jaq ashylyp, aıaǵy bosap shyǵa keldi.

— Men aıttym ǵoı,— dedi ol jaıbaraqat, beıne bir eshteme bolmaǵandaı,— biz akýla bar dep oılaǵamyz joq... ol bále esten shyǵyp ketipti.

Mod Brýster onyń sózin estise de estimegen boldy, biraq kózderinen jańa bir ushqyn jylt etken, bul — ashý men yzadan, túńilýden týǵan ushqyn edi. Ol bul jerden qarasyn batyrǵysy kelip, teris buryla berdi. Alaıda birer qadam basqan soń dymy bitip, býyny quryp, tizesi búgile tústi de, "kómektesińizshi" dep maǵan qolyn sozdy. Men ony qoltyǵynan demep, rýbka palýbasyna otyrǵyzdym. Esinen aıyrylyp qala ma dep qorqyp edim, biraq ol boıyn tez jınap alǵan.

— Mıster Van-Veıden, týrnıketti tez ákelińiz!— dep daýystady Qorqaý Larsen.

Men ne isterimdi bilmeı qaldym: bir jaǵymda — qansyrap jatqan Magrıdj, myna jerde — dymy quryǵan Mod Brýster. Men oǵan suraýly pishinmen qarap edim, meni qoıshy, ana beısharaǵa kómektes degendi ol ymmen bildirgen. Sosyn:

— Ótinem, baryńyz,— degendi jáne qosyp qoıdy, aýyr til qatyp.

Hırýrgıa jaǵynan meniń biraz tóselip qalǵan jaıym bar.

Qorqaý Larsen maǵan kómektesýge eki matrosty bólip berdi de, ózi birden basqa ispen aınalysýǵa kiristi. Onysy — akýladan kek alý edi. Arqannyń ushyna úlken qarmaq baılap, oǵan shoshqanyń maıly kesegin ilip, borttan asyra laqtyryp jiberdi. Sosyn men Magrıdjdiń qan atqylaǵan tamyrlaryn tigip, jarasyn tańyp bolǵanymsha, matrostar jazyqty akýlany sýdan súırete kóterip, palýbaǵa shyǵaryp jatty.

Men grot-machtyń janynda ne bolyp jatqanyn kórgem joq, alaıda meniń "assısentterim" o jaqtaǵyny qyzyqtaýǵa kezekpen júgirip baryp turǵan. On alty fýttyq akýlany grot-vantqa ilip qoıyp, rychakpen jaǵyn kereqarys aıyryp, sosyn aýzyna eki jaǵy da úshkir temirdi kóldeneń qaǵyp, aqyr sońynda zákirge uqsas qarmaqty tamaǵynan sýyryp alǵan da, endi aýzy eshqashan da jabylmas jyrtqyshty teńizge laqtyryp salǵan. Budan bylaı ol qansha kúshi, qansha tábeti bolsa da, bir túıir asty tiske basa almas edi. Maqulyqty adam aıtqysyz azappen óltirýdiń ózi, Qorqaý Larsenniń oılap tapqan tásili bolatyn.

JIYRMA EKİNSHİ TARAÝ

Mod Brýster men jaqqa bettegen kezde-aq áńgimeniń ne týraly bolatynyn seze qoıdym. Óıtkeni onyń on mınýt boıy mehanıkpen áldene jóninde sóılesip turatynyn syrttaı baqylap turǵam. Sosyn ony júrgizýshiden alysyraq jerge ymmen shaqyryp alǵam. Óńi qýaryp, kózi sharasynan shyǵa adyraıyp ketipti. Myna túrimen nege de bolsyn taıynbaıtyn sekildi. Men qaradaı yńǵaısyzdana bastadym, dálireginde, boıymdy áldebir úreı bılegen, sebebi: ol qazir ádebıettegi aty áıgili Hemfrı Van-Veıdenniń jan dúnıesine úńilgisi keletinin, biraq ol izdegenin búgingi kapıtannyń kómekshisi — mıster Van-Veıdennen tabýy qıyn ekendigin sezgem.

Biz ońasha, ıýttyń shetine shyqqan kezde, ol meniń kózime tik qaraǵan. Men jaltaqtap, jan-jaǵyma kóz júgirtip óttim.

— Ne bop qaldy?— dedim oǵan qamkóńil nıetpen, biraq qyzdyń qatqyl júzi jibigen joq.

— Jaraıdy, tańerteńgi oqıǵany men kezdeısoq, qaıǵyly jaǵdaıǵa-aq balaıyn,— dep bastady ol sózin.— Biraq qazir meniń mıster Heskınspen sóılesip kelgenimdi kórip tursyz. Onyń aıtýynsha, sizder bizdi qutqaryp alǵan kúni, men kaıýtada uıyqtap jatqan sátte, eki adam sýǵa batyp ketipti... shyndyǵynda, ádeıi batyryp jiberipti. Týrasyn aıtqanda, kózbe-kóz óltirilgen!

Daýsynda buǵan ne deısiz degen suraq bar. Qadala qaraǵan kózin de menen alar emes. Quddy buǵan siz de kinálisiz, áıtpese qatysyńyz bar dep turǵandaı.

— Iá, sizge shyndyqty aıtqan,— dedim men.— Rasynda, olardy óltirgen.

— Siz oǵan qarap turdyńyz. Solaı ǵoı?

— Qarap turmaǵanda, olardyń jolynda ólip ketýim kerek pe edi sizdińshe?

— Degenmen... qarsylyq jasap kórdińiz be?— dedi ol "qarsylyq jasap" degendi basa aıtyp. Úninen úmit belgisi bilingen.— Jo-joq, siz aýyz da ashqan joqsyz,— dedi sosyn aldymdy orap.— Al nege? Ne úshin?

Men ıyǵymdy qıqań etkizdim.

— Siz munda keshe ǵana kelgenińizdi umytpańyz, mıss Brýster. Sondyqtan da bul jerde qandaı zańnyń ústemdik etip turǵanyn ázirge bilmeısiz. Siz osynaý beımálim ortaǵa áldebir namys, adamgershilik, azamattyq degen bıik uǵymdarmen keldińiz. Bul jerde olardyń jurnaǵy da joq ekenine áli-aq kózińiz jetetin bolady.— Sál únsiz turdym da, tereń bir kúrsinip alyp, sózimdi ári jalǵadym.— Al meniń kózim buǵan áldeqashan jetken.

Ol senimsizdeý bas shaıqady.

— Siz maǵan ne qyl deısiz?— dedim sosyn.— Qolyńyzǵa balta, myltyq nemese pyshaq ustap kisi óltir deısiz be?

Ol shoshyna til qatty.

— Jo-joq, ataı kórmeńiz!

— Endeshe ıe? Ózimdi óltirýim kerek pe?

— Sizdiń aýzyńyzǵa qara kúshten basqa nege eshteme túspeıdi?— degen ol tańdanyp.— Al ómirde rýhanı kúsh degen de bar emes pe. Onyń áser-yqpalyn eshkim joqqa shyǵara almaıdy ǵoı.

— Iaǵnı,— dedim men jymıyp,— siz ony óltirýdi de, ózimdi óltirýdi de qalamaıdy ekensiz; demek, sizdińshe, onyń meni óltirýine múmkindik berýim kerek eken de.

Oǵan ýáj aıtýǵa des bermeı, sózimdi sabaqtaı tústim.

— Biz ómir súrip jatqan myna ortada pyx kúshimen, sóz qudiretimen bireýdi ıliktirem deý — ánsheıin bos áýreshilik. Álgi ádeıi sýǵa batyryp jibergen Lıch te, onyń janyndaǵy Djonson da naǵyz rýhy myqty matrostar edi. Qudaıǵa da bas ımes sol minezderimen aqyry óz bastaryn jutyp tyndy. Eger sál bas kóterer bolsam, meni de sondaı taǵdyrdyń kútip turǵany anyq. Sizge myna máseleni ashyp aıtaıyn, mıss Brýster, jáne bul esh ýaqytta esińizden shyqpasyn: Larsen — adam emes, naǵyz haıýannyń ózi, haıýannyń ishinde jyrtqyshy. Odan bir túıir ar, uıat degendi izdemeı-aq qoıyńyz. Qashan da ol arýaqty attap, qasıettini taptap júre beredi. Bul shhýnaǵa men erikkennen tap boldy deısiz be, sonyń zulymdyǵynan, sonyń aılasynan. Mine, ázirge tiri júrgenim de — sonyń qýlyq-sumdyǵynyń arqasy. Men eshqandaı amal jasaı almaımyn, jasaýǵa áddim de joq, óıtkeni men onyń qulaqkesti qulymyn. Mine endi siz de onyń qulysyz, quly bolmasańyz kúńisiz, óıtkeni siz de ómir súrgińiz keledi men sıaqty. Óıtkeni, ekeýimiz de onymen kúresýge dármensizbiz.

Mod Brýster bul taǵy da ne aıtar eken dep, únsiz qaldy.

— Sonda ne qaldy? Ázirge men álsizderdiń qataryndamyn. Men úndemeımin, qorlaǵanǵa kónemin, siz de aýyz ashpaısyz, degenine kónesiz. Bul durys! Bul aqyldy adamdardyń tirligi! Eger ómir súrgimiz kelse, tek osylaı isteýimiz kerek. Jeńis árqashan myqtynyń jaǵynda emes. Onymen ashyq kúresýge bizdiń shamamyz jetpeıdi. Demek, basqasha áreket jasaýymyz kerek, ony qalaıda qýlyqpen, aqylmen alýǵa tyrysýymyz kerek. Meniń jaǵdaıymnyń qaýipti ekenin bilem, biraq týrasyn aıtaıyn, sizdiki menikinen de qaýipti. Sondyqtan bir-birimizge qorǵan bolǵanymyz jón, ne nárseni birigip istegenimiz jón, tek bizdiń odaq asa qupıa bolý kerek. Múmkin men sizdi ashyq qorǵaı almaıtyn da sátter bolar; sondaı-aq meni qorlap balaǵattap jatar kún týsa, siz de jumǵan aýzyńyzdy ashpaǵanyńyz durys. Qandaı jaǵdaıda da onymen sóz talastyryp, bosqa ashýlandyrýǵa bolmaıdy. İshteı oǵan qanymyz qaınap tursa da, syrttaı syr aldyrmaýymyz kerek.

— Báribir eshtemeni túsine alar emespin...— dep qyz tershigen mańdaıyn alaqanymen sıpaı berdi.

— Meni tyńdańyz,— dedim batyl túrde, palýbada Letımermen áńgimelesip júrgen Qorqaý Larsenniń biz jaqqa kóz sala bastaǵanyn ańǵaryp.— Iá, meniń sózimdi tyńdap júrseńiz, aldaǵy ýaqytta kimdiki durys, kimdiki burys ekenine kózińiz jetetin bolady.

— Sonymen ózi men ne isteýim kerek?— dedi ol, meniń Qorqaý Larsen jaqqa alańdaı qarap turǵanymdy baıqap, tegi sendire, tóndire sóılegen sózime uıyp qalsa kerek.

— Eń aldymen, pyx kúshi degendi bastan shyǵaryńyz,— dedim asyǵa sóılep.— Bul jerde onyń túkke de qajeti joq. Bastysy — kapıtandy ózińizge qarsy qoıyp almaý. Onymen múmkindiginshe sypaıy sóılesińiz, ádebıet, óner týraly kóbirek aıtyńyz — mundaı áńgimeni ol óte jaqsy kóredi. Jáne ádemi tyńdaıdy da. Sonda onyń tym aqymaq emes ekenin de bilesiz. Sosyn osy kemede jıi bolyp turatyn tepki, soqqy, haıýandyq bolǵan jerden neǵurlym alys júrseńiz, soǵurlym ózińizge jaqsy bolady. Óz rólińizdi sonda ǵana ádemi oınap shyǵasyz.

— Sonda qalaı, ne nárseni ótirik istep, ótirik aıtýym kerek pe?— dedi ol tańdanys bildirip.

Qorqaý Larsen Letımerden bólektep, bizge qaraı bettegen. Men ábirjı tústim.

— Ótinem, meni túsinińizshi,— dedim asyǵys, ári daýsymdy báseńdetip.— Sizdiń buǵan deıin jınaǵan búkil ómirlik tájirıbeńizdiń bul jerdegi quny kók tıyn. Siz bárin de basynan bastaýǵa tıissiz. Iá, bilemin, siz kim-kimdi de kózińizben-aq arbap alatyn adamsyz. Sol qudiretińizben meni de ózińizge tartyp aldyńyz. Biraq mundaı tásildi eshqashan Larsenge paıdalanbańyz. Onyń shetin shyǵarsańyz kúlkige qalasyz. Arystandy aılamen torǵa túsirý kerek. Biz buǵan da jetemiz áli...— Qorqaý Larsenniń jaqyndap qalǵanyn kórip, áńgimeni jorta basqa arnaǵa buryp jiberdim.— Ondaı talantty ashqanym úshin men qazir de ózime rızamyn. Redaktorlar ony mańaıyna jýytty ma, baspagerler ózine tartty ma? Joq! Tek men ǵana oǵan ádil baǵasyn bergenmin jáne qatelesken joqpyn. Ol óziniń tuńǵysh kitaby — "Ómir ustalyǵymen- aq" jarqyrap, kórinip, bar talantyn jaıyp saldy emes pe!

— Ony gazet óleńderi dep tipti de aıta almas ediń!— dep, Brýster de "ártistigin" baıqatyp úlgirdi.

— Degenmen onyń alǵashqy jyrlary gazette jarıalanǵanyn umytpaýymyz kerek,— dep qoıdym men.— Qazir, árıne, jýrnaldaǵylar ókinetin bolar.

— Garrısti siz biletin shyǵarsyz?— dedim sosyn Qorqaý Larsenge.— Sol týraly aıtyp turmyz da.

— Bilem,— dedi ol.— "Ómir ustalyǵyn" men de oqyǵam. Jylt etken ádemi sezimniń bári bos qıaldan turady. Aıtpaqshy, mıster Van-Veıden, siz ana kok batyrdyń janyna barǵanyńyz durys. Oıbaı salyp tóseginde dóńbekship jatyr.

Sóıtip meni ol aldap-sýlap Magrıdjdiń janyna jóneltken; o baıǵus men kelgende manaǵy ózim bergen morfıden bas kótermeı, aýzynan sýy aǵyp uıyqtap jatyr eken. Biraq men palýbaǵa qaıta kóterilýge asyqpaǵam, al kóterilgen kezde mıss Brýster men kapıtannyń jaıbaraqat áńgimelesip turǵanyn kórip, kóńilim ornyna túskendsı boldy. Bul — álgindegi sózimniń jerde qalmaǵany. Oǵan senýge bolady eken. Aıtqanymdy túsingen, túsingendi oryndaǵan adammen qandaı da táýekelge barýǵa bolady ǵoı.

JIYRMA ÚSHİNSHİ TARAÝ

Art jaǵymyzdan ekilene esken jeldiń yǵymen shhýnamyz soltústikti betke alyp, teńiz mysyqtarynyń ortasyna qaraı birqalypty jyldamdyqpen júıtkidi de otyrdy. Biz olarmen qyryq tórtinshi paralel tusynda, únemi tuman tumshalap, jel azynap turatyn teńizdiń eń bir sýyq jerinde kezdestik. Keıde kúni boıy jylt etken kúnniń kózin kóre almaǵan kezimiz kóp. Mundaıda, árıne, mańaıdy barlap, sý betin sholý da múmkin emes-ti. Aqyry birde bulttardy jel ydyratyp, aspan ashylyp, qaı tús, qaı koordınatta turǵanymyzdy anyqtaıtyn da kún týǵan. Degenmen, eki-úsh kúndik ashyq kúnnen soń teńiz betin burynǵydan da qalyń tuman basyp alǵan-dy.

Ańshylyqqa shyǵý óte qaýipti edi. Biraq soǵan qaramastan kún saıyn tańerteń shlúpkalar sýǵa túsiriledi de, tuman olardy áp-sátte jym-jylas qyp jutyp qoıady, sosyn keshke deıin birin de kóre almaımyz. Keıde tipti, túnniń bir ýaǵynda birinen soń biri tizbektelip kele jatsa — oǵan da shúkir deımiz. Osyndaı kúnderdiń birinde Ýenraıt — Qorqaý Larsen eki matrosymen qosa shlúpkasyn zorlyqpen bortyna salyp alǵan ańshy — qalyń tumandy paıdalanyp, qashyp ketkenin bildik. Birde tańerteń ol óz adamdaryn shlúpkasyna salyp alyp, "ańǵa attanyp" bara jatqanyn kórip edik, sodan izim-qaıym joǵalǵan. Keıin bilsek: olar bir shhýnadan bir shhýnaǵa ótip, aqyry áıteýir óz kemelerine aman-esen jetken kórinedi.

Men de solardyń jolyn qýýǵa berik bekinip edim, biraq onyń sáti báribir maǵan túspegen. Túsetindeı jaǵdaı da bolǵan joq. Óıtkeni kapıtannyń kómekshisine shlúpkaǵa otyrýǵa bolmaıdy, bul tártipti buzýǵa talaı ret talpynsam da, Qorqaý Larsen aıtqanynan qaıtpap edi. Eger ol josparym oryndalar kún týsa, men qalaıda mıss Brýsterdi ózimmen birge ala ketýdi oılaǵam. Onyń shhýnadaǵy jaǵdaıy ýaqyt ótken saıyn qıyndaı túsken, bunyń túbi ne bolar eken dep, men qatty ýaıym jeımin. Buny oılamaıyn desem de mıymnan bir shyqpaıdy, qurǵyr.

Kezinde matrostardyń arasyna jalǵyz túsken áıel taǵdyry týraly talaı roman oqyp edim, biraq sol romandardyń birde-bir avtory mundaı jaǵdaıdaǵy áıel janyn jerine jetkize sýrettep bere almaǵanyn endi ǵana túsingendeımin. Mine, endi sondaı oqıǵamen ózim de betpe-bet kelip, bárin de óz kózimmen kórip, óz júregimnen ótkizýge týra kelgen. Al meniń keıipkerim — Mod

Brýster, kitaptary júregimdi erteden-aq jaýlap alǵan, al qazir kóńil túkpirimnen erekshe oryn alǵan — sol baıaǵy Mod Brýster.

Jany da, táni de bólek osyndaı erekshe jaratylysty mynadaı jabaıy ortadan kórý tipti aqylǵa syımastaı-aq dúnıe. Iá, ol peıishtiń aýasynan jaralǵandaı tym názik jan-tuǵyn. Jip-jińishke denesi tal shybyqtaı maıysyp turady. Júrisi sonshama jumsaq, basqan izi bilinbeıdi. Onyń salmaqsyzdyǵy sondaı, quddy aýada ushyp kele jatqan aq mamyqty kórgendeı bolamyn.

Ol óziniń úlbiregen náziktigimen sál qattyraq ustasań syrt etip synyp keter drezdendik farfor músinshelerdi eske túsirer edi. Onyń osy náziktiginiń ózinde adamdy asa bir yjdahattyqqa umtyldyratyn erekshe qasıet bar sekildi. Men ony alǵash ret qoltyǵynan demep kaıýtaǵa túsirip bara jatqanda, bir jerin abaısyz aýyrtyp alam ba dep qatty qorqyp edim, sol sezimnen áli kúnge aryla almaı kelemin. Men eshqashan jan men tánniń dál osyndaı ádemi úılesimin kórgen emespin. Onyń óleń-jyrlaryn ádebıetshiler tasbulaqtyń sýyndaı móldir, tańǵy samaldaı jumsaq dep baǵalaıtyn, týra osyny onyń syrtqy pishinine de qaratyp aıtýǵa bolar edi. Onyń sámbi taldaı sánbi táni aqsha qardaı appaq jan dúnıesimen astasyp, birin-biri tolyqtyryp, jarqyratyp, tutastaı bir sulý álemge aınaldyrǵandaı. Bir sózben aıtqanda, qudaı ony súıkimdilik jaǵynan eshtemeden kem de qylmaǵan, kende de etpegen.

Ol Qorqaý Larsenge múlde qarama-qarsy jaralǵan jan. Ekeýiniń arasynda mysqaldaı uqsas bir nárseniń bolmaýy bylaı tursyn, bular búkil bolmysymen bir-birine óte kereǵartuǵyn. Birde ekeýi palýbada qydyryp júrgende, olarǵa syrttaı kóz salyp turǵan men: "Qudaı-aý, mynalar adamzat damýynyń eń basynda turǵan adamdar ǵoı",— dep oılaǵam. Larsen — baıaǵy tas dáýirinen qalǵan jurnaq ta, al Mod Brýster búgingi zamannyń jan-jaqty jetilgen eń jańa túri. Árıne, Larsen jabaıylarǵa jat aıyryqsha aqyl-oıǵa ıe bolǵan adam ǵoı, biraq sol aqyl-oıynyń bári óziniń haıýandyq ınstınktin qanaǵattandyrýǵa arnalǵan da, onysy ózin baryp turǵan jyrtqysh dárejesine jetkizgen. Onyń erekshe bitken bulshyq etteri, temirdeı som denesi bar, biraq soǵan qaramastan aıaǵyn jeńil de nyq basady. Osy júrisiniń ózi jýnglı ishinde júrgen ǵajaıyp bir jyrtqyshty elestetedi. Onyń búkil qımyl-qozǵalysy ár qadamyn ańdap, jaılap basatyn mysyq tuqymdastarǵa tán, biraq kúsh jaǵynan ony eshkim eshnársemen salystyra almas edi. Degenmen, bul adamdy men tek qana jolbaryspen teń qoıar edim. Iá, ol uqsasa, tek jolbarysqa uqsaıdy. Onyń kózindegideı yzǵarly ushqyndy men kezinde tor ishinde turǵan leopardtan ǵana kórgenim bar.

Búgin palýbada ary-beri kezip júrgen Larsen men mıss Brýsterge kóz qıyǵymdy salyp turyp, bul qydyrystyń qyzǵa tym aýyr soǵyp júrgenin sezdim,— odan qaıtsem qutylam degen oı onyń ár qadamyn tartynshaqtaı basýynan da baıqalǵandaı edi. Aqyry olar kaıýt-kompanıaǵa qaıtyp kele jatyp, meniń janymnan ótkende, mıss Brýsterdiń bet-álpetinen sondaı bir mazasyzdyqty anyq kórdim. Ol men jaqqa urlana kóz tastap mán-maǵynasyz birer sóz aıtqan boldy da, amalsyz ótirik kúlgen syńaı tanytqan, biraq kózi eriksiz taǵy da Qorqaý Larsenge burylǵan. Artynsha odan janaryn qaıta taıdyryp áketip, nazaryn tómen salyp edi. Osy mezette móldiregen qos janardan belgisiz bir úreı ushqyny jylt ete qalǵanyn da ańǵaryp úlgerdim.

Artynsha gáptiń bárin Qorqaý Larsenniń kózinen uqtym. Ádettegi surǵylt susty, yzǵarly kóz endi birtúrli jyly shýaq shashyp, nurlana qalypty. Eki qarashyqtan jyltyldaı ushqan usaq ushqyndar birde janyp, birde sónip, kóz aıasyn aıryqsha bir shúǵylaly sáýlege bóktirgendeı. Ádetten tys qubyla qalǵan osy kóz, osy shuǵylaly sáýleler júrektiń lúpildeı soǵýynan habar berip turǵany anyq-ty. "Men saǵan ket ári emespin" degen mundaı sıqyrly qubylysty, qandaı áıel túsinbesin! Tek Mod Brýsterden beti aýlaq!

Qyzdyń úreıi endi maǵan aýysqan. Erkek ataýlynyń ishin dyz etkizer mundaı qyzǵanysh aralas úreı ústinde men bul qyzdyń maǵan qanshalyqty qymbat bolyp bara jatqanyn alǵash ret túsindim. Boıymdy bılep alǵan osy úreımen birge "men ony súıedi ekem" degen oı jarysa jetken sanama. Úreı men súıý sezimderi júregimdi shymyrlatyp jiberdi, bul sezimder denemdi bir ysytyp, bir sýytqan, sonymen qatar belgisiz bir kúsh meni Qorqaý Larsen jaqqa eriksiz moıyn burǵyzyp edi. Biraq ol qazir es jıyp alǵandaı eken. Kózderindegi manaǵy ushqyn, manaǵy shuǵylaly sáýleniń biri joq, bet pishini burynǵy susty da surǵylt qalpyna kelgen. Ol maǵan jaı ǵana bas ızedi de kete bardy.

— Maǵan óte qorqynyshty,— dedi Mod Brýster dirildeı qatyp.— Oı, qandaı qorqynyshty!

Men de ońyp turǵan joq edim, dúnıedegi eń qymbatymnan aıyrylyp qalardaı bop, qaradaı qaltyrap kettim. Degenmen ózimdi tejep:

— Bári de jaqsy bolady, mıss Brýster!— dedim sabyrly túrde.- Bári de jaqsy bolady, maǵan senińiz!

Ol maǵan rızashylyqpen qarap, jymıyp qoıdy — osynyń ózi-aq júregimdi lúpildetip jiberdi, sosyn ol jaılap basyp trappen tómen túsip ketken.

Men ol qaldyryp ketken jerde uzaq turdym. Baıaǵy ótken-ketkenderimdi, qazirgi jan dúnıemdegi ózgeristerdi, barlyǵyn oı sarabyna sala bastadym. Mine, aqyr-sońynda men de bireýdi súıdim, bárinen kóńilim alystap, sezim otym salqyndap, endi maǵan shyn mahabbat eshqashan jolyqpaıtyn shyǵar dep júrgende, ǵaıyptan súıdim men ony. Ómir týraly tolǵanǵan sátterimde, erte me, kesh pe, áıteýir birde mahabbat meniń de júrek pernemdi basatyn shyǵar dep talaı-talaı kútkenmin. Biraq kitaptan basqaǵa moıyn burmaǵan uzaq jylǵy saıaq kúnderimde mahabbat týraly shyndap oılaýǵa da mursham bolmaǵan.

Mine endi mahabbat maǵan da keldi! Mod Brýster! Onyń eń alǵashqy jup-juqa óleńder jınaǵy qashan, qaı ýaqytta meniń jazý ústelimde jatqany da esimde. Keıin osyndaı jınaqtardyń qanshamasy qaz-qatar tizilip, kitap sóremde turǵany da qazirgideı kóz aldymda. Olardyń ár qaısysy maǵan jyl qusyndaı jylylyq ákelgen. Jáne... jyl saıyn bir kitap! Jańa jyldy qalaı asyǵa kútsem, onyń árbir jańa jınaǵyn da men solaı asyǵa kútkem, ańsaı kútkem. Olardyń ár paraǵynan, ár jolynan óz ómir-tanymyma úndestik taýyp, erekshe bir sezimge bólenetinmin. Sol sezim endi janymdy baýrap, júregimdi jaýlap, mahabbatqa aınalǵan.!

Júregimdi jaýlap? Men ne dep otyrmyn osy? Kútpegen jerde meniń oıym basqa arnaǵa oıysqan. Kúdikti oı. Ózime degen... oǵan degen... Ol — óz shyǵarmalarymen myńdardyń júregin jaýlaǵan áıgili Mod Brýster. Al men — Charlı Ferasettiń sózimen aıtqanda, "tula boıy sup-sýyq balyqpyn", "sezim ataýlydan jurdaı albastymyn", "taldaýdyń tajalymyn", sóıte tura endi bireýdi súıip qalyppyn. Súıgende, týra Mod Brýsterdiń ózin! Osy mezette bul oılaryma eshqandaı qatysy joq taǵy bir jaı jadymda jańǵyryp shyǵa kelgen: ol — bir bıografıalyq anyqtamalyqtaǵy myna bir qysqasha málimet: "Ol Kembrıdje týǵan. Jasy jıyrma jetide". Buny ishteı qaıtalap turyp, taǵy da oıǵa battym. "Jasy jıyrma jetide, biraq áli turmys qurmaǵan. Jáne... eshkimdi súımegen!" Qyzyq, eshkimdi súımegenin men qaıdan bilem? Júregim dyz ete qaldy. Bul ne, qyzǵanysh pa? Al qyzǵanysh bolsa, men ony shyn súıgenim ǵoı.

Qalaı? Men, Hemfrı Van-Veıden, shynymen ǵashyq bolǵanym ba? Taǵy da kúdik. Ǵashyq bolýdan qorqyp ta turǵanym joq, ne oǵan ket ári de emespin. Kerisinshe, tula boıym tolǵan realıs retinde men árqashan mahabbatty asqaq baǵalaımyn, ony jer betindegi eń izgi dúnıe, ómir súrýdiń eń túpki qazyǵy, ol — qýanyshtardyń qýanyshy, baqyttyń baqyty dep bilgem. Ony aq nıetpen shaqyryp, aq júrekpen qarsy alý kerek dep túıgem. Sóıte tura ǵaıyptan tap bolǵan mahabbatqa endi sengim kelmeıdi. Men ánsheıin aldanyp turǵan shyǵarmyn, ol baqyttyń aýyly alys bolar maǵan. Bul tipti múmkin emes shyǵar men úshin. Eriksiz esime saımonstyń óleńi túsken.

San jyl boıy kózim salyp san qyzǵa

İzdegenim sen ekensiń jalǵyz da.

Al men mahabbat úshin jaralmaǵan jandaı bop, ol "jalǵyzdy" izdegendi de qoıǵanmyn. Bul jaǵynan Feraset durys aıtqandaı, men bir "júregi tastan jaralǵan", kitap kemirýden basqa túk bilmeıtin, bar qyzyqty sodan ǵana izdegen delqulynyń dál ózi bolatynmyn. Eń qyzyǵy sol, men ómir boıy áıelderdiń ortasynda júrsem de, olardy tek estetıkanyń kórinisi, sulýlyqtyń belgisi retinde ǵana qabyldaǵam. Kim bilsin, sol kúnderi mahabbat lázzatynan shyn kóńil úzgendigimnen de bolar, keıde ózimdi ińkárlik, qumarlyq, súıispenshilik ataýlydan jurdaı bop týǵan, bul ómirde tek monah bolýǵa ǵana jaralǵan jan shyǵarmyn degen onǵa da talaı kelgem. Joq, olaı emes eken, maǵan endi mine ińkárlik, qumarlyq paıda boldy. Ǵaıyptan, kenetten paıda boldy.

Kóńilime ǵajap bir shabyt bitip, Elızabet Braýnıńtiń12 myna bir ǵajap óleńin kúbirlep aıtyp, palýbada uzaq júrdim.

Top ortadan jyraqtap saıaq kettim,

Toq kóńildi qıalmen toıatty ettim.

Aq peıilin dostyń da sezinbedim,

Ásem áýen, shattyq kúı — bezingenim.

Al men "ásem áýennen" bezingendeı halde emen, qaıta qulaǵyma áldeqaıdan júrek qylyn terbeıtin bir ǵajap án keletindeı, sol ánniń áldıimen dúnıeniń bárin umytqam, tóńiregimnen eshteme estimeımin, eshteme kórmeımin. Kenet barq ete qalǵan Qorqaý Larsenniń daýsy ǵana maǵan es jıǵyzǵan.

— Ne sandalyp júrsiz munda?

Selk ete qalǵan men jalt buryla berip, shhýna bortyn syrlap júrgen matrostardyń boıaý toly shelegin tóńkerip ketkenim.

— Siz ne, jyndanǵansyz ba, álde basyńyzdan kún ótip ketken be?— dedi ol burqyldap.

— Joq, ishim aýyryp júrgeni,— dep, men túk bolmaǵandaı kete bardym.

JIYRMA TÓRTİNSHİ TARAÝ

Mod Brýsterdi súıip qalǵanyma kózim jetkennen keıin, ile-shala bastan keshken bir oqıǵa esimde máńgi baqı qalatyn shyǵar. Onyń ózi nebári qyryq saǵat ishinde ótken jaǵdaı. Otyz bes jyl typ-tynysh, mamyrajaı ómir súrip kelgen basym kútpegen jerde adam sengisiz oqıǵaǵa tap bolam dep ózim de oılamaǵam. Nebári qyryq saǵattyq ýaqyt! Osy ýaqyt aralyǵyndaǵy jan kúızelisimdi qazir endi aıtyp ta jetkize almaıtyn sıaqtymyn. Al eger ǵaıyptan bir ún qulaǵyma sybyrlap: "Sonda sen ózińdi keremet tamasha ustadyń" dese,— men oǵan eshqandaı qysylmas edim...

Bári de Qorqaý Larsenniń budan bylaıǵy jerde ańshylar tek óz kýbrıginde otyryp tamaq ishsin degen tosyn buıryǵynan bastalǵan. Bul kásiptik shhýnada baıaǵydan qalyptasqan dástúrdi belinen basyp buzý bolatyn. Óıtkeni ańshylar qaı ýaqytta da ofıserlermen teń esepteletin. Nege mundaı sheshimge kelgenin Qorqaý Larsen túsindirip te jatpady, onyń tipti qajeti de joq edi, sebebi... Horner men Smok ústel basynda Mod Brýsterge kóz qıyqtaryn ádemi sala bastapty. Bul tek kúlkili ǵana nárse ǵoı, bireýler yrbańdady eken dep, oǵan qylmyńdaı qalatyn Mod Brýster me, biraq Qorqaý Larsenge eki jigittiń eserligi, árıne, unamaı qalǵan.

Kapıtannyń buıryǵy bárimizdi tóbeden urǵandaı sileıtip salǵan, aýyz ashýǵa eshkimde dármen joq, ańshylardyń tórteýi "kináli" eki jigitke tek alara qaraǵan da qoıǵan. Djok Horner ustamdy azamat edi, eshqandaı syr bildirgen joq, al Smoktyń túri kúreńitip, tiliniń ýyn tógip jiberýge az-aq qalǵan. Shirkin-aı, birdeme aıtsa eken, aıtyp qalsa eken degendeı Qorqaý Larsen oǵan kózin tesireıte qarap turyp alyp edi, Smok, ıt qylǵanda, tis jarmaı tynǵan.

— Siz birdeme aıtqyńyz kelip pe edi?— dedi Qorqaý Larsen ádeıi onyń jynyna tıgisi kelip.

Biraq Smok "jynyn" qozdyrǵan joq.

— Ony qaıdan shyǵaryp tursyz?— dep, ol oǵan qarsy suraǵyn qalqan etken, daýsynan "men ne jazyp qoıdym soqurly" degen aqtalý da bilinip edi. Qorqaý Larsen qapelimdi ne derin bilmeı qaldy da, mańaıyndaǵylar kúlip jiberdi.

— Bilmeımin,— dedi ol sosyn.— Shyndyǵyn aıtqanda, sizdiń aýzyńyzben qosa artyńyz da qyshyp turǵandaı kórinedi maǵan.

— O neniń aqysyna?— dedi Smok te shimirikpesten.

Ańshylar endi ezýlerin kere jymıǵan. Kapıtan Smokty turǵan jerinde sespeı qatyrýǵa daıyn edi, biraq Mod Brýsterdiń kózinshe qan tógýge batyly jetpedi bilem. Eger jandarynda osy qyz bolmasa Smoktyń da batyrsynýy eki talaı ma edi. Sondyqtan ol da asa saqtyq kórsetip, Qorqaý Larsenniń qıtyǵyna kóp tıgisi kelmegendeı, áıtpese aýzy qan jalap shyǵa keletini anyq-ty. Qalaı degenmen men bir shı shyǵyp kete me dep, qatty qorqyp edim, abyroı bolǵanda, júrgizý tutqasynda turǵan matrostyń kenetten shyqqan qatqyldaý úni bárimizdiń nazarymyzdy basqa jaqqa aýdaryp jibergen.

— Kókjıekten bir tútin kórinedi!— dedi ol aıqaılap palýba jaqtan.

— Qaı tustan?— dep, Qorqaý Larsen de aıqaı salǵan.

— Týra korm jaqtan, ser.

— Orystar bolmasyn?— dedi Letımer ózinshe ton piship.

Bul sózdi estigende ańshylardyń óńi kúreńitip ketti. Orys parohody tek kreıser bolýy múmkin, al ańshylar bizdiń kemeniń koordınaty týraly anyq bilmese de, tyıym salynǵan aımaqqa taıaý júrgenderin sezetin; al Qorqaý Larsenniń brakonerlik erlikteri ámbege aıan-dy. Bári endi oǵan qaraǵan.

— Bos sóz!— dedi ol kúlip.— Bul joly, Smok, tuzdy kek saparynan aman qaldyńyz. Biraq sizge mynany aıtam: eger anaý "Makedonıa" bop shyqpasa, birge — bes bástigem.

Biraq onymen eshkim bástesýge batpap edi, ol tipti qyzbalanyp:

— Al eger ol shynymen "Makedonıa" bop shyǵyp, biz onymen qaqtyǵysqa kelmesek, onda birge — ondy aıamaı-aq bere salam,— dedi kózi jalt-jult etip.

— Jo-joq, rahmet peıilińizge!— dedi endi Letımer qýlanyp.— Árıne, eger, sál de bolsa bir nársege kózimiz jetip tursa, qandaı báske de táýekel etýge bolar edi, biraq sizdiń aǵańyzben kezdesken kezde qashan qaqtyǵyssyz qoshtasyp edik? Osy joly da solaı bolmasa, men tipti birge — jıyrmany qurban etemin!

Larsennen bastap bári máz bola kúlip aldy. Sonymen tústik asymyzdy da yryń-jyryńsyz iship tyndyq. Shyndyǵyn aıtqanda, bul da meniń shydamdylyǵymnyń arqasynda. Óıtkeni ol báriniń esesin menen alǵysy kelgendeı, birde kekete sóılep, birde qamqorsı qajap, qalaıda meni shaptan túrtkisi kelip otyrǵan. Biraq ashý-yzam kemerine kelip, keńirdegimnen shyqsa da, shydap baqtym. Onyń ústine qasymyzdaǵy Mod Brýster de "sabyr, sabyr" degendi kóz ushyǵymen bildirýmen bolǵan.

Ústel basynan turyp, palýbaǵa bet aldyq. Oıda joqta teńiz betinen parohodtyń kórinýi kúndelikti birkelki tirligimizge jan bitirip, árbir jerde abyr-sabyr qozǵalys pen ábiger týǵyza bastaǵan, al ol parohod Tajal Larsenniń "Makedonıasy" bolýy múmkin degen sybys matrostardy tipten qobaljytyp tastap edi. Osynyń aldynda ǵana lekı esken, kóterile tolqyp jatqan teńiz birtindep sabasyna túsip, aıdyn beti mop-momaqan kúıge túse bastaǵan. Qaıyqtardy endi sýǵa túsire bastasa da bolatyn edi — búgingi kún ańshylardy naǵyz qansonardan dámettirip turǵandaı, qazirdiń ózinde aldymyzdan teńiz mysyqtarynyń mol qarasy kórinip qalǵan-dy.

Kormnyń art jaǵynda, alystan parohod tútini burynǵydaı burqyldaı kórinip turǵan. Biz qaıyqtardy sýǵa túsirip bolǵansha, onyń birazy jaqyndaı túskeni baıqaldy. Bizdiń shlúpkalar teńiz betinde shashyraı jyljyp, soltústikke qaraı umtyldy. Sosyn biraz jerge barǵan soń birinen keıin biri jelkenderin jyǵyp, ańshylar qyzý atysty bastap ta jibergen. Teńiz mysyqtarynyń qarasy qalyń, jelsiz tymyq kún — ań aýlaýǵa budan sátti shaq bola ma! Biz eń shetki shlúpkanyń jel yǵyna shyqqan sátte, kóz aldymyzdyń bári úıir-úıir uıyqtap jatqan teńiz mysyqtaryna tolyp ketken. Men eshqashan mundaı keremetti kórgen emespin: quddy teńiz mysyqtarynyń ortasyna emes, qujynap jatqan qumyrsqa ıleýiniń ústinen túskendeımiz.

Korm artynan kóringen qara tútin bizge jaqyndaǵan saıyn, onyń kásiptik parohod ekeni qaı jaǵynan da anyq baıqala bastaǵan. Bul — rasynda da "Makedonıa" eken. Ol bizdiń oń jaǵymyzdy ala, nebári eki-úsh mıl jerde ketip bara jatqanda onyń oń qaptalynan men osy jazýdy oqyp qalǵam dúrbimen. Qorqaý Larsen ol jaqqa tisin shyqyrlata kóz salǵan, al Mod Brýster kapıtanǵa tańdana burylyp edi.

— Álgi siz kútken qaqtyǵys qaıda, kapıtan Larsen?— dedi ol kúlip.

Kapıtan qyzǵa qarap, myrs etip qoıdy mysqylmen, tek osy sátte ǵana júzine sál jylylyq júgirgendsı edi.

— Al siz ne kútip edińiz? Bizdi olar birden bassalyp, shetimizden baýyzdaı bastaıdy dep oıladyńyz ba?

— Qaıdan bileıin, áıteýir jaqsylyqqa joryǵam joq,— dedi qyz moıyndaǵandaı.— Sizderdiń myna tirlikterińizden neni de bolsa kútýge bolatyn sıaqty ǵoı.

Larsen bas ızedi.

— Durys, durys-aq! Tek biraq nárseden qatelesip tursyz: "sıaqty" deýge bolmaıdy, neni de bolsa kútýge daıyn turýymyz kerek.

— Sonda qalaı? Baýyzdaǵandy da ma?

— Odan da sumdyǵyn.

— Odan ótken qandaı sumdyq bolýy múmkin?

— Sumdyqtyń úlkeni — qaltany qaqqan,— dedi kapıtan qabaǵyn kirjıtip.— Bizdiń qazirgi zamanda qaltadan, ámıannan qymbat eshteme joq. Búkil ómirdiń bári — tek sol ámıanyń joq bolsa, ómiriń de joq degen sóz.

— "Bir dorba aqshamdy kim urlasa — bir dorba boqtyq sonyki" degen bar ǵoı,— dep jymıǵan qyz.

— Búl sózdi men basqasha paıdalanam,— dedi Qorqaý Larsen.— Kim meniń bir dorba aqshamdy qaǵyp ketse — ol meniń bir qap nesibemdi qaǵyp ketkeni. Iaǵnı meni ol jep otyrǵan nanymnan, jeıin dep turǵan maıymnan, jataıyn dep daıyndaǵan tósek-ornymnan aıyrady. Sonysymen meniń ol meniń jap-jaqsy súreıin degen ómirime keselin keltiredi. Siz ózińiz de bilesiz ǵoı, jarlylardy jarylqaımyn dep taratqan azyq-túlik, kıim keshek barlyq barlyq jarly, barsha kedeı-kepshikke jete bere me. Demek, basqalar da ómir súrýge umtylady. Ómir súrý úshin árkimniń óz ámıany bolý kerek. Al sol ámıanyńnyń ishi bos bolsa — ol ıtólimmen ólý degen sóz... Demek, kim de bolsyn, qandaı jolmen bolsyn, bos ámıanyn toltyrýǵa janyn salý kerek.

— Biraq men ana parohodtyń sizdiń qaltańyzǵa qol salǵaly kele jatqanyn kórip turǵam joq.

— Asyqpańyz, kóresiz,— dedi kapıtan qabaq túıip.

Ras, ony kórýge de kóp qalǵan joq eken. "Makedonıa" bizdiń shlúpkalardyń aldyn orap, biraz ozyp barǵan da, óz shlúpkalaryn sýǵa túsirgen. Onyń baqandaı on tórt shlúpkasy bar ekeninen habardar bolatynbyz, al bizde bar-joǵy bes-aq shlúpka edi,— altynshysyn Ýeınraıd minip qashyp ketkeni belgili ǵoı. "Makedonıa" aldymen birneshe shlúpkasyn jel yǵyna qaraı, bizdiń eń shetki shlúpkadan biraz alys jerge túsirgeni de, sosyn olardy bizdiń eń jaqyn shlúpkanyń jel jaǵyna — birer mıl jerge — tóge salǵan. "Makedonıa" bul qylyǵy bizdiń ishimizdi ıt jalaǵandaı etip edi. Art jaǵymyzdan teńiz mysyqtary kórinbegen, al aldymyzda on tórt basqa shlúpka sý betin túrendeı tilgileýge kirisken — júrgen jerlerin jylandaı jalap barady.

Bizdiń shlúpkalar eni úsh-tórt mıldeı ǵana jińishke teńiz aıdynynda qalǵan az-maz mysyqty atyp alǵan da, aqyry amalsyz shhýnaǵa qaıtýǵa májbúr bolǵan — "Makedonıanyń" bizge qaldyrǵan bar "sybaǵasy"osy bolatyn. Jel tynǵan; typ-tynysh teńiz betin baıaý esken qońyr samal anda-sanda ǵana jelpip ótedi. Oıda-joqta mysyqtardyń mynadaı qalyń ortasyna túsip turǵan sátte, mynadaı keremet aýa-raıynda, olardy úıir-úıirimsn qyryp alýǵa bolar edi. Eń sátti degen ańshylyq maýsymnyń ózinde mundaı kúnder óte sırek kezdesetin kórinedi. Amal ne, aýyzǵa túskeli turǵan osynshama nesibeni "Makedonıa" jol ortada qaǵyp ketti ǵoı áne. Bortqa kóterilgen matrostardyń túri órt sóndirgendeı edi, ańshylardy bylaı qoıǵanda, eskekshi, júrgizýshilerdiń ózi yzadan jarylardaı bop turǵan — quddy árqaısysy ózine tıesili nápaqasynan aıyrylyp qalǵandaı. Árqaısysynyń aýzynda — Tajal Larsendi jeti atasynan qaıyrǵan boqtyq. Boqtyq pen qarǵystan adam óletin bolsa, tap osy joly ol turǵan jerinde aram qatqan bolar edi.

— Máńgi baqı tozaqtyń otyna kúıgir, ıt!— dep burqyldaıdy Lýıs, yzadan býlyǵa túsip.

— Mine, mynalardyń sózin estip tursyz ǵoı,— deıdi Qorqaý Larsen maǵan burylyp.— Bulardyń ózegin ne órtep tur dep oılaısyz? Mahabbat? Senim? Asqaq ıdealdar? Álde ádilet? Álde aqıqat?

— Ómirde ádiletke qıanat jasaǵannan qıyn eshteme joq. Bular soǵan kúıinip tur,— dedi Mod Brýster.

Ol bizden on qadamdaı jerde bir qolymen grot-vanttan ustap, baıaý terbelgen shhýnamen qosa terbelip tur edi. Bul sózdi ol óte baıaý aıtqan, biraq baıaý da bolsa, jumsaq úni meniń júrek qylymdy shertkendeı bolǵan. Netken taza, netken syńǵyrlaǵan súıkimdi daýys! Bireýlerdi seziktendirip almaıyn dep, men oǵan urlana kóz salyp qoıdym. Teńiz fýrajkasynyń astynan shıratyla shyǵyp turǵan qyzyl-sary shashy kún sáýlesimen shaǵylysyp, altyndaı jarqyrap, sál sopaqshalaý betin jartylaı jaýyp tur eken. Osy bir sulý da súıkimdi júzi kez kelgen júrekke shoq tastaıtyny anyq-ty. Oǵan qaraǵan saıyn men: "Bul netken ǵajaıyp jaratylys!" dep, tańǵalamyn. Buǵan deıingi meniń ómirge degen ár túrli kózqarastarym mynadaı erekshe jaratylystyń aldynda múlde basqasha sıpat alǵandaı. Sonymen qatar Qorqaý Larsenniń ómir týraly surqaı túsinikteri maǵan endi sonshama solaqaı, sonshama kúlkili kóringen.

— Mıster Van-Veıden sıaqty siz de ómirge tym eljireı qaraıdy ekensiz,— dedi Larsen ashshy mysqylmen.— Myna adamdar nege kúıip-pisip júr, bilesiz be? Óıtkeni, olardyń aýzyndaǵysyn bireý jyryp ketti; arman-tilek, maqsattarynyń oryndalýyna áldekim kedergi keltirdi. Al olardyń arman-maqsaty ne edi? Táttirek tamaq jeý, jumsaǵyraq tósekke jatý, jaǵaǵa jetken kezde ýys-ýys aqsha ustap shalqyp júrý. Áıel qushý, sharap ishý... Olardyń kókeıin tesip júrgen arman da, maqsat da — osy ǵana. Kerek deseńiz olardyń bıik múdde, asqaq murat, kózdegen ıdealdary da — osy ǵana. Árıne, bul adamdardyń kúndelikti sezim-túısik, tirlikteri qońyrqaı ǵana kórinýi múmkin, al qarańyzshy, qazir bulardyń ár qaısysy janyp turǵan otqa uqsap tur ǵoı. Óıtkeni... qaltalaryna bireý túsip ketti. Sol bireý bulardyń uıyqtaı bastaǵan búkil sezimin qaıta oıatty ánekı.

— Alaıda sizdiń myna qalpyńyzdan qaltańyzdy bireýdiń qaqqany baıqalmaıdy,— dedi qyz kúlip.

— Joq, men túrimnen ǵana baıqatpaımyn, áıtpese meniń de jetisip turǵanym shamaly,— dedi kapıtan.— Eger shamamen eseptesek, "Makedonıanyń" búgingi bizden urlaǵan terileriniń quny — mysyq terileriniń londondyq bazardaǵy sońǵy baǵasy boıynsha — bir jarym myń dollardan artyq bolmasa kem emes.

— Buny siz beıne qolyńyzdaǵy jumys qolǵabyn joǵaltqandaı-aq eshbir alańsyz aıtyp tursyz...— deı berip edi qyz, Larsen julyp alǵandaı:

— Joq, men tipti de alańsyz turǵam joq,— dedi — meniń qaltamdy qaqqan adamnyń qazir qanyn ishýge daıynmyn. Iá, ıá ol — meniń týǵan aǵam ekenin bilemin! Jo-joq, bos sóz bul! Sandyraq!

Qas qaǵym sátte onyń túri ózgerip shyǵa keldi. Sosyn daýsy da sál báseńdep, shynaıy da shynshyl leppen qaıta sóıleı jóneldi.

— Ómirdi ózgeshe baǵalaıtyn myna sizder baqytty shyǵarsyzdar; ıá, shyn máninde baqytty shaǵyrsyzdar. Kóńilderińiz qalaǵan áldebir izgi dúnıeni armandaısyzdar, jalǵannan jaqsylyq qana izdeısizder, ony keıde taýyp ta jatasyzdar. Tapqan kezde qýanasyzdar. Al osy sizder aıtyńyzdarshy maǵan, myna meniń boıymda bir jaqsylyq bar ma ózi?

— Bylaısha aıtqanda, syrtqy túrińizden esh kemdik kóre almaımyz,— dedim men.

— Sizdiń boıyńyzda jaqsylyq jasaýdyń búkil negizi bar,— dedi Mod Brýster.

— Solaı deıtinderińizdi bilip edim,— dep ol qabaq shytty.— Men úshin bul sózderińiz shybynnyń yzyńymen birdeı. Naqty túsinikti aıtylǵan eshteme de joq. Mundaı sózderdi qulaqqa quıyp, mıǵa sińirip, bos áýre bolýǵa da bolmaıdy. Bir sózben aıtqanda, bul sóz deıtin sóz de emes, ánsheıin qıaldan, áserden týǵan birdeme.

Ol daýryǵa sóılep baryp, qaıta basyldy.

— Shyndyǵyn aıtqanda, keıde meniń ózim de ómir shyndyqtaryna kóz juma qarap, oıdan shyǵarylǵan qaıdaǵy bir qıaldarǵa berilgim keledi. Biraq baıqaımyn, bul degenińiz — jalǵandyq, jalǵandyǵymen qoımaı parasatty oıǵa kúnqaǵar birdeme. Soǵan qaramastan, tipti jalǵan bolsa da qıalmen, armanmen ómir súrýdiń ózi bir lázzat qoı dep oılaıtyn da kezim bar. Óıtkeni, shyntýaıtynda, tirshiliktiń bizge tartqan eń úlken syıy da — osy lázzat emes pe, bir nárseden lázzataný emes pe! Eger onyń bal shyrynyn tata almasań — ómir súrip keregi ne! Mańdaı terińdi tamshylata eńbek etip, biraq odan eshteme ala almasań — naǵyz sorlylyq sol ǵoı. Eger kimde-kim kóbirek lázzat alsa, sol mándirek ómir súredi. Sizderdiń barlyq arman-qıaldaryńyz sizderge mashaqattan góri tynyshtyqty kóbirek syılaıdy. Bul jaǵynan maǵan qaraǵanda baqyttysyzdar.

Ol oıly keıipte aqyryn bas shaıqap qoıdy.

— Men adamzat aqyl-oıynyń qumarlyǵyna kóp jaǵdaıda kúmánmen qaraımyn. Aqyl-oıǵa qaraǵanda arman-qıaldyń bereri de, syılary da kóp sekildi. Intellektýaldyq qundylyqtardan keri emosıonaldyq lázzat-sezimderdiń raqaty erek, lázzaty bólek pe deımin. Óıtkeni bir sáttik ıntellektýaldyq qýanyshtyń artynda myń sáttik sary ýaıymy da bolady. Al emosıonaldyq raqat sońynda sezimiń sál kermek tatıdy da, artynsha ol da tez tarqap ketedi. Men sizderge qyzǵanyshpen qaraımyn, qyzǵanyshpen!..

Ol sózin kenet kúrt úzdi de, erinderinde ádettegi mysqyldy kúlki úıirile qaldy.

— Biraq, esterińizde bolsyn, men sizderge júrekpen emes, aqylmen qyzǵana qaraımyn. Qyzǵanysh — aqyldyń jemisi, oǵan meni zerde-túısigim ıtermeleıdi. Bul ózi araq-sharaptan birazdan beri saý júrgen adamnyń masqa qarap qyzyqqany sıaqty birdeme.

— Sizdiń aıtaıyn degenińiz: aqyldynyń aqymaqqa qarap turyp, men nege sondaı bolmadym dep ókingeni me,— dedim men kúlip.

— Dál solaı,— dep jaýap berdi ol.— Myna siz ekeýińiz aqymaqtardy aqymaq qyp, bar jaǵynan jurdaı etip ketken adamsyzdar.

— Degenmen, biz óz qundylyqtarymyz turǵysynan sizden birde-bir kem ómir súrmeımiz,— dedi Mod Brýster.

— Tipti artyq deseńiz de bolady, óıtkeni sizder úshin onyń quny kók tıyn.

— Sonymen qatar bizdiń máńgilikten de alyp otyratyn óz úlesimiz bar.

— Múmkin solaı shyǵar, múmkin bul tek qıaldaǵy dúnıelerińiz shyǵar — bunyń eshqandaı mańyzy joq. Sizder báribir ózderińizge ne qajet bolsa, soǵan qaraı kúsh jumsaısyzdar, al onyń ornyna alatyndaryńyz — meniń kúndiz-túni mańdaı terimdi sypyryp júrip alatynymnan áldeqaıda kóp.

— Siz óz "kapıtalyńyzdy" nege basqa "valútaǵa" aıyrbastap almaısyz?— dedi qyz kúlip. Bunysy — árıne, nesibeńizdi basqa bir jolmen tappaısyz ba degeni edi.

Larsen oǵan áldebir úmitpen jalt qarady da, azdaǵan únsizdikten keıin kúrsinip:

— Kesh,— dedi,— bálkim, sóıtkenim de jón be deımin, biraq keshikkenimdi túsinem. Meniń barlyq kapıtalym — erterekte shyqqan eski úlgide, odan qutylýym qıyn endi. Jáne men óz valútamnan basqany moıyndamaımyn da.

Ol osymen sózin bitirgen. Kóz qarasy betinen taıǵanaqtap baryp, kókshil teńizdiń sonaý aıdynyna qaraı oıysqan. Boıyn taǵy da jabaıylyq, haıýandyq saǵynysh bılegendeı; denesinen bolmashy diril bilinedi. Óz oı-túıinderi ony esalańdyqtyń essiz shegine jetkizgeni sondaı — birer saǵattan keıin ol áıteýir bir esebin taýyp, taǵy da bir taǵylyq kórsetýi ábden múmkin edi. Esime Charlı Feraset túsken: kez kelgen materıalısi jar basyna jeteleıtin osyndaı saǵynysh qoı, qasiretin saǵynysh qoı dep oıladym.

JIYRMA BESİNSHİ TARAÝ

Erteńgilik as ústinde Qorqaý Larsen maǵan:

— Siz tańerteńnen beri palýbaǵa shyǵyp kórdińiz be?— degen suraýly pishinmen.— Aýa-raıy qandaı eken?

— Shaıdaı ashyq,— dedim men trap jaqtaǵy tesikten tógile túsip turǵan kún sáýlesine kóz salyp.— Batystan soqqan azdaǵan jel bar. Biraq Lýıstiń boljaýyna sensek, bul jel birtindep qataıa túspek.

Kapıtan razy pishinde bas ızep qoıdy.

— Tuman túsýi múmkin be?

— Soltústik pen soltústik-batys jaqtan qoıý munar baıqalady.

Buny estigende tipten qýana túskendeı basyn qaıta-qaıta ızeı berdi.

— "Makedonıa" qalaı?

— Ázirge esh jaqtan qarasy kóriner emes.

Bul sóz qulaǵyna jaqpady-aý deımin, beti tyrjyńdap, ezýi qısaıyp, birtúrli usqynsyz keıip tanytty. Bunysy nesi, deımin ishimnen, oǵan nege sonsha qam jep otyr?

Biraq artynsha bári de belgili boldy. Palýba jaqtan:

— Aldyńǵy jaqta tútin!— degen daýys shyqqany sol kapıtannyń júzine qan oınap shyǵa kelgen.

— Tamasha!— dedi ol qýanyp. Sosyn oryndyǵynan atyp turyp, palýbaǵa jyldam kóterildi de, óz kýbrıkterinde tamaq iship otyrǵan ańshylarǵa qaraı tura júgirdi.

Mod Brýster de, men de ań-tań bolyp otyryp qaldyq. Aldymyzdaǵy tamaq jaıyna qaldy. Qulaǵymyz qabyrǵanyń arǵy jaǵynda, ańshylar kýbrıginde kúńgir-kúńgir etken kapıtannyń daýsynda. Toqtalmaı uzaq sóılegen. Aqyr-sońynda ańshylar ony bir aýyzdan qoldasa kerek, bári kóterińki daýyspen jamyraı dúr-dúr etken. Qabyrǵa biraz qalyńdaý edi, sondyqtan onyń ne usynys jasaǵanyn dál ańǵara almadyq, biraq baıqaımyz, ol ańshylardyń qulaǵyna asa bir jaǵymdy birdeme aıtqan sekildi. Artynsha dúrildegen, gúrildegen daýystar bastalyp, kóńildi kúlki estilgen.

Sálden keıin palýba jaqtan abyr-sabyr qımyldar, dabyr-dúbir sózder estilip, matrostardyń shlúpkalardy shuǵyl sýǵa túsirgeli jatqany baıqaldy. Palýbaǵa menimen birge kóterilgen Mod Brýsterdi men ıýt janyna qaldyrdym da, oǵan barlyq oqıǵany osy jerden baqylap turýdy tapsyrdym. Matrostar da kapıtannyń aldaǵy josparynan habardar bolyp úlgirse kerek, erekshe bir qulshynyspen iske kirisip ketken. Ańshylar oq-dári toly jáshikter men bytyra myltyqtardy, sonymen qatar tótenshe jaǵdaıda ǵana qoldanylatyn vıntovkalardy palýbaǵa úıip tastady. Olar esh ýaqytta ańshylyqqa vıntovka paıdalanǵan emes-ti, óıtkeni alystan atqan oqtan ólgen mysyqtar shlúpkaǵa jetkenshe sýǵa batyp ketetin. Al búgin sýǵa túsken árkimniń qolynda bir-bir vıntovka ketip bara jatty. Olar qara tútini býdaqtap, bizge birtindep jaqyndaı túsken "Makedonıaǵa" máz bola qarap qoıady.

Bes shlúpka sýǵa birden túsirilgen. Olar tabany teńizge tıisimen bes saýsaqtyń baǵytyndaı shashyraı jyljyp, týra soltústikti betke aldy. Biz alystan qarap turmyz. Syrttaı baqylaǵan adamǵa bári de kúndegideı sekildi — kádimgi ań aýlaýǵa bara jatqan qaıyqtar. Kóp ótpeı-aq ańshylar jelkenderin túsirip, atysqa kirisip ketken, sosyn bir mezet jelkenderin qaıta kóterip, ádettegideı alǵa jyljı bergen. Al "Makedonıa" keshegi shuǵyl qımyldaryn taǵy da qaıtalaýǵa kiriskeni baıqaldy — teńizdi "súzip" alý úshin óz shlúpkalaryn biraz alǵa ozdyryp jiberip, bizdiń baǵytymyzǵa kóldeneń qoıa bergen. Sóıtip ol on tórt shlúpkasyn bizdiń aldymyzdaǵy shalqar aıdynǵa shashyp tastasymen soltústik-shyǵysqa qaraı baıaý jyljı jónelip edi.

— Siz ne istemeksiz?— dedim men Qorqaý Larsenge.

— Onyń sizge qatysy joq,— dep ol dúńk etti.— Kezinde bilesiz. Al ázirge jeldiń qattyraq soǵýyn tilep tura berińiz.

— Degenmen aıtýǵa da bolady,— dedi ol sál únsizdikten soń.— Aǵamnyń óz qylǵanyn ózine qylaıyn degen oıymda bar. Qysqasyn aıtqanda, teńiz betin endi men "súzetin" bolamyn. Jáne bir búgin ǵana emes, ańshylyq maýsym aıaqtalǵansha. Árıne, sátin salsa.

— Al salmasa?

— Olaı bolýy múmkin emes,— dedi ol kúlip.— Biz qalaıda oıymyzdaǵyny oryndaýǵa tıispiz, áıtpese quryǵanymyz.

Ol júrgizý tutqasynda qaldy da, men ózim emdep jatqan Nılson men Magrıdjge kettim. Nılsonnyń synǵan aıaǵy qazir táp-táýir ońalyp, ózin jaqsy sezine bastaǵan,— keıde ázil aıtyp, kóńil kóterip te qoıady. Al kok sary ýaıymǵa salynyp alǵan, bul baıqusty men qazir shynymen aıaıtyn bolǵam. Tań qalarlyǵy sol, taǵdyrdyń qansha quqaıyn kórgenmen ol áli de sińirine súıenip, tiri kele jatyr edi. Rasynda, taǵdyrdyń ony aıaǵan jeri bar ma: jyl ótken saıyn julyn qurttaı jep, tozaqtyń otyna da, sýyna da salyp, aqyry apatqa ushyraǵan kemeniń qańqasyndaı qyp arsa-arsa etip tastaǵan túri mynaý — biraq báribir tirshilik otyn boıynan sóndire almaǵan.

— Qazirgi ýaqytta aıaqqa jaqsy protez jasaý degen qıyn emes qoı. Áli sondaı jasandy aıaq jasatyp alasyń da, jalǵandy jalpaǵynan basatyn bolasyń,— deımin men oǵan aldaýsyratyp.

Ol óte sabyrly, tipti saltanatty túrde bylaı dedi.

— Sizdiń qandaı jasandy aıaq týraly aıtyp otyrǵanyńyzdy men qaıdan bileıin, mıster Van-Veıden, biraq bir anyq biletinim: ana haıýannyń aram qatqanyn kórmeı turyp, men armansyz ólmeımin. Qarǵys atsyn ony! Joq, ol menen keıin kóz jumýy múmkin emes! Onyń tıtteı de ómir súrýge qaqysy joq. Qasıetti kitapta bylaı dep jazylǵan: "Al ómirimniń sońy azappen bitedi". Men buǵan mynany qosqym keledi: "Aıtqanyńyz kelsin, amın! Tek sol kúndi tezirek jetkize kór!"

Palýbaǵa qaıta kelgen kezimde Qorqaý Larsenniń bir qolymen shtýrvaldy burap, al ekinshi qolyna dúrbi ustap, shlúpkalardyń júrgen jeri men "Makedonıanyń" qozǵalysyn muqıat baqylap turǵanyn kórdim. Ózim de sol jaqqa kóz salyp edim, bizdiń qaıyqtar jeldiń yǵyna tyǵylyp, soltústik-batysqa qarap syrǵyp barady eken, biraq bunyń mánisin mán túsingem joq, óıtkeni olardyń aldyńǵy jaǵynda júrgen "Makedonıanyń" bes qaıyǵy da jel yǵyna túskeni baıqalǵan. Óstip olardyń barlyǵy basqa shlúpkalardan birtindep bólinip, batysqa taman yǵysa túsken. Bizdiń shlúpkalar jelkenmen qosa eskekti iske qosyp edi; olardyń árqaısysyndaǵy úsh jigit úsh jup eskekti jylpyldata esip, "dushpandarǵa" jyldam jetip aldy. Parohod tútini sonaý soltústik-shyǵys kók jıekten tym alystan bir tal sýyrtpaqtaı syzdyqtap qana kórinedi; óz qarasy múlde óshken.

Biz buǵan deıin alǵa tym asyqpaı jyljyp kele jatqanbyz, jelkenderimiz jartylaı ǵana jelbirep, aıdyn-shalqarda aqqý-qardaı mamyrlap, keıde tipti sý betinde qybyrsyz qalqyp turyp alǵan da kezimiz bar. Al endi bári ózgergen. Shkottar tartylyp, Qorqaý Larsen kemeni bar jyldamdyǵyna salǵan. Óz shlúpkalarymyzdy tez arada basyp ozyp, kózdi ashyp-jumǵansha "Makedonıanyń" eń jaqyn shlúpkasyna da taqaı berdik.

Men buıryqty oryndaýǵa júgire jóneldim; sosyn bar-joǵy júz fýttaı ǵana jerdegi bir shlúpkanyń jel jaǵynan baıaý syrǵyp bara jatyp bom-klıver nıralyn tartyp, baılap úlgerdik. Shlúpkada otyrǵan úsh adam biz jaqqa kúdiktene kóz salǵan. Bizdiń qaıyqtardyń aldyn álginde ǵana "sypyryp-sıyryp" ketken osylar edi. Olar Qorqaý Larsendi betpe-bet kórmese de, ol týraly estimeýi, bilmeýi múmkin emes-ti. Meniń kózim qaıyq tumsyǵynda otyrǵan dáý tulǵaly ańshyǵa túsken. Tizesinde — vıntovka. Dál qazir ony qolǵa alyp otyrýdyń esh qajettigi joq-ty. Olarmen qatarlasa bergende, Qorqaý Larsen qol bulǵap, aıqaı salǵan.

— Kelińder beri. "podreıfteıik!"

Kásiptik shhýnalarda "podreıfteıik" degen sóz birden eki sózdiń maǵynasyn bildiretin: "tanysaıyq", "áńgimeleseıik" deıtin. Birkelki tirlik, birqalypty ómirden ábden jalyqqan teńizshiler úshin bul sóz qashan da jaǵymdy estilýshi edi.

"Eles" tumsyǵyn jelge berip turdy, men baktegi óz jumysymdy bitirip, korm jaqta grotpen arpalysyp jatqan jigitterge kómektesýge júgirdim.

— Siz palýbada tura turyńyz, mıss Brýster,— dedi Qorqaý Larsen, qonaqtardy qarsy alǵaly bara jatyp.— Siz de sol jerde bolyńyz, mıster Van-Veıden.

Shlúpkadaǵy matrostar jelkenderin túsirip, eskekterin baıaý esip, shhýna bortyna taqap keldi. Jıren saqaldy vıkıngke uqsas manaǵy dáý tulǵaly ańshy planshır arqyly asylyp, palýbaǵa sekirip tústi. Baıqaımyn, búkil qımyl-qozǵalysynda asa saqtyq bar. Kúmán-kúdik, senimsizdik bet-júzinen de anyq seziledi. Qalyń jıren saqaly tym sesti kóringenmen jalpy oń-shyraıy ashańdaý sıaqty. Ol kapıtannan keıin men jaqqa kóz salǵan da, palýba ústinde bizden basqa eshkimdi kórmegen soń, "bul ekeýi maǵan ne qylady" degendeı mańǵazdana qalǵan. Shyndyǵynda, dál ol qorqatyndaı dáneńe joq edi: biz onyń janynda ergejeıli sıaqtymyz — meni qoıshy, Qorqaý Larsenniń ózimen salystyrǵanda, ol Golpaftaı edi. Boıynyń uzyndyǵy keminde alty fýt, segiz dúımdaı bop qalar, al salmaǵy týra eki júz qyryq fýt eken (men ony keıin bilgem). Jáne bir túıir maıy joq, tek bultyldaǵan bulshyq et pen súıek qana.

Biraq Qorqaý Larsen trapta toqtap turyp, ony tómendegi kaıýt-kompanıaǵa shaqyrǵan kezde, ol taǵy da áldeneden sekem alǵandaı, mańaıyna alaqtaı qarap turyp qalǵan. Alaıda kapıtannyń bas-aıaǵyna jáne bir kóz júgirtip ótken soń aıaǵyn batyl basyp júre berdi: Qorqaý Larsen ádette kóp adamnan iri kóringenmen mynanyń qasynda ergejeılideı ǵana bop qalǵan. Ańshy kóńiline osyny medet etse kerek, Qorqaýdyń aldynda qoıqań-qoıqań etip bara jatty. Bul mezette eki eskekshini eski dástúr boıynsha bakke — matrostarǵa qonaqqa jóneltken.

Kenet kaıýt-kompanıa jaqtan arystannyń aqyrǵanyndaı ashshy daýys pen jantalasa aıqastyń arys-gúris dybysy estilgen. Bul arystan men leopardtyń aıqasy edi: leopard — Larsen arystanǵa atoı salǵan, arystan aqyryp shyǵa kelgen.

— Mine, bizdiń qonaqty syılaý saltymyz,— dedim men Mod Brýsterge moıyn buryp.

Sezip turmyn degendeı ol bas ızedi — betinen qınalys nyshany jybyrlap shyǵa kelgen; bul kemeden alǵan ret osyndaı uryp-soǵýdy kórgende, ózimniń de osyndaı qınalǵanym esime túsip edi.

— Myna sumdyq bitkenshe árirek ketip qalǵanyńyz jón be edi, bolmaǵanda ana bak jaqqa,— dedim men taǵy.

Biraq ol maǵan aıanyshty júzben qarap, bas shaıqap qoıdy. Myna kemedegi taǵylyqtyń taǵy bir kórinisine onyń tańǵalǵany ras-ty, degenmen óńinen tym úreı taby sezilmegen.

— Ótinem, meni túsinińizshi,— dedim men yńǵaıly sátti paıdalanyp.— Eger biz osy jerden tiri shyqqymyz kelse, myna qazir bolyp jatqan, alda da áli talaı bolatyn osyndaı oqıǵalardyń kez-kelgeninde men budan basqadaı rol oınaýǵa tıis emespin... Árıne, maǵan da ońaı emes,— dep, jáne qosyp qoıdym.

— Túsinem sizdi,— dedi ol. Daýsy alystan shyqqandaı qumyǵa estildi, biraq meni shyn túsinetinin kóz janary da baıqatyp tur edi.

Tómende bári typ-tynysh bola qaldy da, artynsha Qorqaý Larsen palýbaǵa kóterilgen. Kúnge kúıgen qara tory júzi azdap qyzara qalypty, biraq syrylǵan-jyrylǵan esh jeri kórinbedi.

— Ana ekeýin maǵan jiberińiz, mıster Van-Veıden,— dedi ol.

Men aıtqandy oryndadym, birer mınýttan keıin olar kapıtannyń aldynda turdy.

— Shlúpkalaryńyzdy kóterińizder,— dedi ol, men shaqyryp kelgen eki matrosqa.— Ańshylaryńyz munda azdap kidire turýdy jón kórip otyr, sosyn bylaı... basynyń bostan-bosqa bortqa soǵylýyn da qalamaǵan sekildi... Shlúpkany kóterińder dep turmyn senderge!— dedi ol qattyraq qaıtalap, óıtkeni olar ne istesek eken dep oılanyńqyrap qalyp edi.

— Kim bilsin, múmkin sizderge menimen biraz saparlas bolýǵa da týra keler,— dedi ol sózin odan ári jalǵastyryp, bul ýaqytta matrostar onyń buıryǵyn batylsyzdaý bolsa da oryndaýǵa kirisken.— Sondyqtan sizdermen tanyspaı jatyp kelispeı qalmaıyq. Ol úshin jyldamyraq qımyldaý kerek. Áı, ne dep turmyn senderge! Jyldam dedim ǵoı, jyldam!

Onyń aıqaıynan keıin eki matros dyzaq qaqty. Shlúpkany palýbaǵa shyǵaryp alǵan soń men klıverdi kóterý týraly shuǵyl buıryq aldym. Qorqaý Larsen birden shtýrvalǵa turyp, "Makedonıanyń" jel jaqta júrgen ekinshi shlúpkasyna qaraı, "Elesti" ekpindete salǵan.

Men jelken jumystaryn bitirip, shlúpkalardy shola bastadym. "Makedonıanyń" úshinshi shlúpkasyna — bizdiń eki shlúpka, tórtinshisine — bizdiń qalǵan úsh shlúpka shabýyl jasap, jabyla ketti, al besinshi shuǵyl burylyp alyp, kórshi shlúpkaǵa kómekke umtyldy. Olar bir-birin alys qashyqtan atqylap jatyr edi, sondyqtan vıntovkalardyń bytyrlaǵan dybysy bizge qumyǵa jetip turdy. Teńiz betin jeldiń ekpini oqtardy nysanadan qaıta-qaıta taıqytyp, birde ana tolqynnyń, birde myna tolqynnyń ústine sholp-sholp túsirip jatqany baıqalady.

Biz sońynan qýǵan shlúpka jel yǵyna túsip alyp, bultalaqtaı qashqan qalpy qalaıda bizden jaltaryp ketýge umtylǵan. Jelkendermen áýre bop júrip, ol qaıyqtan qara úzip alǵanymdy ózim de bilmeı qaldym, al ıýtqa kelgen kezimde Larsenniń "Makedonıa" matrostaryna baktegi kýbrıkke kirińder dep buıyryp turǵanyn estidim. Olar amalsyz kóngen. Sosyn kapıtan mıss Brýsterge kaıýt-kompanıaǵa túsýdi ótingen, al ol "nege?" degendeı syńaı tanytyp edi.

— Shoshymaı-aq qoıyńyz, ol jerde siz qorqatyndaı eshteme joq,— degen kúlip.— Ol adam aman-saý, ázirge bir tal shashy da túsken joq. Tek aıaq-qoly baılaýly. Myna jerde sizge qańǵyǵan oqtyń biri bolmasa biri tıip ketýi múmkin, al men sizdiń tyrnaǵyńyzdyń ushy da synbaǵanyn qalar edim.

Rasynda, týra osy sátte Qorqaý Larsen ustap turǵan shtýrvaldyń jez tutqasyna bir oq sart etip tıip, súrip óte shyqqan.

— Mine, kórdińiz be,— dedi ol, sosyn maǵan burylyp.— Mıster Van-Veıden, júrgizý tutqasyn shamaly ustaı turyńyzshy.

Mod Brýster trap boıymen birer baspaldaq qana tómen túsken. Qorqaý Larsen qolyna vıntovkasyn alyp, uńǵysyna oqty súńgitip jiberdi. Men mıss Brýsterge kózimdi jalynyshty qadap: "ketińizshi, tezirek osy jerden kete kórińizshi" degende bildirdim, biraq ol jymıdy da, bylaı dedi:

— Múmkin biz, shyndyǵynda da, aıaǵymyzdan tik tura almaıtyn shyǵarmyz, biraq qurlyqtyń qurbaqasy da kapıtan Larsennen tıtteı de kem emes ekenin biz qazirden bastap dáleldeıtin bolamyz.

Qorqaý Larsen oǵan rıza keıippen qaraǵan.

— Siz maǵan kúnnen kúnge unap barasyz,— dedi ol.— Ári aqyl, ári talant jaǵynan... Endi mine erlik úlgisimen. Keremet úılesim! Siz sıaqty kók shulyqty qyz tek teńiz qaraqshylarynyń serkesine ǵana laıyq bolar... Biraq bul taqyryptaǵy áńgimeni keıin aıta jatarmyz.

Men onyń kózinen taǵy da sıqyrǵa toly qumarlyq ushqynyn, al Mod Brýsterdiń móldiregen janarynan áldebir surǵylt úreı nyshanyn ańǵardym.

— Biz tipti odan áldeqaıda batyrmyz,— dedim men asyǵys.— Eger tek óz jaǵymnan aıtar bolsam, men kapıtan Larsenge qaraǵanda, shyn batyr ekenimdi bilemin.

Mynaý ne deıdi-eı, degendeı ol maǵan jalt qarady. Men shhýnany jel yńǵaıyna jibermes úshin júrgizý tutqasyn sál-pál qozǵap qoıdym da, sosyn ol bir baǵytty ustaǵan kezde, menen áli de jaýap kútip turǵan Qorqaý Larsenge burylyp:

— Iá, qazir meniń tizem dirildep turǵany ras,— dedim shyndyqty moıyndap.— Iaǵnı, bul meniń qoryqqanym. Al qoryqqanym — qorǵanysh sezimimniń oıanǵany. Biraq bul — tán qorqynyshy. Al janym men rýhym sizdiń jabaıy kúshińizge pysqyryp ta qaramaıdy. Siz ekeýimizdiń aıyrmashylyǵymyz týra osy jerde: sizdiń janyńyz da, tánińiz de eshtemeden qoryqpaıdy. Osy bolmysyńyzben siz ajaldyń aldyna kúnine júz ret kelesiz. Buny siz maqtan etesiz, budan tipti lázzat ta alasyz. Alaıda shólmektiń júz kúnde emes, bir-aq sátte synatynyn eskermeısiz... Sóz sońynda aıtarym: sizdiń qaıtpas qaısarlyǵyńyzǵa daýym joq, alaıda moıyndańyz, siz ekeýimizdiń bireýimiz naǵyz batyr bolsaq, ol — myna menmin.

— Durys aıtasyz,— dedi ol birden kelisken syńaıda.— Mynadaı júrek jutqan sózdi men birinshi ret estip turmyn. Degenmen máseleniń ekinshi jaǵyn da ashyp aıtqanyńyz jón: ıaǵnı siz maǵan qaraǵanda batyldaý bolsańyz, men sizge qaraǵanda qatyndaý bolǵanym ba?

Bul kútpegen "jańalyqqa" ekeýimiz birdeı raqattana kúlip aldyq. Larsen sosyn bir tizesin búgip, besatar (vıntovka) oqpanyn planshırge súıep, alystaǵy bir nysanany kózdeı bastady. Áýelde biz aǵys bolyp jatqan jerden bir mıldeı alysta edik, al qazir bul qashyqtyq eki esedeı qysqarǵan. Larsen syǵalaı kózdep otyryp, úsh ret atty. Birinshi oǵy shlúpkaǵa bes-on fýt jetpeı sýǵa qulady, ekinshisi — shlúpkanyń bortyna, úshinshisi — júrgizýshige tıdi — artqy eskek qolynan shyǵyp ketken ol qaıyq túbine etbetinen tústi.

— Já, osymen qoıa turaıyq bulardy,— dep, Qorqaý Larsen ornynan turyp, boı jazdy.— Ańshyny bosqa atyp qaıtemiz, odan báribir bizge keler zıan joq, qazir ol besatar men júrgizý tutqasynyń qaısysyn qolǵa ustaryn bilmeı dal bolady, al eskekshiniń qaıyqty ózi júrgizip ketetinine kúmánim bar.

Onyń bul "kúmáni" tolyǵymen rasqa shyqty: shlúpka kóp ótpeı-aq tolqyn ústinde bulǵań-bulǵań etip, baǵytynan aıyrylyp qalǵan, ańshy "júrgizýshini" aýystyrmaq bop kormge umtyldy. Sonymen bul shlúpkada myltyq úni kilt tynyp, tars-turs etken dybystar endi tek basqa qaıyqtardan estilgen.

Bir qarasaq, álgi ańshy shlúpkany jel yńǵaıyna qaraı alyp, alǵa qaraı zymyrap barady eken, biraq biz jyldamdyqty eki ese arttyryp, oǵan tez jaqyndaı tústik. Sosyn... arada júz ıardtaı jer qalǵan kezde, eskekshi óz qolyndaǵy besataryn ańshyǵa berip jatqanyn kórip qaldym. Qorqaý Larsen palýba ortasyna baryp, gafel-gardeldi tómen túsirip keldi, sosyn besataryn taǵy da planshırge súıep, shlúpkany kózdeı berdi. Ańshy qolyndaǵy eskegin tastaı salyp, besataryn ustaýǵa umtyla berip edi, biraq úlgire almaıdy — bul ýaqytta biz de qaıyqqa janap qalǵanbyz.

— Eı, beri qara!— dep, Qorqaý Larsen eskekshige oqys aıqaı saldy.— Myna arqannyń ushyn bakke baılap al!

Ol osyny aıtysymen arqan ushyn shlúpkaǵa laqtyryp ta jiberdi. Shýmaqtalǵan arqan dóńgeleı ushyp baryp matrostyń týra aldyna túsken. Biraq ol "mynany ne isteımin" degendeı ańshyǵa qaraǵan, al ańshy qolyndaǵy júrgizý tutqasyna qaraǵan — tutqany qoıa berip, tizesindegi besataryna jarmasa, qaıyq shhýnaǵa soǵylady. Ekinshiden, Qorqaý Larsenniń besatary ózine kezelip turǵany anaý — bul óz myltyǵyn qolǵa alǵansha, ol eki ret atyp úlgiredi. Sondyqtan kóngennen basqa amal joq ekenin túsingen ol:

— Aıtqandy iste,— dedi aqyry matrosqa.

Eskekshi arqan-ushyn aldyńǵy bakke baılady, al arqan tartylǵan kezde, ony birtindep bosatty. Ol bosaǵan kezde shlúpka birden shhýna bortynan ajyraı bergen, osy mezette ańshy ony "Elesten" jıyrma fýttaı jerde, paralel baǵytta ustaýǵa múmkindik alyp edi.

— Jelkenderińdi jınańdar da, bortqa kóterilińder,— dep buıyrdy olarǵa Qorqaý Larsen.

Ol bir qolymen besataryn ustap, ekinshi qolymen shlúpka talıin túsire bastady. Sosyn talı keme tumsyǵy men shlúpka korminiń arasyna kópirdeı tóselip, onyń boıymen eki matros endi kóterilgeli jatqanda, ańshy besataryna qolyn soza berip edi:

— Tasta!— dep, Qorqaý Larsen barq ete qaldy. Ańshy abaısyzda qyzyl shoq ustap alǵandaı besataryn qaıyq túbine silke saldy.

Palýbaǵa ózderiniń jaraly joldasymen birge kóterilgen ańshy men eskekshi Qorqaý Larsenniń buıryǵy boıynsha shlúpkalaryn bortqa shyǵaryp aldy da, sosyn júrgizýshini matrostar kýbrıgine alyp ketti.

— Eger qalǵan bes shlúpkamyz da myna biz sıaqty qımyldap qalsa, shhýna ekıpajy tolyǵymen jınaqtalyp qalar edi,— dedi maǵan Qorqaý Larsen.

— Al anaý... siz atqan adam... meniń oıymsha, ol...— Mod Brýsterdiń daýsy dirildeı shyǵyp edi.

— Iyǵynan ǵana jaralanǵan. Qaýipti eshteme joq. Mıster Van-Veıden ony eki-úsh aptada aıaǵynan tik turǵyzady. Biraq ana qaıyqtaǵy jigitterge endi eshkimniń qudireti júre qoımas,— dedi kapıtan, men shhýnany buryp bara jatqan "Makedonıanyń" úshinshi shlúpkasyna ıek qaǵyp.— Bul qaıyqty "eptep" jiberý Smok pen Hornerdiń úlesine tıip edi. Biraq men olarǵa aıtqam, bizge máıit emes tiri adam kerek degenmin. Degenmen saıypqyran sarbazdar adam sózin tyńdaı ma! Ekinshiden, qolyna myltyq ustaǵan adam qalaıda kózdegenine dál tıgizgisi kep turatyn ádeti ǵoı. Mysaly, mıster Van-Veıden, sizde ondaı ádet bolǵan joq pa!

Men basymdy shaıqadym da, bizdiń ańshylardyń qalaı "dál tıgizgenderin" teksere bastadym. Olar shyndyǵynda da "kózdegenderin" múlt jibermegen eken. Bul isti "oıdaǵydaı oryndap" bolǵan soń, olar "Makedonıanyń" eń sońǵy eki shlúpkasyn atqylaýǵa kirisken. Al aldymen nysanaǵa ilikken álgindegi qaıyq sý betinde qalt-qult etip, áldeqaıda yǵyp barady: basqarýsyz, ıesiz qalǵan jelkeni bir jaǵyna qaraı qısaıa qulaǵan. Ańshy men eskekshi eki buryshta búktetile sulap jatyr, al planshır ústine etbetinen qulaǵan júrgizýshiniń jarty denesi bortqa asylyp qalǵan — tómen salbyraǵan basy qaltańdap, qoldary sý syzady.

— Siz so jaqqa qaramaı-aq qoıyńyzshy!— dedim men mıss Brýsterge jalynyshty til qatyp; jaqsy bolǵanda, ol aıtqanyma tez kónip teris burylyp ketti de, álgi jantúrshigerlik sumdyq kórinis onyń kóz qıyǵynan tys qala berdi.

Artynsha Qorqaý Larsen jańa ǵana ózderi jaǵalaı jýsatyp salǵan shlúpkalar shoǵyryn nusqap:

— Týra solaı qaraı júrińiz, mıster Van-Veıden!— dedi maǵan shapshań buıryq berip.

Biz ol jerge jaqyndaǵan kezde atys ta toqtap edi. Iaǵnı bul shabýyldyń aıaqtalǵanyn baıqatqan. "Makedonıanyń" sońǵy eki shlúpkasy bizdiń bes shlúpkaǵa berilip, qarsylyqsyz qaırańdap turdy. Endigi jumys — osy jeti shlúpkany shhýna bortyna kóterip alý ǵana edi.

— Anany qarańdar!— Soltústik-shyǵys jaqtan qarap turǵan men bir sát qalaı oqys aıqaılap jibergenimdi ózim de sezbeı qaldym.

Kókjıekten taǵy da qara noqattanyp bir shókim tútin kóringen. "Makedonıanyń" tútini.

— Men ony manadan kórip kelemin,— dedi Qorqaý Larsen salqyn ǵana. Sosyn kókjıektegi býaldyr tumanǵa deıingi araqashyqtyqty kózben ólshep aldy da, bir mezet jelge betin tosyp, qas qaqpaı turyp qaldy. Bunysy — jeldiń kúshin de anyqtap alý edi.— Menińshe, sasatyn dáneńe joq, ana qara tumannyń shetine bir iligip alsaq, odan ári bizdi ıtpen izdese de eshkim taba almaıdy. Baıqaımyn, meniń qymbatty aǵataıym bir báleniń ıisin sezgen sıaqty, qarańdarshy, qalaı qara tútindetip keledi áne!

Rasynda, jańa ǵana noqattaı bop kóringen qara tútinniń shoqtyǵy birden ósip, shýdalanyp-buıralanyp shyǵa kelgen.

— O, meniń súıikti aǵataıym, búgin seni qaıtsem de sazǵa otyrǵyzbaı qoımaspyn! Iá, qaıtsem de! Qaýsaǵan jaman mashınańnan da ne qalar eken sosyn!

Biz kemeni dreıfke qoıdyq ta, shuǵyl sharýaǵa kirisip kettik. Mundaı istiń óz tártibi de bolady, tek sodan jańylmaýǵa tyrysyp jatyrmyz. Shlúpkalardy bir mezette eki qaptaldan kótere bastadyq. Sosyn tutqyndardyń aıaǵy palýbaǵa tıisimen, bizdiń ańshylar olardy birden bakqa ala jóneldi. Al matrostar shlúpkalardy palýbaǵa kóterip alyp, ár qaısysyn ár jerge tastaı saldy — olardy bortqa baılap-matap jatatyn ýaqyt joq edi. Sóıtip sońǵy shlúpkanyń tabany sýdan kóteriler-kóterilmesten-aq biz jelkenderdiń bárin jaıyp jiberip, júrip kettik.

Iá, bizge óte asyǵý kerek edi. Qara tútinin býdaqtatyp soltústik-shyǵys jaqtan "Makedonıa" da bizge qaraı ushyrtyp kele jatty. Aıdynnyń ár jerinde shashylyp qalǵan óz shlúpkalarynda sharýasy joq, qalaıda bizben esep aıyrysyp qalýdy basty mindet etken sekildi. Biraq ol bizge oqtaı túzý baǵytpen kele jatqan joq, biz kózdegen kók tumannyń shetin ol da kózdep, qıǵashtaı salyp barady. Eki kemeniń de qıylysar joly sol tumannyń sheti bolmaq. "Makedonıa" "Elesti" bir ustasa — sol jerde ǵana ustamaq. Al "Eles" odan aman qutylý úshin qalaıda kózdegen jerge "Makedonıadan" buryn jetýi kerek.

Qorqaý Larsen ottaı janǵan kózderimen mańaıyndaǵy qylt etken qaranyń bárin jiti sholyp, shtýrvalda ózi turdy: jel kúsheıe tústi me, álde báseńdeı bastady ma dep keıde teńizge qaraıdy, keıde "Makedonıanyń" baǵyt-baǵdaryn baqylap alysqa dúrbi salady, odan qala berse palýbadaǵy matrostarǵa shuǵyl buıryqtar berip, "Elesti" aıdaǵan ústine aıdaı túsedi. Oǵan degen burynǵy ashý-yza, ókpe-syqpanyń bári bir sátke umytylǵan, tipti keshe ǵana jýan judyryqtan aýzy-muryndary qan bolǵan keıbir matrostardyń ózi kapıtannyń ár buıryǵyn jandaryn sala oryndaýy meni odan saıyn qaıran qaldyryp edi. Osyndaı sátterde, ásirese, "Eles" aq tolqyndardyń betinde aq shaǵaladaı ushyp kele jatqandaı, meniń esime qaıta-qaıta Djonson túsken. Beıshara, osy kemeniń ushqyrlyǵyna ol qalaı rıza bolýshy edi! "Bul keme eles, qus qoı, qus!" dep tańdaı qaqqanyn talaı kórip edim. Shirkin, ol "Elestiń" dál qazirgi myna júrisin kórse ǵoı! Átteń, átteń!..

— Jigitter, besatarlaryńdy daıyndaı berińder!— dep Qorqaý Larsen aıqaı saldy.— Saqtyqta qorlyq joq!

Ańshylardyń beseýi ile-shala qoldaryna besatarlaryn ustap, jeldiń yq jaǵyndaǵy bortqa tura-tura qalysty.

Bul mezette "Makedonıanyń" bizge jetýine nebári bir-aq mıl qalǵan. Onyń tym qatty júrgeni sondaı, manaǵy tiginen kóterilgen qara tútini endi teńiz betine kólbeı sozyla túsken: qazirgi shapshańdyǵy eń kem degende on jeti ýzel edi. Qorqaý Larsen oǵan qarap turyp: "Artyna burysh qystyrǵandaı zýlaýyn!" dep keketip qoıady. Al bizdiń jyldamdyǵymyz ary ketkende toǵyz ýzelden aspaıdy, biraq shúkirshiligi sol bul ýaqytta tumsyǵymyz tuman shetine iligip te qalǵan.

Kenet "Makedonıanyń" palýbasynan bir qushaq tútin burq ete qaldy. Zeńbirek gúrsili! Qas qaǵym sátte bizdiń grottan dóp-dóńgelek tesik kórindi. "Makedonıa" bortynda birneshe shaǵyn zeńbirek baryn buǵan deıin-aq estip úlgirgenbiz, qazir olar solardy kúrkiretýge kirisip edi. Grot-machtyń túbine uılyǵa qalǵan bizdiń matrostar oǵan qarq-qarq kúlkimen jaýap bergen. Artynsha "Makedonıa" jaqtan taǵy da burq etken qoıý tútin kórindi de, zeńbirek úni kúrkirep qoıa berdi. Bul joly ıadro kormge jıyrma fýttaı ǵana jetpeı qalǵan. Bir qyzyǵy, qulaǵan sátte ol bir tolqynnan bir tolqynǵa sekirip ótip, sosyn ǵana sýǵa shym batqan.

"Makedonıa" bortynan besatar úni estilmedi, óıtkeni onyń biraz ańshysy qazir bizdiń bakta otyrsa, qalǵandary teńizdiń ár jerinde, óz shlúpkalarynda júr edi... Endi bir mezette, eki kemeniń arasy jarty mıldeı qalǵanda, úshinshi ret atylǵan ıadro bizdiń grotty taǵy bir jerden tesip ótken. Alaıda shhýna bul ýaqytta tuman ishine zyp berip kirip ketti de, endigi qaýip-qaterden birtindep alystaı túsip edi.

Qas pen kózdiń arasyndaǵy ózgeris ǵajap-ty! Bir sekýnt buryn ǵana biz jarqyrap turǵan kún astynda jebedeı zýlap kele jatqanbyz. Tóbemizde shynydaı móldiregen aspan, aldymyzda alys-alys kókjıekke deıin baıaý tolqyndap, kósilip jatqan kók teńiz, al art jaǵymyzda bizdi janushyra qýǵan Tajal Larsenniń kemesi — ıá, bári-bári bir-aq sekýnd burynǵy kórinis-ti. Al endi qazir kózdi ashyp-jumǵansha jer men kóktiń arasy birigip, búkil dúnıe túpsiz tuńǵıyqqa aınalyp, kóz aldymyz túp-túgel kók munar bop shyǵa kelgen túri bar. Dymqyl tuman, syzdy aýa qolqamyzdy qabady. Kıimimiz ben shashymyzǵa qonǵan usaq tamshylar jaquttaı jyltyraıdy. Joǵarydaǵy arqan-jipterdi qýalaı aqqan sý palýbaǵa syzdyqtaı tógiledi. Gık astynan úzdiksiz tamǵan tamshylar quddy jipke tizgen marjan sekildi, jel soqqan kezde qıǵashtaı qulap betimizge shashyraıdy. Meniń keýdem qysylyp, dem alýym qıyndaı túsken. Tuman tyrs etken dybystyń bárin tunshyqtyryp, sezim ataýlyny túp-túgel tutqyrlap, tipti aqyl-oı, sananyń ózi myna siresken sýyq ta surǵylt dúnıeniń arǵy jaǵynda jaryq álem, jaınaǵan ómir baryn da moıyndaǵysy kelmeıtindeı. Bar ǵalam, bar dúnıe quddy dál osy jerde baılanyp qalǵandaı, olardy bir-birinen ajyratý endi múlde múmkin emes sekildi. Al osynaý tumandy dúnıeniń syrtynda qalyp qoıǵan manaǵy ómir — qazirgi sátte tek erterekte kórgen túsińe uqsas birdemedeı kórinedi.

Osy bir qas qaǵymdyq kúrt ózgerip shyǵa kelgen tylsym kórinis aıasynda adam aıtsa sengisiz áldebir jumbaq ta sıqyrly kúsh bar sıaqty. Shyndyǵynda, men ózim solaı sezingem. Al basqalar she? Men jaılap mańaıymdaǵylarǵa kóz saldym. Oń jaǵymda bortqa súıenip turǵan Mod Brýsterdiń bet-júzinen týra óz basymdaǵy jaıly kórgendeımin. Al sol jaǵymda, shtýrvalda turǵan Qorqaý Larsenniń óńinen eshteme biliner emes — baıaǵy sazarǵan, siresken qalpy. Baıqaımyn, qazirgi sátte ol myna tyǵyryqtan qalaı shyǵýdan basqa eshteme oılap, eshteme sezinip turmaǵan sekildi.— "Eles" tolqyndar ústine birde orǵyp shyǵyp, birde odan quldyraı qulap, janushyra alǵa umtylǵan saıyn onyń erinderi jybyr-jybyr etip, qabaǵy túıile túsedi. Soǵan qaraǵandaı ol keme júrisiniń mınýty bylaı tursyn, ár sekýndyna deıin eseptep-sanap, óz oıyndaǵysyn qalaıda sátti orymdap shyǵýdyń bar amalyn qarastyryp kele jatqandaı.

— Bakke baryńyz da, shuǵyl burylýǵa daıyndala berińiz,— dedi ol maǵan aqyryn daýystap.— Biraq aldymen topseldi joǵary kóterip, baılap tastańyzdar. Sosyn shkottyń bárine adamdar qoıyńyz. Biraq birde-bir shyǵyrshyqtan shyqyr etken bir dybys shyqpaıtyn bolsyn! Uqtyńyz ba, bir dybys!

Árkim óz ornyna turǵan soń, buıryq bir adamnan bir adamǵa sybyr arqyly berile bastady. Sóıtip "Eles" jym-jyrt qana burylyp, baǵytyn ózgertip aldy. Eger áldebir jerde shyǵyrshyq shyqyrlap nemese rıf-shtert jelp ete qalsa, bul dybystar birtúrli qumyǵyp estiledi de, artynsha ony tuman múlde tunshyqtyryp tastaıdy.

Alaıda keme basqa baǵytqa shuǵyl burylysymen tuman birden suıylyp, kóp ótpeı-aq "Eles" ashyq aspan astyna jarq etip shyǵa kelgen de, jal-jal tolqyndardyń ústinde manaǵydaı ekpindete júıtkı jónelgen. Biraq muhıt beti bos edi. Endi onyń aıdyn-shalqar júzinde kókteı júzip, kók tútinin burqyratyp júrgen manaǵy "Makedonıanyń" ózi túgil qarasy da joq bolatyn.

Qorqaý Larsen birden jel yǵyna túsip, shhýnany tuman shetine qaraı jıekteı salǵan. Onyń bul qýlyǵy túsinikti-tuǵyn. Tuman ishine ol parohodtyń jel jaǵynan kirgen de, al "Makedonıa" sońynan shyraq alyp túsken kezde odan shuǵyl burylyp, shyǵyp ketken, endi tuman ishine jel yǵy arqyly qaıta kirmek nıette edi. Eger ol buny isteı alsa, onyń súıikti aǵataıy "Elesti" bul aradan tapqannan kóri bir tal ıneni bir shómele shóptiń arasynan ońaı tabar-dy.

Tuman shetimen biz uzaq júrgemiz joq. Fok pen grotty sypyryp tastap, topseldi qaıta kóterdik te, taǵy da tuman qoınyna sińe berdik. Osy mezette men tumannyń jel jaq betinen shyǵyp kele jatqan parohodtyń qarańdaǵan sulbasyn ap-anyq kórip qalǵandaı boldym. Kapıtanǵa jalt qarap edim, "men de kórdim" degendeı ol basyn ızep qoıdy. Iá, ol "Makedonıanyń" ózi edi. Bizdiń qýlyqty ondaǵylar da sezse kerek, tek aldap túsýgs shamalary kelmeı qalǵandaı. Bizdiń jymymyzdy bildirmeı sytylyp ketkenimizge eshqandaı kúmán joq, edi.

— Bul oınyn ol uzaqqa soza almas,— dedi Qorqaý Larsen.— Oǵan báribir artta qalǵan shlúpkalaryna qaıta oralýǵa týra keledi. Júrgizý tutqasyna bireýdi qoıyńyz mıster Van-Veıden,— biraq ol burynǵy baǵyttan aıyrylyp qalmasyn,— sosyn kúzet taǵaıyndaýdy da umytpańyz: biz búkil jelkenderdi kóterip tań atqansha júretin bolamyz.

— Shirkin, qazir "Makedonıaǵa" bir-aq mınýtke kirip súıikti aǵataıymnyń óz shashyn qalaı bir taldap julyp otyrǵanyn kórsem ǵoı!— dep ol taǵy qosyp qoıdy.— Bireý ondaı múmkindik týǵyzsa, men odan myń dollardy da aıamas edim.

— Mıster Van-Veıden, biz endi qatarymyzǵa jańa qosylǵandarǵa qonaqjaılyq tanytýymyz kerek shyǵar,— dedi ol maǵan shtýrvaldan túsken soń.— Ańshylarǵa kereginshe vıskı berińiz, sosyn bakke de onyń birneshe shıshasyn jiberip qoıyńyz. Bizdiń bul qonaqtar ergeńgi taıly-taıaǵymen teńizge shyǵyp, men úshin qyzmet istemese murnymdy kesip bereıin. İstegende tipti Tajal Larsen ómirde bar-joǵyn umytyp ta ketýi múmkin.

— Al olar keshegi Ýeınraıt sekildi qashyp ketpes pe eken?

Ol myrs etip kúlip qoıdy.

— Qashpaıdy. Dálireginde, bizdiń tis qaqqan ańshylar olardy shashaý shyǵarmas. Óıtkeni jańa kelgender atyp alǵan ár mysyqtyń terisi úshin olarǵa bir dollar artyq tóleıtin bolǵanmyn. Búgin de olar sol úshin baryn salyp baqty. Al aldaǵy kúnderi de dál osylaı isteıtini anyq. Sondyqtan bul kemeden adam túgil albasty da attap basa almasyna óz basym kámil senimdimin. Al endi sizge óz lazaretińizge kirip-shyǵýdyń artyqtyǵy bolmas. Ol jerde sizdi kútip otyrǵan jaraly "maıdangerler" jetkilikti dep oılaımyn.

JIYRMA ALTYNSHY TARAÝ

Qorqaý Larsen meni vıskı taratý mindetinen bosatyp, bul ispen ózi aınalysyp ketken-di. Sóıtip men matrostar kýbrıginds jaralylardyń jańa legimen ábiger bolyp jatqanda shıshalar da syldyr qaǵyp qoldan-qolǵa kóshe bastaǵan. Árıne, men vıskı ishkenderdi buryn da talaı kórgenmin. Mysaly, túngi klýbtarda qyz-jigitter oǵan shym-shymdap soda qosyp, uzaq ýaqyt syzdyqtatyp iship otyratyn. Al ony dál myna qusap aýyzǵa laqyldatyp quıǵandardy men eshqashan, esh jerde kórgen emespin. Bireýler krýjkamen, bireýler aıaqpen, endi bireýler týra shıshanyń aýzynan iship jatyr. Toltyra quıady, bir tamshy qaldyrmaı qaǵyp salady. Qansha ishse de az kórinedi. Aldaryndaǵy bitip qalsa, shıshalardy saýdyratyp taǵy ákeledi. Taǵy ishedi.

İshpegen adam qalǵan joq. Tipti jaralylar da jatyp alyp ishken. Maǵan em-dom jasaýǵa kómektesip júrgen Ýftı-Ýftı de óz úlesin qaldyrǵan joq. Tartynyp ishken tek Lýıs qana: bir-eki ret urttaǵan da qoıǵan, biraq aıqaılap sóılep, arqasy qozyp shyǵa kelgende ol da eshkimnen kem túspegen. Qysqasy, shhýna ishi naǵyz jyn-oınaqqa aınalyp edi: aıqaý-shý, dabyr-dúbir, gý-gý áńgime mıyńdy aınaldyrady. Al sosyn bir sát jappaı qushaqtasý, bir-birimen súıisý bastalǵan. Keshegi bitispes jaýlar endi aınymas dostarǵa aınalyp, budan bylaı eshqashan bir-birine sen demeske ant berisip te qoıady. Sonymen ábden aýyz jalasyp alǵan soń olar endi Qorqaý Larsennen kórgen qorlyqtary men zorlyqtaryn jyr qylyp aıtýǵa kirisken. Ony aıtqanda ár qaısysynyń tisteri shyqyrlap, judyryqtary túıile túsedi.

Bul bir jabaıy da úreıli kórinis edi: qatar-qatar tósekterden aıaq alyp júrgisiz qýyqtaı ǵana kýbrık, syqyrlaǵan eden, shaıqalǵan qabyrǵa, shamnyń óleýsiregen jaryǵy, birde uzaryp, birde qysqaryp, qubyjyqtaı qyryq qubylǵan kóleńkeler, adam keıpinen aıyrylǵan nebir usqynsyz beıneler... Joǵaryda — kilkigen kók tútin, múńkigen ıis, ylǵaldy aýa... Meniń búkil nazarym Ýftı-Ýftıde — jara tańatyn aq dákeniń bir ushyn ustap turyp ol ádemi quralaı kózderimen qarsy aldynda otyrǵandarǵa qaıta-qaıta qarap qoıady. Nege ekeni belgisiz, maǵan osy jigittiń bet-álpeti qandaı jyly, qanshalyqty názik kóringenmen onyń jan dúnıesiniń bir túkpirinde áldebir qara mysyq buǵyp jatqandaı seziledi. Ánsheıinde júzinen ıman tógilip turatyn Garrısonnyń da qazir jetisip turǵany shamaly, qyzbalana sóılegendikten be, álde vıskıdiń býy kúıdirip bara ma, kúreńite qyzarǵan beti isinip, kózderi qantalap ketken; tutqynǵa alynǵan matrostarǵa olardyń qandaı qarǵys atqan kemege tap bolǵanyn, mundaǵy Qorqaý Larsen degen kapıtannyń naǵyz jyrtqyshtyń ózi ekenin tili jetkenshe aıtyp-aq jatyr baıqus.

Qorqaý Larsen! Taǵy da sol Qorqaý Larsen! Ezip-janshyp bıleýshi! Erkek keıiptegi Sırseıa. Al mynalar — ol aldyna salyp aıdap júrgen eki aıaqty maldar, tek iship alǵanda, óstip syrttaı balaǵattaǵany bolmasa, jaı kúnderi onyń aldynda qurdaı jorǵalaıtyn beısharalar. "Al men she? Men de solardyń birimin be?— deımin ishteı.— Já, meni de, olardy da qoıshy, al Mod Brýster?.. Jo-joq!" Kenet qanym basyma shapshyp shyǵa keldi, tisimdi qalaı shyqyr-shyqyr etkizgenimdi sezbeı qaldym. Osyndaı sátte oqys qımyl jasap jibersem kerek, men jarasyn tańyp jatqan matros ta qunjyń etip, qabaǵyn shyta qoıdy. Al Ýftı-Ýftı maǵan tańdana qaraǵan. Óz basym boıyma erekshe bir kúsh quıylǵanyn sezgendeımin. Mahabbat kútpegen jerde meniń arqama jal, júregime qyl bitirgen sekildi. Endi eshtemeden qorqatyn emespin. Meniń erik-jigerim otyz bes jyl kitap kemirip ótken ómirime de. Qorqaý Larsennen keler kez kelgen bále-jalaǵa da qaramastan barsha kedergini jeńip shyǵatynyma senimdimin. Bári de oıdaǵydaı bolady. Bar maqsatyma jetemin de. Osy oılarymnan boıyma qýat, kókiregime shabyt bitken men jyn oınaq jaqqa tý syrtymdy berdim de, palýbaǵa shyǵa jóneldim. Teńiz betinen tuman áli seıilmepti, biraq aýa taza eken — dem alǵan saıyn keń saraıyńdy asha túsedi.

Ańshylardyń kýbrıginde de eki jaraly adam bar edi, matrostar sıaqty ondaǵylar da elirip alypty, biraq Qorqaý Larsenge qarǵys aıtyp, nálet jaýdyryp jatqandardy kóre almadym. Palýbaǵa qaıta shyqqan kezde, ózimdi birtúrli jeńil sezindim de, kemeniń art jaǵyndaǵy kaıýt-kompanıaǵa qaraı sergek basyp júrip kettim. Qorqaý Larsen men Mod Brýster keshki tamaqty aldaryna qoıyp, meni kútip otyr eken.

Kemedegilerdiń bári aýyzdaryn ıt jalaǵansha ishse de, Qorqaý Larsenniń ózi bir tamshy da tatyp almaǵan. Óıtkeni onyń bul jerde Lýıs ekeýimizden basqa arqa súıer adamy da joq-ty. Bul ýaqytta Lýıstiń ózi shtýrvalda turǵan. Aldymyz tutasqan tuman, ne sıgnalshy, ne jaryq berýshi joq — tek qudaıdyń sátine ǵana senip kele jatqanbyz. Men alǵashynda: Qorqaý Larsen bul jurtty nege sonshama jarylqady eken, dep tań qalǵam, alaıda keıin oılasam, ol ańshylar men matrostardyń kóńil kúıin jaqsy eskere otyryp, buǵan deıin tógilgen qannyń bárin bir qýanyshty sát ústinde sharappen shaıyp jibergisi kelgen ǵoı.

Tajal Larsendi taqyrǵa otyrǵyzyp ketý onyń minez qubylystaryna erekshe ońdy áser etken. Máselen, keshe keshke ǵana ol túkke turǵysyz birdemege jyn qaqqandaı doldanyp, kemedeginiń bárin qyryp kete jazdap edi, al búgin dúnıedegi eń jaıdary adamdaı jaırań qaǵady. Múmkin bul — qanshama ańshyny op-ońaı qolǵa túsirip, qanshama shlúpkany tegin oljalap qalýdyń qýanyshy shyǵar. Qalaı deseńiz de, ádettegi jyny basylyp, kádimgi adam bop qalǵan túri bar... Iá, alǵashynda men týra osylaı dep oılaǵam, biraq, amal ne, bul joly da qatty qatelesken ekenmin. Ol óziniń aram pıǵylyn sol sátte-aq jan-jaqty oılastyryp qoıdy ma eken, kim bilsin.

Sóıtip men jaralylardyń sharýasyn bitirip, kaıýt-kompanıaǵa kelsem, Qorqaý Larsen jumaqtyń tórine shyǵyp alǵandaı jaǵasy jaılaýda otyr eken. Kózderi bultsyz kúngi kók aspandaı móldirep, búgingi nuryn tipten keńinen shashyp, molynan tógip turǵan sekildi. Sońǵy kezde baıaǵy bas aýrýy da mazalaǵanyn qoıǵan, bir jaǵy sodan da bolar, qazir álgi ózi aıtqandaı: ómir ashytqysy onyń ón boıynda bojı ashyp, tasyp-tógilip jatqandaı kórinedi.

Men kelgenshe ol Mod Brýsterdi bir qyzyq áńgimege tartyp ta úlgirgen eken. Onysy — adamdy qalaı azǵyrýǵa, eliktirýge bolady degendeı másele. Larsenniń sózinen ańǵarǵanym: naǵyz eliktirý, qyzyqtyrý degenimiz sol — adam balasy onyń aldynda qalaı esten tanyp qalǵanyn bilmeı qalý kerek. Iaǵnı azǵyrýshy, eliktirýshi adamnyń sondaı qudireti bolýy kerek.

— Máselen, ózińiz oılap kórińizshi,— deıdi ol.— Adam ne nárseni, eń aldymen, óziniń ishki ynta-yqylasy men qalaýy boıynsha istemeı me. Al onyń mundaı ynta-qalaýy jetkilikti: janym qınalmasa eken deıdi nemese janym da, tánim de raqatqa batsa eken deıdi. Iaǵnı ol ne istese de, bári-bári onyń tek ishki qalaýyna, tilegine baılanysty.

— Al eger, mysaly onyń kóńil túkpirinde bir-birine kereǵar eki tilek týyndasa she?— deıdi Mod Brýster sózdi bólip.

— Mine, men de sony aıtqaly kele jatyrmyn,— dep kapıtan bastyrmalata jónelip edi, biraq Mod Brýster oǵan ese bermegen.

— Bul jerdegi aqıqat mynada: adam janynyń qandaı ekenin biz qaı ýaqytta bile alamyz? Men aıtqan osy eki qalaý-tilektiń kúresi ústinde. Eger jan adal, taza bolsa, onda ol izgi qalaý, tilektiń jeteginde júredi de, adamdy árdaıym jaqsy ister jasaýǵa májbúr etedi, al eger jan haram, buzylǵan bolsa, onda odan eshqandaı jaqsylyq kútýge bolmaıdy. Budan shyǵatyn qorytyndy, kez kelgen jaǵdaıda jan sheshýshi qyzmet atqarady.

— Sandyraq! Bos sóz!— Qorqaý Larsen shydamsyzdana ójektep shyǵa keldi.— Qaı ýaqytta da adamnyń ishki tilek-qalaýy joǵary turady. Máseleniń bárin aldymen sol sheshedi. Mysaly, adam ishkisi keledi. Biraq sóıte tura mas bolǵysy kelmeıdi. Sonda ol ne isteýi kerek jáne qaı qalaýyn tańdaýy kerek? Bul jerde ol — qur tulyp, óz tilek-qalaýynyń qulaqkesti quly, qaı qalaýy kúshti bolsa, ol sonyń sońynda ketedi. Bar bolǵany — osy! Jannyń bul jerde eshqandaı qatysy joq. Adam eger ishkisi kelse, qalaı oǵan qarsy tura alady? İshedi, biraq mas bolyp qalmaý jaǵyn jáne oılaıdy. Shyndyǵynda bul da — adamnyń qalaýy. Jáne ar-uıatty oılaǵan kúshti qalaý! Demek, ar-uıaty bar adam, sóz joq, osy sońǵy qalaýdyń yrqyna kónedi. Al meniń bul oıyma siz qalaı qaraısyz, mıster Van-Veıden?

— Meniń oıymsha, siz ekeýińiz de bosqa daýlasyp otyrsyzdar. Adamnyń jany — onyń ishki yqylas-nıetinen basqa eshteme de emes. Nemese tipti bylaı deýge de bolady: jan degenimiz — adamnyń ishki yqylas-nıetteriniń jıyntyǵy. Sondyqtan ekeýińizdiń de bul jónindegi oılaryńyzdy quptaı almaımyn. Siz, Larsen, jandy bylaı syrǵytyp tastaısyz da, yntyzarlyqty basty orynǵa qoıasyz. Mıss Brýster kerisinshe jandy alǵa shyǵaryp, yntyzarlyqty keıinge ıterip tastaıdy. Al shyn máninde jan men yntyzarlyq bir-aq nárse ǵoı.

— Degenmen,— dedim men sózimdi ári jalǵap.— Mıss Brýsterdiń myna oıyn quptamasqa bolmaıdy: adam azǵyrýǵa kóne me, kónbeı me — másele onda emes — azǵyrýdyń aty qaı ýaqytta da azǵyrý bop qala beredi. Jel otty úrlegende jalyn odan saıyn laýlaı túspeı me, yntyzarlyq ta sol sekildi — azǵyryp arbaǵan saıyn ol órshı beredi. Azǵyrý ataýlynyń saıqaldyǵy da mine osynda. Jáne bir shyndyǵy, azǵyrý tek jamandyqqa qana emes, keıde onyń jaqsylyqqa bastaıtyn da kezi bar.

Bul sózge ekeýi de qarsylyq bildirgen joq, soǵan qaraǵanda olar menimen ishteı kelisken sıaqty. Tipti kelispegen jaǵdaıdyń ózinde, is nasyrǵa shappaı turyp, onbes daýdy der kezinde toqtata alǵanym úshin de ishteı shúkirshilik ettim. Sosyn úsheýimiz de aldymyzdaǵy asqa bas qoıdyq.

Alaıda Qorqaý Larsenniń tili múlde baılanyp qalmaǵan — men onyń dál osy otyrystaǵydaı ádemi sóılegenin buryn-sońdy estip kórmegem, quddy kókiregine kópten beri nebir oılar tolyp qalyp, endi sony lek-legimen syrtqa shyǵaryp jatqan sekildi. Bir mezet onyń áńgimesi mahabbat jóninde órbip edi. Biraq ol bul máselege de baıaǵy ádetinshe jabaıy materıalısik kózqaras turǵysynan qaraǵan da, al Mod Brýster ıdealısik paıym-túsiniginen aınymaǵan. Men olardyń sózine keıde bir túzetý engizip qoıǵanym bolmasa, negizgi áńgimege múlde aralaspadym desem de bolady.

Larsen shabyttana sóıleıdi. Mod Brýster de odan qalysar emes. Áńgime qyzǵan saıyn betiniń ushy qyzaryp, alaýlaı túskenin baıqaımyn — aıtysqan soń aıaǵyna deıin aıtysyp qalaıyn, meniń kim ekenimdi bilsin deıtin sıaqty. Áıteýir, ne dese de, oıyn irkip, boıyn buǵyp qalyp otyrǵan ol joq. Al Qorqaý oǵan ólispeı berispeımin degen syńaıda.

Áńgimeniń neden shyqqany esimde joq, óıtkeni Mod Brýsterdiń betine qyzyqtaı qarap otyryp baıqamaı qalyppyn, Qorqaý Larsen áldebir sebeppen Izoldanyń Tıntagelde aıtqan myna sózin jatqa soqqan:

Bul ómirde taǵdyry

Uqsar áıel az maǵan.

Kúná jasaý olardyń

Mańdaıyna jazbaǵan.

Meniń kúnám ot-jalyn

Ón boıymda mazdaǵan.

Buryn ol Omar Háııamnyń óleńderin oqyǵanda daýsynan áldebir muń, ýaıym sezilýshi edi, al qazir Sýınbergti oqyǵan sátte, shabyttanyp, arqalanyp ketkeni baıqalady. Jáne ár sózin anyq ta ádemi jetkizedi. Óstip ol biraz jerge silter me edi, kútpegen jerde Lýıstiń basy lúkten qyltyń ete qalǵany.

— Aqyrynyraq sóıleýge bolmas pa eken?— dedi ol daýsyn ázer shyǵaryp. — Tuman kóterile bastady... Qaı jaqtan shyǵa kelgeni belgisiz, "Makedonıa" týra bizdiń tumsyq tusymyzdan kesip ótip barady. Oń jaq borttyń jaryǵy ap-anyq kórinedi!

Qorqaý Larsen ornynan atyp turyp, palýbaǵa tura umtylǵan. Sońynan biz de syrtqa bettedik. Alaıda Mod Brýster ekeýimiz joǵary kóterilgenshe ol ýlap-shýlap jatqan ańshylar kýbrıginiń lúk qaqpaǵyn jaýyp úlgerip, odan ári bakqa qaraı júgire jónelgen — ol jerdegi lúktiń aýzy da jartylaı ashyq jatqan-dy. Tuman birjola ydyrap, seıilip ketpegen — teńiz betinen ol biraz baýyr kótergen de, qarakók aspandy tutastaı tumshalap, tóńirekti túp-túgel qara túnekke bólep edi. Sol qara túnektiń arasynan qasqyrdyń kózindeı jyltyraǵan eki otty kóremin, biri — aq, biri — qyzyl... Sosyn parohod mashınasynyń birqalypty gúrs-gúrs etken dybysyn estımin. Sóz joq, bul — "Makedonıa" edi.

Qorqaý Larsen ıýtke qaıtyp kelgen. Endi úsheýimiz birdeı janymyzdan syrǵyp ótip bara jatqan parohodqa únsiz qaradyq ta turdyq.

— Meniń baqytyma qaraı bul ıttiń projektory joq eken,— dedi Qorqaý Larsen.

— Al eger men aıqaı salsam?..— dedim men sybyrlap.

— Onda árıne, quryǵanymyz,— dedi ol.— Biraq sosyn kózdi ashyp-jumǵansha ne bolatynyn oılap kórdińiz be?

Men bul suraqqa jaýap qaıtarǵansha bolǵan joq, onyń qan sheńgeldi jyrtqysh saýsaqtary keńirdegimdi qysqashtaı qysa qoıǵan. Denesiniń bolar-bolmas shıryǵa qalǵany da sezildi. Bunysy — "Baıqańyz, eger shyndap jibersem, ne bolasyz?"— degeni edi. Alaıda ol meni birden bosatyp jiberdi de, biz quddy eshteme bolmaǵandaı taǵy da "Makedonıanyń" ottaryn baqylap tura berdik.

— Al eger men aıqaılasam she?— dedi Mod Brýster.

— Sizdi renjitýge, árıne, meniń batylym bara qoımas. Hege ekenin ózińiz de bilesiz,— dedi ol jumsaq qana daýsynyń tym bıazy da sypaıy shyqqany sondaı, men eriksiz dir ete qaldym.— Alaıda olaı istemegenińiz jón, óıtkeni men á degenshe sizdiń ornyńyzǵa mıster Van-Veıdenniń moınyn julyp alamyn,— degendi jáne qosyp qoıdy ol.

— Olaı bolsa... men oǵan aıqaı salýǵa ulyqsat etemin,— dedim men yzalanyp.

— O-o, solaı ma... Degenmen "Amerıkan ádebıetiniń ekinshi ustazyn" kóz aldynda qurban qyp jiberýge mıss Brýster kóne qoıar ma eken,— dep Qorqaý Larsen endi keńk-keńk kúlsin.

Budan keıin eshqaısymyz til qatqamyz joq; buny tipti yńǵaısyzdyq ta dep eseptemedik, óıtkeni biz — bir-birimizge ábden úırenisip alǵan jandar edik. Sosyn qara túnek ishinde jyltyraǵan álgi aq, qyzyl ottar múlde kórinbeı ketken kezde ǵana biz kaıýt kompanıaǵa kelip, ishilmeı qalǵan asymyzǵa qaıta bas qoıdyq.

Larsen taǵy bir óleńnen úzindi oqyp edi, Mod Brýster oǵan Daýsonnyń "Impenitentia Ultima''-syn jaýap retinde qaıtarǵan. Men ony súısine tyńdaı otyryp, bir jaǵynan Qorqaý Larsendi de kóz qıyǵymnan qalt jibergem joq. Al onyń búkil nazary Mod Brýsterge aýǵan — oǵan qadala qaraǵan qalpy tastaı qatyp qalypty — quddy qudiretti bir sıqyrǵa arbalyp, baılanyp qalǵan sıaqty. Sóıtip otyryp qyz oqyǵan óleńdi erinderi jybyr-jybyr etip qaıtalaı beredi:

Kúnniń kózi uıasyna batqanda,

Qyzdyń kózi jarqyrasyn kún bolyp.

Syrnaı daýsyn saǵynaıyn aq tańda,

Syzylsynshy sońǵy ret muń bolyp.

— Sizdiń daýsyńyz da syrnaıdaı syzylady!— dedi ol kútpegen jerde. Osyny aıtqanda kózderinen taǵy da ǵajap bir ushqyndar jyltyldap shyǵa kelgen.

Mod Brýster buny baıqasa da baıqamaǵandaı syńaı tanytyp, sabyrly, salqyn qalpymen óleńdi aıaǵyna deıin bir múdirmeı oqyp shyqty. Men onyń osy ustamdylyǵyna ishteı óte rıza bolyp otyrdym. Bir jaǵynan ózim shala mas sıaqtymyn: qulaǵym kúńgir-kúńgir etip, bir sózdi estisem, bir sózdi estimeımin. Estıtindeı jaǵdaı da joq, jup-juqa qabyrǵanyń ar jaǵyndaǵy ýlap-shýlaǵan matrostardyń dańǵaza daýsy mıymdy ınedeı piskileıdi. Al ózimniń ómirdegi eń jek kóretin adamym men eń súıgen adamym, mine meniń týra aldymda otyryp alyp, taýsylmaıtyn, sarqylmaıtyn áńgimeni saǵyzdaı sozady. Ústel ústin jınap alǵan da eshkim joq. Magrıdjdiń ornynda júrgen matros myna yńǵaıly sátti paıdalanyp, kýbrıktegi dostaryna zytyp bergen sekildi.

Eger Qorqaý Larsen ómirde bir ret raqatqa batqan sátim boldy dese, onysy dál qazirgi mezeti shyǵar. Ony tyńdaǵan saıyn men qaıran qalamyn. Netken ómirge degen qushtarlyq! Qazirgi áńgimesi túp-túgel búlinshilik, kóterilis, qaqtyǵys tóńireginde jáne buny aıtqanda aýzynan sýy quryp, kózi jaınap, qımyl-qozǵalystarynyń bárine jan bitip, erekshe áserlene túskenin baıqaımyn. Ásirese ol Mılton poemasyndaǵy Lúsıfer týraly sóz qozǵalǵanda, onyń harakterin ádebıetshiden kem taldamaǵan. Buǵan qosa aıtý sheberligi qandaı keremet deseńshi! Osynyń bárin syrttaı baqylap, baǵalap otyrǵan men ishteı: "Qaıran talant qor bolǵan!" deımin shynymen-aq ókinip.

— Ol esh jemisin bermeıtin bos kúrestiń basynda boldy, biraq esh nárse onyń rýhyn syndyra alǵan joq,— deıdi Larsen.— Tipti tánin tozaqta qýyrdaq qyp qýyryp jatqanda da myńq etpedi. Eń keremeti sol — tozaqqa ol ózi ǵana túsken joq, sońynan perishtelerdiń qaq jartysyn ala ketti, buǵan qosa jer betinde adamdardy qudaıǵa qarsy qoıdy, sóıtip olardyń bútindeı bir urpaǵyn tamuqtan bir-aq shyǵardy. Al nege ol jumaqtan qýyldy? Ol ózi istemek bolǵan uly ister jaǵynan uly jaratýshydan qaı jeri artyq edi? Esh jeri! Qudaı odan myń ese qudiretti bolatyn. Buny qalaı sıpattap edi... Bylaı: "Qudaıdyń qaharyn tek naızaǵaıdyń kúrkireýimen ǵana elestetýge bolady." Al Lúsıfer — erkin pyx. Oǵan qyzmet etý ólimge óziń umtylýmen birdeı. Ol ýaıymsyz, muńsyz ómirdiń erkindigi úshin quldyqty da, qasiretti de ózi qalap aldy. Sol úshin de ol qudaıǵa qyzmet etýden bas tartty. Jalpy ol eshkimge, esh nársege baǵynǵysy kelmegen. Ol qaı ýaqytta da óz aqylyna, óz kúshine, óz qajyr-qaıratyna súıengen. Naǵyz tulǵa dep, mine, osyny aıtsaq kerek.

— Jer betindegi alǵashqy anarhıs sol ǵoı,— dep Mod kúlip qoıdy. Sosyn jaılap ornynan turyp, kaıýtasyna bettedi.

— Demek, anarhıs bolǵan jaman emes!— dedi onyń sońynan Qorqaý Larsen. Artynsha ózi de ornynan turyp qyz kirgeli bara jatqan kaıýta esigine kóldeneń tura qaldy da, myna óleńdi shabyttana oqı jóneldi.

Bolmaǵanda osy jerde bostandyqta bolamyz,

Qudaı daǵy qyzyqpaıdy bul tirlikke, qarańyz.

Qyzyqpasa, qý tozaqtan qýyp bizdi nesi bar,

Al bizderdiń ot ishinde jaqyndasar aramyz.

Kelmesekte munda bizder ólip-óship qumartyp,

Jalyn týdy kóteremiz ar-namysty tumar qyp.

Peıishińde árbir kúńiń qul bop, ıt bop ótkenshe

Bul tozaqta patsha bolǵan áldeqaıda myń artyq.

Bul asqaq rýhtyń astarlaı bildirgen tákappar da batyl nazy edi. Ol óleńdi oqyp bitken kezde daýsy kaıýta qabyrǵasynda áli de jańǵyryǵyp turǵandaı boldy, al ózi terbelgen kememen birge jeńil shaıqalyp, basyn shalqaıtyp jyly ushqyndar oınaǵan kókshil kózderimen Modqa iship-jep qarap turdy. Bul — erkektiń áıel júregine ot tastaıtyn, shoq tastaıtyn sıqyrly kózqarasynyń biri edi.

— Sizdiń ózińiz naǵyz Lúsıfersiz!— dedi Mod sybyrǵa jaqyn álsiz daýyspen. Osy daýystyń lep yrǵaǵynan men taǵy da sumdyq úreıdiń nyshanyn sezdim.

Qyz esigin sart etkizip jaýyp ala qoıdy. Qorqaý Larsen onyń sońynan birneshe sekýndtaı únsiz qarap turdy da, sosyn quddy uıqydan oıanǵandaı maǵan jalt burylǵan.

— Men qazir Lýısti shtýrvaldan bosatam da, ornyna ózim turam. Al siz uıyqtap alyńyz, tún aýǵan kezde oıatarmyn.

Ol bıalaıyn kıip, fýrajkasyn mılyqtata shekesine qondyryp, trappen joǵary órlep ketti, al men onyń aıtýy boıynsha jatýǵa qamdandym. Nege ekeni belgisiz, áldebir qupıa sybyrdyń quzyryna qulaq asqandaı boldym da, syrt kıimderimdi sheshpeı jattym. Ańshylar kýbrıginen estilgen gý-gý áńgime biraz ýaqytqa deıin maǵan maza bermegen, alaıda osy kemege tap bolǵaly kózimdi sál jumsam boldy, tereń uıqyǵa shym batyp júre beretin ádetime qaraı qaı ýaqytta qalǵyp ketkenimdi ózim de baıqamaı qalyppyn.

Meni kim oıatyp tósegimnen julyp alǵanyn bilmeımin, kózimdi ashsam... eki aıaǵymnan tik tur ekenmin. Uıqym shaıdaı ashylyp sala berdi; áldebir qaýip-qater taqap qalǵandaı tula boıym dip-dip etedi — tóbe quıqamdy shymyrlatar dabyl úni dál qulaq túbimnen estilgendeı. Esikti aıqara ashyp jiberdim. Kaıýt-kompanıadaǵy sham sóndirilip tastapty... Kózim Qorqaý Larsenniń qushaǵynda jantalasa bulqynyp júrgen Modqa, meniń Modyma túsken. Qoldarymen basyn onyń keýdesine tirep alyp, qalaıda anaý temir qursaýdan shyǵyp ketkisi kelip, tepkilene yshqynady beıshara. Men de tura umtyldym olarǵa.

Qorqaý Larsen basyn kótere bergende, betine bylsh etkizdim judyryqty. Biraq bul álsizdeý soqqy edi. Qorqaý Larsen ógizdeı ókire burylyp, meni ıterip jiberdi. Onyń osy bir jeńil ǵana qol silteýiniń ózi meni qańbaqtaı ushyryp, Magrıdj turatyn baıaǵy kaıýtanyń qabyrǵasyna urǵanda, ol jańqa-jańqa bolyp bir-aq ushqan. Men olardyń arasynan súıretile turdym da, ashý-yzadan basqa eshteme sezbesten Qorqaý Larsenge qaraı qaıta umtyldym. Sol sátte men de ókire aıqaılap, belimdegi pyshaqty qynymnan sýyryp alǵanymdy bilemin.

Biraq osy mezette bir túsiniksiz jaǵdaıǵa tap bolǵanbyz. Kapıtan men Mod endi bir-birinen alshaqtap ketken. Men pyshaǵymdy suǵýǵa kótere berip kilt toqtadym. Óıtkeni jaǵdaıdyń birden ózgere qalǵany meni esten tandyrǵandaı edi. Mod qoldaryn eki jaqqa jaıyp jiberip, qabyrǵaǵa súıene turdy da, al Qorqaý Larsen shaıqala teńselip, bir qolymen kózin basyp, ekinshi qolymen áldeneni izdegendeı mańaıyn soqyr adamsha qarmana bergen. Aqyr sońynda, saýsaqtary qabyrǵaǵa tıgende, áıteýir bir jerden súıenish tabýmen qatar anyq qaı jerde turǵanyn da bilip, birtúrli jeńildep qalǵanyn baıqatty.

Bul sátte meniń ashýym qaıtadan qaınap shyǵa kelgen. Odan kórgen barlyq qorlyǵym men zorlyǵym, odan shekken ózgelerdiń qaıǵysy men qasireti, bári-bári biraq sátte esime túsken de, eki kózimdi birdeı qan jaýyp ketkendeı bolǵan — oǵan pyshaqty ıyǵyna qaraı qalaı siltep jibergenimdi ózim de sezbeı qaldym. Degenmen ony jeńil ǵana jaraqattaǵanymdy da bildim — óıtkeni pyshaq jaýyryn ústinen taıǵanaı syrǵyp ótkeni baıqalǵan — sondyqtan pyshaqty qaıtadan qaıyra silteýge oqtala berip edim, manadan beri bárin kórip turǵan Mod maǵan shyńǵyra umtylǵan.

— Keregi joq, olaı istemeńiz! Jalynamyn, olaı istemeńizshi!

Men qolymdy túsirdim, biraq bir sátke ǵana. Artynsha pyshaǵymdy taǵy siltegenmin, eger ortamyzǵa shyr-pyr bop Mod tura qalmasa, bul joly men ony sózsiz óltiretin edim. Qyz meni qapsyra qushaqtaı alǵan, jelp etip shashy betime tıgen. Ystyq qan lyp etip boıyma júgirip ótti, biraq ashýym da búkil denemdi qalshyldatyp tur edi. Mod meniń betime týra qarap:

— Men úshin... tek men úshin qoıa qoıyńyzshy,— degen úzdigip.

— Sen úshin? Sen úshin meni ony baýyzdap óltirem!— deımin men aıqaılap. Qolymdy bosatyp alaıyn dep bulqyna túsemin, bir jaǵynan qyzdyń bir jerin aýyrtyp alam ba dep jáne seskenemin.

— Iá, qoıyńyzshy endi, ótinem,— dep ol aýzymdy alaqanymen jaba túsedi.

— Sabyrǵa kelińizshi, ótinem,— dedi qyz taǵy da jalynyshty túrde. Baıqaımyn, men oǵan ıile túskendeımin, jáne bul — aldaǵy ýaqyttaǵy bar ıilýdiń basy sekildi.

Men aıtqanǵa kónip, pyshaǵymdy qynyna saldym da, Qorqaý Larsenge kóz saldym. Ol sol qolyn mańdaıyna basqan kúıi áli de qozǵalyssyz tur edi. Basy salbyrap keýdesine túsip ketken. Iyqtary sólbireıip, arqasy búkireıip, bir-aq mezette beıshara bop qalǵan túri bar.

— Van-Veıden!— dedi ol qyryldaǵan, ári birtúrli úreıli daýyspen.— Eı, Van-Veıden! Qaıdasyz siz?

Men Modqa qaradym. Ol únsiz maǵan bas ızep qoıdy.

— Men mundamyn,— dedim de, oǵan jaqyndaı berdim.— Ne boldy sizge?

— Meni otyrǵyzýǵa kómektesip jiberińizshi,— dedi ol sol qyryldaǵan úreıli daýyspen.

— Aýyryp turmyn, óte qatty aýyryp turmyn, Hemp!— dedi ol meni astyna jyljytqan oryndyqqa otyra berip.

Ol basyn ústelge súıep eki samaıyn qos qoldap syǵymdap ustaǵan qalpy ary-beri uzaq shaıqady da otyrdy. Sosyn ne zamattan keıin eńsesin kótergen kezde, men onyń mańdaıynan byrshyp turǵan terdi kórdim.

— Aýrý janymdy shydatpaı barady, shekem solqyldaǵan kezde kózim qaraýytyp túk kórmeı qalamyn,— dep ol taǵy da shaǵymdana til qatty.

— Ne boldy sizge so qurly?— dedim men ıyǵyna qolymdy salyp.— Al men ne isteıin sizge? Qandaı kómek kerek menen?

Alaıda ol tyrjyń etip meniń qolymdy ıyǵynan qaǵyp jiberdi. Men janynda birshama únsiz turyp qaldym. Mod áldenege ábirjip biz jaqqa úreılene qarap qoıady. Ol da kútpegen jaǵdaıda ne bop qalǵanyna ań-tań sıaqty.

— Hemp,— dedi kapıtan aqyry.— Men tósegime baraıyn dep edim. Qolyńyzdy berińizshi maǵan. Sálden soń bári basylady. Qarǵys atqyr, baıaǵy bas aýyrýdyń taǵy qaıtalaı qalǵany. Men qoryqsam, osydan ǵana qorqamyn ǵoı. Ózim de bir nárseni sezgendeı edim... Jo-joq, sandyraq bári, ne aıtyp turǵanymdy ózim de bilmeımin. Tezirek tósegime jetkizińizshi meni...

Men ony jatqyzyp bolǵan kezde, ol taǵy da kózderin alaqanymen jaýyp, aýyrsyna yńyrsyp:

— Janym-aı, qınaldyń-aý! Kúızeldiń-aý, qaıteıin!— dedi qyryldap.

Men Modqa qaıtyp keldim; ol maǵan suraýly pishinmen qaraǵan. Men eshteme túsinbedim degendeı ıyǵymdy kóterip qoıdym.

— Beısharaǵa bir bále jabysqan sıaqty, biraq ne ekenin bilmeımin. Bir-aq sátte múlde dármensiz bop qalǵan, ómirde birinshi ret shyn qoryqqany da osy shyǵar onyń. Aqıqaty sol álgi bále oǵan men pyshaq jumsaǵannan burynyraq jabysqany anyq, áıtpese men salǵan jaraqat — jaraqat emes, ánsheıin syzat qana. Siz onyń janynda turdyńyz ǵoı, múmkin ózińiz birdeme ańǵaryp qalǵan shyǵarsyz?

Qyz basyn shaıqady.

— Men eshteme kórgem joq. Ne bolǵanyna ózim de tańmyn, kútpegen jerde meni bosatyp qoıa berdi de, ózi teńselip turyp qaldy. Al endi biz ne isteımiz? Men ne isteýim kerek?

— Ótinem, siz meni osy jerde kúte turyńyzshy. Qazir kelem,— dedim de palýba jaqqa júgire jóneldim. Shtýrvalda Lýıs tur edi.

— Siz baryp dem alyńyz!— dedim men onyń ornyna tura qalyp.

Ol buǵan qýana kelisti, al men palýbada jalǵyz qaldym. Sosyn múmkindiginshe bóten-baspaq dybys shyǵaryp almaıyn dep, gıtten topseldi aldym da, bom-klıver men stakseldi túsirip, klıverdi jel jaq bortqa shyǵaryp, grotty jaılap tartyp qoıdym. Sonan keıin Modqa qaıtyp keldim. Oǵan dybysyńyzdy shyǵarmańyz degen belgi berdim de, ózim Qorqaý Larsenniń kaıýtasyna buryldym. Men ony mana qandaı qalpynda qaldyrsam, ol sol qalpynda qozǵalyssyz jatyr eken, tek basy ǵana jastyqta ary-beri aýnaı beredi.

— Sizge menen bir kómek kerek pe?— dedim men.

Ol alǵashynda tis jarmaı sulyq jatty da, sosyn men suraǵymdy qaıta qaıtalaǵan kezde:

— Jo-joq, maǵan eshteme qajet emes. Meni tek tań atqansha mazalamaı-aq qoıyńyzshy,— dedi jalynyshty únmen.

Kaıýtadan shyǵa bergende, onyń jastyq ústinde taǵy da alasura aýnaqshı bastaǵanyn kórip qaldym... Mod meni asyǵa kútip tur eken, onyń tik ustaǵan basy men ushqyn atqan kózderin kórgende, meniń boıymdy qýanysh bılep ketti. Osy mezettegi qos janardyń móldirligi onyń jan dúnıesiniń móldirligin eske salǵandaı edi.

— Siz ómirińizdi maǵan tapsyryp... menimen... shamamen alty júz mıldeı saparǵa shyǵýǵa qalaısyz? Buǵan batylyńyz jete me?

— Sonda sizdiń aıtaıyn degenińiz...— Modtyń meniń oıymdy túsine qoıǵany anyq edi.

— Iá,— dedim men sózimdi nyqtap.— Men... meniń aıtaıyn degenim, siz ekeýimizge endi jelkendi qaıyqpen ashyq teńizge túsýden basqa eshteme qalǵan joq.

— Dálireginde, bul sózińiz negizinen maǵan qatysty shyǵar. Óıtkeni siz munda qala berseńiz de, sizge tóner asa qaýip-qater joq qoı.

— Joq, ekeýimizdiń bul kemeden aman qutylýymyzdyń jalǵyz ǵana amaly — osy,— dedim men nyǵyzdap.— Ótinem, múmkindiginshe jyly kıimderińizdi kıińiz jáne zattaryńyzdy tezirek jınap alyńyz. Bizge qalaıda asyǵý kerek, asyǵý!— degendi jáne qosyp qoıdym, ol óz kaıýtasyna burylǵan kezde.

Qoıma týra kaıýt-kompanıanyń astynda ornalasqan edi. Lúkti ashyp, tómen qarǵyp tústim. Sosyn shyraqty jaǵyp, bizge eń qajetti degen zattardy, sonyń ishinde birinshi kezekte tamaq salynǵan qańyltyr qalbyrlardy iriktep, bárin bir jerge jınaı bastadym. Bul jumysty túp-túgel tıanaqtap bolǵanda, joǵarydan maǵan qaraı eki qol sozylǵan — men zattardy bir-birlep Modqa ápere berdim.

Biz únsiz jumys istedik. Men ózime jumysqa kıetin qolǵap, kleenkadan tigilgen syrt kıimder men bir jyly kórpe aldym... Bizdiń aldymyzda úlken taǵdyr synaǵy tur edi — býyrqanyp- bursanyp jatqan ulan-ǵaıyr uly muhıtqa qabyqtaı ǵana kishkene qaıyqpen túskeli turmyz, sol qaterli jolda ózimizdi aman saqtap qalý úshin eń aldymen sýyqtan, jańbyrdan, ashtyqtan qorǵanýymyz kerek-ti.

Biz tek únsiz ǵana emes jáne óte tez jumys istedik. Qoımadan jınap alǵan zattarymyzdyń bárin palýbaǵa shyǵaryp, olardy bir shlúpkanyń janyna úıdik. Modtyń qatty sharshaǵany sondaı, ári-beriden soń eshtemege shamasy kelmeı ıýt baspaldaǵyna otyra ketken. Bunymen de durys dem ala almaǵan soń aqyry palýba ústindegi jalańash taqtaılardyń betine shalqalaı jatyp edi. Meniń esime apaıym túsken. Ol da qatty sharshaǵan kezde týra óstip jatyp dem alatyn da, sálden soń sergip shyǵa keletin. Bizge qarý-jaraq ta óte qajet edi, Qorqaý Larsenniń vıntovkasy men bytyra myltyǵyn alyp alaıyn dep, men onyń kaıýtasyna tústim. Azdap sózge tartyp kórip edim, basy jastyqta manaǵydaı ary-beri aýnaqshyp jatqan ol bir aýyz da til qatqan joq.

— Qosh bol, Lúsıfer!— dep erin ushymdy jybyr etkizdim de, kaıýtadan shyǵyp júre berdim.

Budan soń ózimizdi jetkilikti túrde oq-dárimen qamtamasyz etip alýymyz kerek boldy. Ol ańshylardyń kýbrıginde saqtalǵany bolmasa, jalpy ony alyp shyǵý asa qıyn emes-ti; men eptep ishke kirdim de, oq-dári toly eki jáshikti kóterip shyǵyp, qaıyqtyń tumsyq jaǵyna tyǵyp qoıdym.

Endi tek shlúpkany sýǵa túsirý ǵana qalǵan, biraq bul jalǵyz adamǵa ońaı emes edi. Men naıtovy arqanyn bosatyp, qaıyqty borttan asyrý úshin aldymen onyń tumsyq jaǵyn kóterip, ony bir baılap tastap, sosyn kormdy da bortqa shyǵaryp, arqandy jáne tartyp baıladym da, sonan soń eki arqandy kezek-kezek bosata jiberip otyryp, qaıyqty eki-úsh fýt tómen túsirip qoıdym. Iaǵnı ol endi bortqa jabysyp, sý ústinde salbyrap turdy. Jelkeni, eskegi, jipteri ornynda ma dep, olardy bir tekserip shyqtym. Endi osylardyń bárinen de mańyzdysy — qajetinshe qaıyqqa tushshy sý toltyryp alý edi. Bortta toǵyz shlúpka turǵan. Toǵyzynda toǵyz kespek sý bar-dy. Men olardyń qaq jartysyn jınap alyp, qaıyqqa tıedim. Bunyń bárin qaıyq kótere me degen de qaýpim boldy.

Mod palýbaǵa úıip qoıǵan zattardy bir-birlep maǵan, qaıyqqa ápere bergen sátte, bir matrostyń kýbrıkten shyǵa kelgeni... Ol alǵashqyda jel jaqtaǵy bortta turdy (biz qaıyqty jel yǵyndaǵy borttan túsirgenbiz) da, sosyn erine basyp, palýba ortasyna keldi. Bul jerde ol betin jelge, arqasyn bizge berip, taǵy biraz turdy. Men qaıyqtyń túbine tyǵyla tústim; júregim attaı týlap soǵa bastaǵan. Al Mod falshborttyń túbinde uzynnan sozylyp, ólgen adamdaı qybyrsyz jatyr. Biraq, táńir jarylqaǵanda, matros biz jaqqa aqyry kóz salmaǵan kúıi, kerilip-sozylyp, esinep-qusynap turyp, kýbrıgine qaıta bettegen edi.

Birneshe mınýttan keıin men shlúpkaǵa barlyq zatty tıep, sosyn ony jaılap sýǵa túsirdim. Modty planshır arqyly ótýge kómektesip jatyp, men ony bir sátke aq mamyqtaı kóterip alǵanda: "Men sizdi súıemin! Janymdaı súıemin!" degen sóz erkimnen tys aýzymnan shyǵyp-aq kete jazdaǵan. "Iá, Van-Veıden, aqyry mine sen de bireýge ǵashyq boldyń!" dep qoıdym ishimnen. Men onyń belinen jeńil kóterip, planshırdsn túsirdim de, qaıyqqa sátimen otyrǵyzdym. Osy isterdiń bárin ońymen bitirgen kezde, ózime-ózim rıza bop qalǵan da jaıym bar. Budan birneshe aı buryn, Charlı Ferasetpen qoshtasyp, álgi qarǵys atqan "Martınes" kemesine otyryp, San-Fransıskony betke alǵan kezde qandaı edim? Aldyma ákelip qoıǵan daıyn asty ázer ishetin sýmuryn, borkemik bireý edim. Al endi, mine, ne nárseni ózim isteı alatyn naǵyz jigit, atpal azamat boldym. "Elesten" kórgen bir paıdam osy shyǵar.

Jybyr-jybyr etip jatqan tolqyndar ústine shlúpka shylp etip túse qaldy, Modtyń aıaqtary bankaǵa — qaıyq ortasyndaǵy oryndyqqa tıdi, men onyń belinen qolymdy aldym. Sonan soń talıdi qoıa berip, qaıyqqa nyq otyrdym. Buryn esh ýaqytta eskek esip kórgen joq edim, bar kúshim men aqyl-aılamdy jumsap eskekti qarmaǵyna ildim de, sýdy sabalaı uryp shlúpkany kemeden birtindep ajyratyp aldym. Sosyn jelkendi kóterýge kiristim. Matrostar men ańshylardyń jelkendi qalaı kótergenin talaı ret kórgenim bar-dy, biraq óz betimmen bul jumysty qolǵa alǵanym, mine, birinshi ret. Eger olar buǵan nebári eki-aq mınýt jumsasa, al men tutastaı jıyrma mınýt boıy osy jumyspen áýrelendim, degenmen aqyr sońynda ony sátimen qoıyp, jelkendi tartyp, sonan keıin basqarý eskegine otyrdym da, shlúpkany jel jaqqa shyǵardym.

— Anaý tusta, týra qarsy aldymyzda — Japonıa,— dedim men.

— Hemfrı Van-Veıden, siz asa batyl adamsyz,— dedi Mod.

— Joq dedim men.— Naǵyz batyr adam, batyr áıel — myna siz bolasyz.

Quddy kelisip alǵandaı-aq ekeýimiz bir mezette "Eleske" burylyp, kóz saldyq. Bul — jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, az ýaqyt dastarqanynan dám tatqan kememen sońǵy ret qoshtasýymyz edi. Onyń alasalaý korpýsy bizdiń jel jaǵymyzda tolqyndarmen birge baıaý terbelip turdy. Jelkenderi qarańǵylyq qoınaýynda sál ǵana aǵarańdap kórinedi, al shtýrvaldyń dóńgelegi basqarý tetigin tolqyn urǵan saıyn shıq-shıq etip, zar eńireıdi. Birazdan keıin kemeniń qaraýytqan sulbasy da, álgi zar ılegen dóńgelektiń shıqyly da artta qalyp, ushy qıyrsyz uly muhıttyń ústinde jalǵyz jańqadaı bop, bizdiń qaıyq qylt-qylt etip qoıý túnniń qoınyna sińip bara jatty.

JIYRMA JETİNSHİ TARAÝ

Sarǵaıyp, syzdanyp tań atty. Lekildep salqyn samal esedi. Shlúpka beıdevındti ustap, baıaý jyljyp barady. Kompastyń kórsetýine qaraǵanda, biz týra Japonıaǵa qaraı jyljyp kelemiz. Bıalaıdyń qandaı jylysyn kıdim desem de, myna sýyqta ol maǵan lypa bola almaǵan, kormdegi eskekti ustap otyrǵan qolym muzdaı bop qatyp qalyp edi. Aıaǵym da sýyqtan qaqsaı bastaǵan, shirkin-aı, tezirek kúnniń kózi kórinse eken deımin armandap.

Meniń aldymda qaıyqtyń túbinde Mod pys-pys etip uıyqtap jatyr. Men ol tońbaǵan shyǵar dep oılaımyn, óıtkeni onyń oranǵan kórpesi qalyń edi. Degenmen myna tańǵy salqynda jaýrap qalmasynshy dep, kórpeniń bir shetin betine jaýyp qoıdym. Budan soń tek onyń kórpe astynan bilinip jatqan tal músini men tańǵy shyq qonaqtaǵan qyzyl-sarǵysh shashynyń bir tutamyn ǵana qyzyqtap otyrdym.

Iá, men osy bir kórpe shetinen shyǵyp jatqan bir tutam shashqa dúnıedegi eń asyl zatqa kóz qurty túsken adamdaı uzaq-uzaq qaraı berdim. Artynsha kóldeneń kózdiń suǵyn sezip qoıǵandaı Mod qybyrlaı qozǵalyp kózin ashyp aldy da, maǵan jymıa kirpik kóterip:

— Qaıyrly tań, mıster Van-Veıden,— dedi.— Jaǵalaý áli kórinbeı me?

— Joq,— dedim men.— Degenmen biz oǵan saǵatyna alty mıl jyldamdyqpen jaqyndap kelemiz.

Onyń ókinishten qabaǵy sál túse qalǵandaı boldy.

— Alaıda bul degenińiz táýligine júz qyryq tórt mıl ǵoı,— dedim men onyń kóńilin kótereıin dep.

Modtyń júzi qaıta jadyrap shyǵa keldi.

— Al sonda endi neshe kúndeı júzemiz?

— Anaý tusta — Sibir,— dep, batys jaqtaǵy alys kókjıekti nusqadym.— Al osy jerden shamamen alty júz mıldeı jerde ońtústik-batys núktede — Japonıa. Mynadaı jeldiń yǵymen biz oǵan nebári bes kúnde jetip baramyz.

— Eger daýylǵa ushyrap qalsaq? Qaıyǵymyz oǵan tótep bere ala ma?

Mod kózine týra qarap turyp, tek shyndyqty aıtqanyńdy jaqsy kórýshi edi,— bul joly da maǵan tesile qaraǵan.

— Eger óte qatty daýyl bolmasa, qalǵanyna shydap qalar,— dedim men ekiushty.

— Al eger óte qatty daýyl bolsa she?

Men únsiz tómen qaradym.

— Bizdi kez-kelgen sátte kásiptik kemelerdiń biri taýyp alýy múmkin. Muhıttyń osy bóliginde qazir olar qurttaı qaptap júr.

— Qudaı-aý, siz qalshyldap tońyp otyrsyz ǵoı,— dedi ol kenet.— Qarańyzshy ózińizge, túrińiz tipti kókpeńbek bop ketipti. Qoı, qoı, daýlaspańyz, men bárin de kórip turmyn ǵoı mine. Men bolsam kórpe astynda qyj-qyj qaınap jatyrmyn!

— Ne desem eken... eger siz de dir-dir etip menimen qatar otyrsańyz, odan sonda qandaı paıda bar?— dep kúldim men.

— Paıda bolady, eger men de shlúpkany júrgize alatyn bolsam. Sondyqtan mindetti túrde júrgizip úırenýim kerek.

Mod shlúpka túbinde otyryp, ózinshe bet-júzin túzep alýǵa kirisken. Aldymen shashyn jóndegisi kelip, onysyn tómen qaraı jaıyp jiberip edi, jelkildegen bir qushaq mamyqtan beti men ıyǵy kórinbeı ketti. Men bir sát osy mamyqtyń ishine betimdi tyǵyp, anaý altyndaı jarqyraǵan bir ýys qyzyl-sary kekilden súıip-súıip alǵym kelgen. Shirkin-aı, bolmaǵanda sýsyǵan myna qalyń shashty saýsaqtarymmen taraǵyshtap, alaqanyma salyp sıpalap, murnyma taqap ıiskep, qumarym qanǵansha aıalap otyrsam ǵoı deımin tamsanyp. Quddy arbalyp, sıqyrlanyp qalǵandaı odan kóz aýdara almaımyn. Biraq amal ne, shlúpka búıir jaǵymen shuǵyl jelge buryldy da, jelken bart-bart ete qaldy. Men sonda ǵana óz mindetim esime túsip, eskekke jarmasa bergem. Ári ıdealıs, ári romantık retinde men buǵan deıin, ózimniń salqyn qandy aqylyma qaramastan, mahabbat degen máseleniń keıbir názik tustary jóninde tym qıalı túsinikpen júretinmin. Máselen, erkek pen áıel arasyndaǵy mahabbatty men eki uqsas jan dúnıeni qosatyn taza rýhanı baılanystan basqa eshteme emes dep esepteıtinmin. Al onyń tánge qatysty jaılaryna men tipti de mańyz bergen emespin. Endi, mine, myna tátti sezimderden keıin túsingenim: jan qubylystary ony syrtynan qaptap turǵan tán arqyly ǵana kórinedi eken, ıaǵnı súıgen adamyńnyń túr-pishini, ıisi, shashynyń janasýy — dál osyndaı-aq, kóziniń túsi, erninen shyqqan árbir sózi — onyń jan qudiretiniń tynysy, bal tatyǵan lebi eken. Sosyn jáne rýhtyń móldir de taza túri — kózge kórinbeıtin, qolǵa ustatpaıtyn, tek seziný arqyly bilinetin jáne ózi arqyly ózin tanyta almaıtyn erekshe bir dúnıe eken. Iegov antropomorfızmi degen sanadaǵy uǵym, qıaldaǵy beıneniń ózi qalaı paıda bolǵan? Iýdeıler ony qandaı túrde kórgisi kelse, ol sondaı túrde kórine bilgen. Iaǵnı qubylmaly qıaldan qubylmaly beıne týǵan.

Mine, men de Modtyń qyzyl-sarǵysh shashyna qyzyǵa da súısine qarap otyryp, neshe túrli qıalǵa berilemin. Ony dúnıedegi nebir sulýlyqtyń bárine teńegim keledi. Jáne eń qyzyǵy, ony nege teńesem de, ol týra soǵan uqsaǵandaı, sonyń týra ózindeı bop kórinedi. Kenet Mod basyn silkip jiberip, shashyn artyna qaraı laqtyryp tastaǵanda, onyń jymıa kúlgen júzi jarq ete qalǵan.

— Áıelder nege shashyn jınap, túıip júredi eken osy? Jańaǵydaı erkimen jiberse, tipten sulý emes pe?— dedim men.

— Óıtip qoıa berse múlde uıysyp, jabaǵy bop qalmaı ma,— dep ol kúlip qoıdy.— Mine, endi ádemi bir shash qystyrǵyshymdy joǵaltyp ta aldym.

Jelken taǵy da jelge bart-bart ete qaldy, al men Mod kórpe astynan shash qystyrǵyshyn taýyp alǵansha onyń árbir qımylyn qyzyqtadym da otyrdym. Al sol árbir qımyldyń ózi kádimgi áıel zatyna tán edi. Men osyny kórip otyryp, keremet bir jańalyq ashqandaı bolǵanmyn: "Qudaı-aý, bul da áıel eken ǵoı!— deımin tańdanyp.— Basynan baqapshaǵyna deıin naǵyz áıel eken ǵoı!

Men ony osy ýaqytqa deıin tym asqaq baǵalaǵan ekenmin, et pen súıekten jaralǵan adamnan góri ony perishtege, qol jetpes shynarǵa, jumaqtaǵy hor qyzyna balaǵanmyn. Al endi ony kádimgi áıel retinde tanytqan bolmashy is-qımylynyń ózi meniń kókiregimdi úlken qýanyshqa bólegen... Shashyn artyna silkip jiberýi, shash qystyrǵyshyn kúıbeńdep izdeı bastaýy, bári-bári janǵa qandaı jyly áser etedi deseńizshi! Iá, meniń erkek bolǵanym sıaqty, onyń da áıel degen aty bar eken, ol da men sıaqty et pen súıekten jaralǵan adam eken, oǵan degen búkil tátti sezimderimdi saqtaı otyryp, kádimgi áıel men erkek arasyndaǵy tabıǵı baılanysty tý etip kóterip, men oǵan janymdy da, tánimdi de qosýyma bolady eken.

Ol meni qashan da arbap, sıqyrlap alatyn ǵajaıyp súıkimdi únimen alaqaılaı daýystap shash qystyrǵyshyn taýyp aldy da, men esimdi endi ǵana jınaǵandaı bolyp, aldymdaǵy baǵytqa bar nazarymdy sala bastadym. Júrgizýdiń de neshe túrli tásilderi bar eken. Sonyń birin meńgerip alǵanyma qatty qýanyp qaldym. Ol bylaı: nysanaǵa alǵan baǵytymyzǵa qaraı eskekterdi bir núktege tas qyp baılap tastap edim, qaıyq meniń anda-sanda jel kúshine baılanysty azdap aýytqyǵany bolmasa, kómegimsiz-aq, bendevındti berik ustap turatyn bolǵan. Tek negizinen baǵytty durys ustap turdy ol.

— Al endi tańǵy asymyzdy iship alaıyq,— dedim men.— Biraq aldymen siz jyly kıinip alýyńyz kerek.

Men kórpe tigetin qalyń materıaldan tigilgen jap-jańa kúpáıkeni júk arasynan alyp shyqtym: tysy tyǵyz toqylǵan matadan jasalǵandyqtan budan jańbyrdyń da óte qoıýy ekitalaıdy. Mod kúpáıkeni kıip bolǵan kezde, men onyń basyna fýrajkanyń ornyna zúıdvestkany qondyrdym; eger onyń jıegin jazyp jiberse shash pen qulaqty qoıyp búkil betin jaýyp keter edi. Mod osy kıimdermen tipti ádemi bop kóringen. Biraq oǵan qandaı kıim kıgizse de jarasa beretin. Óıtkeni onyń sopaqshalaý bitken bet pishini men qulyn músininiń bir jerinde kózge oǵash kórinetin artyq-aýys, kem-ketik eshteme joq bolatyn.

Qaıyq úlkendeý bir tolqyndy qıǵashtaı kesip ótkende, jel ekpini kenet ony basqa baǵytqa jalt burdy. Bir jaǵyna qatty qısaıǵan ol qarsy ushyrasqan ekinshi tolqynǵa planshırine deıin kirip ketip, bir shelekteı sýdy qaǵyp alǵan da, qaıta kóterilip shyǵa kelgen. Bul ýaqytta men konservi qalbyryn ashyp otyr edim, jalma-jan shkotqa jarmasyp, ázer degende ony tartyp úlgerdim. Jelken jelp-jelp etti de, qaıyq jel yńǵaıyna qaraı jyǵyla berdi. Jelkenmen jáne birer mınýt áýrege túskennen keıin, qaıyqty aqyry taǵy da óz baǵytyna salyp aldym. Budan soń maǵan qaıta tamaq qamyna kiriskennen basqa jumys qalmaǵan.

— Mynaý bir jaqsy amal bolǵan sıaqty,— dedi Mod eskekti bir baǵytqa qaraı baılap qoıǵanymdy kórip.— Shyndyǵyn aıtsam, teńizshilik jóninde men eshteme de bilmeımin.

— Bul qondyrǵy bizge beıdevındpen kele jatqanda ǵana kerek,— dep, ózimshe túsindirgen boldym.— Al galvınd nemese bakshtag kezinde meniń ózim basqarýyma týra keledi.

— Ókinishke qaraı, men bul termınderdiń birin de túsinbeımin, biraq bir dúnıe anyq: maǵan sizdiń únemi basqarý júıesinde otyrǵanyńyz unamaıdy. Sizdiń janyńyz temir emes qoı. Sondyqtan qazir tamaq iship bolǵan soń júrgizý jaǵyn maǵan da úırete bastańyz. Ony ábden meńgerip alsam, sizdi kez kelgen ýaqytta aýystyryp otyramyn. Bul siz ekeýimizge de yńǵaıly bolady.

— Aý, men ózim jańa úırene bastaǵan adammyn ǵoı, endeshe sizdi qalaı úırete alam,— deımin men qınalyp.— Siz maǵan keshe taǵdyryńyzdy senip tapsyrdyńyz, biraq meniń jelkendi qaıyq jaǵynan dym bilmeıtin maqaý ekenimdi bilmedińiz. Iá, men bul shlúpkaǵa birinshi ret otyryp kelemin.

— Ondaı jaǵdaıda, ser, ekeýimiz birdeı úırenýimiz kerek. Mine siz menen bir tún artyq tájirıbe jınaqtap aldyńyz, endi sony menimen bólisetin bolasyz. Al qazir alańsyz tamaq isheıik! Siz ekeýimizdiń de ishimizde bir-bir qasqyr ulyp turǵan bolar.

— Iá, biraq kofe dámetpeı-aq qoıyńyz!— dedim men oǵan maı jaǵylǵan galetti usynyp jatyp.— Qashan jáne qaı jerde áıteýir jaǵaǵa jetkenshe ystyq shaı, ystyq tamaq degenniń bárin umyta turatyn bolamyz.

Sońyn bir stakan sýyq sýmen bitirgen bizdiń qońyrtóbel tańǵy asymyzdan keıin men Modqa qaıyq júrgizýdi úıretýge kiristim. Shyndyǵynda, ony úıretýmen birge ózim de úırene bergem. Biraq budan múlde ıis sezbestiń de biri emes edim, "Elestiń" shtýrvalynda turǵanda matrostardyń qaıyqty qalaı júrgizgenin talaı ret kórgenim bar-dy. Sodan qalǵan birdeme endi ǵana qajetime asqandaı. Men oılaǵandaı emes, Mod ta, óte alǵyr bolyp shyqty, kórsetken, úıretkenińdi birden qaǵyp alyp otyrdy da, birazdan soń qaıyqty kádimgideı júrgize bastady.

Sosyn tynymsyz ese bergennen qoly talyp qaldy ma, birazdan soń eskekti maǵan berip, álginde men jınap úlgergen kórpeni qaıyq túbine qaıta jaıýǵa kirisken. Múmkindiginshe ony yńǵaıly etip tósep bolǵan soń:

— Al, ser, tósegińiz daıyn!— degen maǵan qarap jymıyp.— Ekinshi erteńgilikke deıin siz endi tuıaq serippeı uıyqtaýyńyz kerek... joq, keshirińiz, túske deıin.— "Eles" kestesi boıynsha aıtyp qalǵan sózin der kezinde túzep te qoıdy.

Men endi ne isteýim kerek? "Ótinem, demalyńyz!" dep ol janymdy qoıar emes. Aqyry ony tyńdadym da, korm eskegin qolyna berdim. Sosyn qyzdyń ózi salyp bergen tósekke qısaıǵanym sol, tula boıym maıdaı erip júre bergendeı boldy. Osy bir kórpeniń ishinde adamnyń janyn raqatqa batyryp, tánin lázzatqa bóleıtin bir qudiret bar sekildi. Sol qudirettiń kúshimen kóz aldym birtindep buldyrap, búkil denem delsal tartyp, sát saıyn túpsiz tuńǵıyqqa shym batyp bara jatqanymdy sezdim...

Oqys oıanyp ketken sátimde saǵatqa qarap, tym qatty uıyqtaǵanymdy bildim. Saǵat túski bir bolypty. Baıqasam, tutastaı jeti saǵat uıyqtaǵan ekenmin. Sol jeti saǵat boıy ol qaıyqty jalǵyz júrgizgen! Men onyń qolynan eskekti alyp jatyp, tastaı bop qatyp qalǵan saýsaqtaryn ýqalap ózimshe jylytqan boldym. Sońǵy kúshine deıin sarqa jumsaǵany sondaı, endi ol tipti ornynan kóterile almaǵan. Men amalsyz jelkendi bir sát túsirip,

— Sonda tań atqansha nebári jıyrma tórt-aq mıl júretin boldyq-aý?— dedi ol qynjylyp.— Onda da jel basylyp qalmasa.

— Durys. Eger jel osy qalpymen tursa, onda úsh táýlikte — júz qyryq mıl!

— Joq, osy qalpymen turmaıdy!— dedi Mod julyp alǵandaı.— Ol mindetti túrde betin ońǵa buratyn bolady.

— Teńiz degenińiz — baryp turǵan aldamshy ǵoı.

— Al jel she?— dep ol maǵan tik qarady.— Men sizdiń "jibekteı esilgen jyly passat" týraly án salǵanyńyzdy estip edim bir kezde.

— Larsenniń sektant pen hronometrin ala shyqpaǵanym qandaı ókinishti!—dedim men qabaq shytyp.— Eger biz ózimiz tek bir baǵytty ustap otyrsaq, jel bizdi ekinshi jaqqa tartady, al sýdyń aǵysy, múmkin, — úshinshi... ıakı bul jerde bizge naqty esepti bilý de dál eseptep otyrý da óte qıyn. Aldaǵy ýaqytta biz kemi bes júz mıl qatelespeı týra qaı tusta kele jatqanymyzdy bile almaıtyn shyǵarmyz.

Men osyny aıttym da, artynsha odan tym kóńilsiz áńgime aıtqanym úshin keshirim suradym. Sosyn onyń qıylyp suraǵan ótinishine kóndim de, týra saǵat toǵyzda ony kormge otyrǵyzyp, ózim tún jarymyna deıin demalýǵa jattym. Árıne, jatar aldynda tósek-ornymdy durystap, qalyń kórpe jamylyp, onyń syrtynan sý ótkizbeıtin uzyn shekpen jaýyp alǵanmyn. Biraq úzip-julyp qana kóz shyrymyn aldym. Qaıyq bir jaldan bir jalǵa sekiredi. Tolqyndar dúńk-dúńk etkizip týra meniń jambasymnyń astynan urady. Bort syrtynan ókirip-ulyp jatqan uly saryndy estımin. Betime aýyq-aýyq sýyq tamshylar shashyraıdy. Biraq ne kórsem de osy kúnimniń ózi kún ǵoı dep oılaımyn. Áıtpese, "Eleste" men ne kórmedim. Ondaǵy árbir kúni qyl ushyna ilinip júrgen ómirim kez kelgen sátte qıylyp ketýi ábden múmkin edi ǵoı... Degenmen alaqaılaýǵa áli erte edi, ajal men bizdiń aramyzdy qazirdiń ózinde qaıyqtyń bir-aq eli qabyrǵasy bólip turǵanyn qalaı umytýǵa bolady!..

Jo-joq, men báribir qoryqpaımyn. Bir kezdegi Qorqaý Larsenniń, tipti ony qoıyp jaman Tomas Magrıdjdiń aldyndaǵy qorqynyshtarymnyń qasynda mynaý degenińiz oıynshyq qoı. Taǵdyr meni osy Mod Brýsterge jolyqtyrǵaly men ómirge qaıta kelgen sıaqtymyn. Ózińdi bireý súıgennen góri, óziń bireýdi súıýiń tipti keremet eken ǵoı dep oıladym men. Júregińdi osy sezim órtegen kezde bul ómirdi kim úshin súrip, kim úshin sadaqa etýdi de biledi ekensiń. Bireýdi súıý arqyly men endi ózimdi umyttym, sonymen qatar — bir qyzyǵy!— óz ómirimdi ózge bireý úshin qurban etýge de daıyn bolǵan osyndaı mezette, meniń ómir súrýge degen qushtarlyǵym burynǵydan da arta túsken. Men buryn esh ýaqytta ómirdiń mánin dál qazirgideı túsinbegen ekenmin. Kózim ilinip ketkenshe men ózgeshe bir tátti sezimderge berilip, anaý kormde otyrǵan Modtyń alasurǵan tolqyndardyń ortasynda jalǵyz ózi arpalysyp kele jatqanyn, kez kelgen sátte ol meni kómekke shaqyrýy múmkin ekenin esten shyǵarmaı, tún-túnekke uzaq ýaqyt qas qaqpaı qaradym da jattym.

JIYRMA SEGİZİNSHİ TARAÝ

Ushy-qıyrsyz uly muhıttyń ústinde kishkentaı qaıyqpen birneshe kún boıy qalqyp júrgende kórgen bar azabymyz ben beınetimizdi túp-túgel baıandap jatý kerek pe, joq pa — bilmeımin. Degenmen azdap eske alyp kóreıin.

Soltústik-batystan esken sýyq jel táýlik boıy azynady da turdy. Sosyn ol azdap tynyshtalǵanda, túnge qaraı ońtústik-batystan yzǵyryq esip qoıa bergen. Bul bizdi týra qarsy mańdaıdan urdy. Degenmen men súıretpeli zákirdi jınap alyp, jelkendi kóterip, keme tumsyǵyn shuǵyl ońtústik-ońtústik-shyǵysqa burdym. Jel bizge tek osy baǵyt aralyǵy men batys-shyǵys-batys baǵytyn tańdaýǵa ǵana múmkindik bergen, alaıda ońtústiktiń jyly lebi meni jylyraq teńiz jaqqa tarta túsken de, osynyń ózi maǵan sońǵy tańdaý bolyp edi.

Biraq úsh saǵattan keıin,— áli esimde, týra saǵat úshte,— kózge túrtkisiz qap-qarańǵy túnde, álgi ońtústik-batys jeliniń qutyrynyp shyǵa kelmesi bar ma, men amalsyz taǵy da súıretpeli zákirdi sýǵa salýǵa májbúr boldym.

Tań shapaǵyn kormde otyryp qarsy aldym. Qyzaryp, qantalap turǵan kózderimmen kósilip jatqan keń aıdynǵa — qaıyǵymyz qalt-qult etip bara jatqan aqkóbikti, aıǵyr jaldy muhıt betine — áldebir názik úmitpen qobaljı qaraımyn. Ómirimizdiń qyl ushyna kelip tirelgeni anyq edi — kez kelgen sátte bizdi bir tolqynnyń juta salýy ábden múmkin bolatyn. Qaıyqqa jańbyrdaı sabalap, nóserdeı tógilgen sýdan kóz ashpaı kelemiz. Ony syrtqa shyrpı tógýden qolym da ábden talyp bitken. Tósek-orynnyń bári shylqyǵan sý. Kórpeniń sýyn tipti syǵyp alýǵa bolady. Tek áıteýir rezına etik pen shekpen kıip, basyna zúıdvestkany mılyqtata bastyryp alǵan Mod qana ázirge "topan sýdan" aman kele jatqandaı, biraq onyń da qoly men beti dymdanyp alǵan. Ol meniń qolymnan ojaýdy qaıta-qaıta alyp, qaıyq ishindegi sýdy syrtqa tógip otyrdy. Ómirde bári salystyrmaly ǵoı, áıtpese bizdiń myna kórip kele jatqanymyz daýyl ma — ánsheıin jeldiń sál kóterilgeni ǵoı, biraq kebisteı ǵana bizdiń qaıyǵymyz úshin bunyń ózi naǵyz shtormnan kem emes-ti.

Qajyp, sharshap, qalsh-qalsh etip dirildegen qalpymyzben biz kúni boıy dóńbekship jatqan kók muhıtpen aıqastyq. Sóıtip silemiz qatyp túndi qarsy aldyq, biraq uıyqtaǵanymyz joq. Sarǵaıyp tańdy atyrdyq — yzǵarly sýyq jel betimizdi áli de úrip turdy, aqjal tolqyndar dóńbekshı domalap, birinen soń biri aldymyzdan qarsy alyp jatty.

Ekinshi kúni túnde, ábden álsiregen Mod qalǵyp ketken. Men onyń ústine shekpen jaýyp, brezentpen qymtap tastadym. Bir jaqsysy, kıimderi asa sý bolǵan joq edi, biraq sýyqtan denesi báribir tas bop qatyp qalǵan. Men ony aýyryp qala ma dep, qatty qoryqtym. Ókinishke qaraı, erteńgi kún de bizdi ádettegideı jabyrqaý da salqyndaý qalpymen qarsy aldy. Jel de keshegideı bet qaratar emes. Tolqyndardyń kóz aldymyzda ókire óksip, dóńbekshı týlap jatqany anaý.

Mine, men eki táýlik boıy kirpik ilgem joq. Óne boıym shylqyǵan sý. Tońǵannan tisim tisime tımeı qalsh-qalsh etemin. Baıqaımyn, boıymda jarty-aq janym qalǵan sekildi. Sýyqtan múlde siresip qalǵan súıekterim sál qozǵalsam, synyp keterdeı syqyrlap qoıa beredi. Al bul ýaqytta bizdi jeldiń yńǵaıy men muhıttyń aǵysy soltústik-shyǵysqa qaraı damylsyz syrǵyta bergen, syrǵyta bergen. Sóıtip, biz Japon jaǵalaýlarynan barǵan saıyn alystap, sýyq-syzdy Berıng teńizine qaraı bet burǵanbyz.

Biraq biz ne kórsek te shydadyq, shlúpka da shydady. Jel burynǵysha ekilene soǵyp turdy. Úshinshi kúnniń sońynda ol tipten kúsheıe túsken. Birde qaıyq tumsyǵynyń tolqynǵa súze kirgeni sondaı ishi sýǵa shelek boıy tolyp ketti de, biz jalma-jan ony syrtqa tóge bastadyq. Eger ile-shala osyndaı ekinshi bir tolqynǵa soqtyǵyssaq, biz, sóz joq, qurdymǵa keter edik. Men sýdy ábden tógip bolǵan soń, Modtyń ústindegi brezentti alyp, shlúpkanyń tumsyq jaǵyna jaýyp qoıýyma týra kelgen. Sóıtip ol shlúpkanyń úshten bir bóligine qorǵanysh bolǵan da, jańaǵydaı tolqyn urǵan kezde bizdi árdaıym qaýipten qutqaryp otyrýǵa zor septigin tıgizip edi.

Biraq Modqa endi qaraýdyń ózi tym aıanyshty bolatyn. Qaıyq túbinde bir-aq ýys bolyp búrisip otyrǵan onyń búkil tartqan azaby men beıneti kógergen erinderi men bozarǵan túrinen anyq kóringen. Biraq, maǵan qaraǵan kózderi áli de ushqyn atyp, erinderi erkektiń sózin sóılep turǵandaı edi.

Bul túndegi shtormnyń qahary barlyq kúnnen asyp túsken sekildi, biraq men esh nárseni seze alatyn halde emes edim, kózimniń qalaı ilinip ketkenin ózim de sezbeı qalyppyn.

Tórtinshi kúni tańerteń jel ekpini basylyp, tolqyndar qaıtyp, tóbemizden kópten kútken kúnniń kózi kóringen. O, jaryqtyq, kún-aı deseńshi! Bizdiń toń bolyp qatyp qalǵan denemiz birden jibip, boıymyzǵa jan bitip, daýyldan keıingi shybyn-shirkeıdeı qybyr-qybyr tirshilikke kóshtik. Jymıamyz, kúlemiz. Erteńgi kúnge taǵy da úmittene qaraımyz. Biraq, shyn máninde jetisip turǵanymyz shamaly. Kúnnen kúnge Japon jaǵalaýlarynan qashyqtap baramyz. "Elesten" qashyp shyqqan kúni ol nebári alty júz mıl jerde edi, endi odan qansha alystap ketkenimizdi bir qudaıdyń ózi biledi; al endi qandaı endik pen keńdikte kele jatqanymyzdy men tek boljammen ǵana aıta alamyn, onyń ózinde de shamamen. Eger biz saǵatyna eki mıl jyldamdyqpen jetpis saǵattan artyq dreıfte bolsaq, onda bizdi jel men aǵys soltústik-shyǵysqa qaraı kem degende júz elý mıl yqtyryp áketken bolýǵa tıis. Biraq meniń esepterimniń bári durys pa? Al eger dreıftegi jyldamdyq eki emes, tórt mıl bolsa she? Ondaı jaǵdaıda bizdi taǵy da júz elý mıl ári áketken bolady.

Sonymen, bizdiń dál qaı jerde ekenimizdi men dóp basyp bile almadym, eger qazir ǵaıyptan "Elestiń" aldynan shyǵa kelsek, men oǵan eshqandaı tańdanbas edim. Teńiz mysyqtary mańaıymyzda órip júr; aý, osylardy aýlaýǵa eń bolmaǵanda bir kásiptik keme shyqpaǵan ba dep, kóz jeter kókjıektiń bárine úmitpen súzile qaraımyn. Tústen keıin soltústik-batys jaqtan jelemik ese bastaǵan tusta, biz rasynda sonaý alystan bir shhýnanyń qarasyn kórip qalǵanbyz, biraq ol sol mezette-aq kózden ǵaıyp bolǵan da, biz taǵy da ushan-teńiz aıdynda jalǵyz noqat bop qala bergenbiz.

Keıde sýdyń betin kózge túrtse kórgisiz soqyr tuman basqan kúnderi tipti Modtyń da unjyrǵasy túsip, bir aýyz kóńildi sóz aıtýǵa zaýqy soqpaı qalatyn, keıde shetsiz-sheksiz meńireý aıdynda júzip kele jatyp typ-tynyq, jyp-jyly kúnderge de kezigetinbiz, ondaı sátterde "Qudaı-aý, biz osy áli de barmyz ba, qalaı tiri kele jatyrmyz?" dep, tań qalatynbyz. Iá, biz ne kórmedik! Qar aralas jańbyrǵa tap bolyp, búkil denemiz muzdaı siresip qalǵan kúnderdi de, damylsyz daýylǵa ushyrap, qaıyqqa tolǵan sýdy táýlik boıy tógip otyrǵan sátterdi bastan keshirdik.

Osy kúnderdiń bárinde meniń Modqa degen mahabbatym sheksiz óse túsken. Jan dúnıesi netken baı, netken súıkimdi qyz deseńshi bul! Sóılese — sózimen, erkelese — qylyǵymen, iske kelgende — qajyr-qaıratymen janyńdy baýrap alady. Men ony ishteı neshe túrli súıkimdi, ádemi sózben erkelete ataımyn. Biraq onyń birin de syrtqa shyǵarǵan emespin. Eger ol abaısyzda ernińnen shyǵyp ketse, bul degenińiz ony súıetinińizdi aıtyp qoıǵanmen birdeı ǵoı. Al qazir súıetinińdi aıtyp, mahabbatyńdy bildiretin sát pe?! Mundaı sezimderdi ishte saqtaý maǵan qanshama qıyn bolsa da, báribir men ózimdi adamsha, azamatsha ustaı bilgenim anyq. Sondyqtan da Mod ekeýimizdiń aramyzdaǵy qarym-qatynas joldastyq, dostyq sheginen ári aspaǵan. Al bul dostyqtyń tamyry kúnnen kúnge tereńdep, bekı túsip edi.

Biraq bárinen de meni Modtyń qaısarlyǵy men ójettigi qaıran qaldyryp edi. Aıaq-qoly balǵadaı, densaýlyǵy temirdeı áıel de teńizdiń mynadaı qahary men tálkegine tótep bere almas edi, al Mod, meniń tal shybyqtaı buralǵan názik Modym, jaýynǵa da, daýylǵa da, qater menen qaýipke de, muń-nala men ýaıymǵa da — esh nársege, eshtemege berilmegen. Al buǵan deıin ol mundaıdyń birin kórip bilmegen; ómir degen qupıaly, jumbaqty, myń-san qyrly dúnıemen ol tek kitap arqyly ǵana tanysty. Bul qyz maǵan ylǵı da juldyzdardan tógilgen názik nurdan nemese mólt-mólt etken tańǵy shyq pen gúl qaýyzynan jaralǵandaı kórinetin. Ol maǵan sondaı-aq tán qabyǵymen qaptalǵan áldebir ǵajaıyp rýh túrinde de elesteıtin. Degenmen, men bar jaǵynan qatelespedim dep te aıta almaımyn. Árbir áıelge tán onyń da ózindik ýaıym-muńy bolatyn, biraq ne nárseni de ol er minezben kótere bilýshi edi. Árbir qıynshylyqty ol tánimen emes, janymen qabyldap alatyn da, aýyrtsa tek sol janyn ǵana ishteı aýyrtyp otyratyn.

Biz taǵy da shtorm beldeýine túskenbiz. Qaıyǵymyzdy bir dáýdiń qolymen tolqynnan tolqynǵa laqtyryp, daýyl kúndiz-túni ókirdi de turdy. Muhıt ta aýzyndaǵy jyn aralas aqkóbigin burqyrata shashýdan bir tynǵan emes. Al biz soltústik-shyǵysqa qaraı kún saıyn uzap baramyz, uzap baramyz. Mine, sóıtip birde shtorm múlde kúsheıip, teńiz betin týlaqtaı qaǵyp jatqan sátte, men mán-maǵynasyz jel yǵy jaqqa kóz taldyra qarap otyrǵanmyn. Sonda birdeme izdedi deısiz be? Joq, ánsheıin ýaqyt ótkizý de. Tek ishteı: "O, qudaı, qaharyńdy tóge bermeshi! Bizge de bir raqymyńdy kórsetshi!" dep, jaratqanǵa jalbarynyp qoıamyn... Bir mezet álgi kókjıekke qarap otyryp, óz kózime ózim senbedim. Neshe kún boıy uıyqtamaǵandyqtan kózime áldeneler elesteı bastaǵan shyǵar deımin. Álde jyndandym ba eken? Osy meniń esim durys pa degendeı, Modtyń kózine úńilemin. Odan eshqandaı tańdanys nemese basqasha kózqaras baıqalmaıdy. Demek denim durys bolǵany ǵoı. Kózimdi ýqalap-ýqalap jiberip, jańaǵy kókjıekke qaıta qaraımyn. O, ǵajap! Jaǵalaý!.. Jer!.. Bıik-bıik, qap-qara quz-jartastar sonadaıdan "men mundalaıdy". Aqjal tolqyndar onyń balaǵyna soǵylyp, basyn qaıyrady. Bizdiń aldymyzdaǵy jal-jal tolqyndar da aýnaqshı domalap, solaı qaraı jóńkilip barady.

— Mod!— deımin aıqaılap — Mod!

Men ıek qaqqan jaqqa shuǵyl moıyn buryp, ol da kórdi jaǵalaýdy.

— Aláska! Bul shynymen-aq Aláska bolǵany ma?— deıdi ol tańdana daýystap.

— Ókinishke qaraı, ol emes,— dedim men. Dedim de birden qaıta oǵan buryldym.— Siz júze bilesiz be?

Ol bilmeımin degendeı basyn shaıqap qoıdy.

— Men de bilmeımin. Demek jaǵaǵa júzip shyǵa almaımyz, sondyqtan qaıyqpen barý úshin jartastar arasynan sańylaý izdeýimiz kerek. Biraq ýaqytty joǵaltýǵa bolmaıdy... jáne qaırat, jigerdi de.

Bul sózderdi tym senimdi aıtsam da, ishteı qatty alańdap turdym. Buny Mod ta seze qoıǵan eken, maǵan qadala qarap:

— Maǵan kórsetken barlyq jaqsylyǵyńyz úshin men sizge áli rahmet te aıtqan joqpyn, jáne...— dep, ol eń bir keremet sózdi tańdap aıtqysy kelgendeı sál múdire túsken.

— Iá, odan keıin ne?— dedim men dórekileý til qatyp, óıtkeni maǵan onyń oıda joqta rahmet aıtqysy kelgeni asa unaı qoımaǵan.

— Aý, kómektesseńizshi maǵan!— dedi ol jymıyp.

— Óler aldyndaǵy sońǵy sózińizdi maǵan jetkizip ketýińiz úshin kómekteseıin be sizge? Joq, olaı bolmaıdy. Biz ólmeımiz. Biz osy aralǵa aman-esen aıaq iliktiremiz de, keshke deıin keremet jaıǵasyp úlgeremiz.

Biraq men qansha senimdi sóıledim desem de, osy aıtqan sózimniń birine ózim de sene qoıǵam joq. Alaıda ótirik aıtýǵa meni qorqynysh májbúr etpegen. Shyndyǵynda quz-jartastardyń arasynda burq-sarq qaınap jatqan ajal qazanynan aman qalýymyz ekitalaı ekenin bilsem de, nege ekeni belgisiz, úreıden boıym ada edi. Al jelkendi kóterip, baǵytty basqa jaqqa burý jóninde tipti oılaýdyń da qajeti joq-ty; ondaı jaǵdaıda qaıyqty jel qas pen kózdiń arasynda aýdaryp tastar edi; ekinshiden jelkenniń ózi qosalqy eskektermen birge korm sońynda súıretilip keledi ǵoı.

Men buryn da aıtqanymdaı, neshe kúnnen beri aldy-artymdy orap kele jatqan, kez-kelgen sátte alqymymnan ala túsýi múmkin ajal degen báleden men óz basym úshin tipti de qoryqqan emespin, al Mod óledi-aý degen oı basyma kelgende, ózimdi qoıarǵa jer tappaımyn. Qarǵys atqyr qaıdaǵy bir elester kóz aldyma kelip... tastarǵa soǵylyp myj-tyj bop jatqan Modtyń denesin kórgende... júregim tas tóbege shyǵady! Jo-joq! Olaı bolýy múmkin emes, biz jaǵaǵa qalaıda aman-saý shyǵýymyz kerek! Jáne shyǵamyz da! Men endi ózimdi tek osyǵan sendirýge tyrystym.

Biraq álgi sumdyq elesten qutylsamshy. Kózimdi ashsam da, jumsam da tasqa soǵylyp qan-qan bolyp jatqan Modtyń appaq denesin kóremin. Artynsha bir essiz oı búkil oı-sanamdy jaýlap alǵan: Modty tas qyp qushaqtap turyp borttan bir-aq sekirsem. Bul oıymdy ekinshi bir oı jáne almastyrǵan: shlúpka anaý qaınap jatqan aq kóbikti qazanǵa jaqyndaı bergende, Modty qushaqtap, ony súıetinimdi aıtyp, sosyn ony qolyma kóldeneń kóterip alyp, ajalmen eń sońǵy aıqasqa attansam...

Biz bir-birimizge ınstınkti túrde jaqyndaı tústik. Modtyń qolǵap kıgen qoly meniń qolyma sozyldy. Sóıtip únsiz, jym-jyrt kúıde aqyrǵy mınýttardy kúttik. Biz araldyń batys shetindegi qurdym beldeýins áne-mine degenshe taqap qalǵanbyz, múmkin kezdeısoq bir aǵys nemese aryndy tolqynnyń biri bizdi qaǵyp alyp qaýipti jerden alystatyp áketer degen jińishke úmitpen men aldyńǵy jaqqa áli de jápekteı qaraımyn.

— Biz ótip ketemiz!— dedim men ánsheıin bos senimmen, biraq bul Modty da, meniń ózimdi de qur aldaýsyratý emes-ti. Sosyn arada birer mınýt ótkende men taǵy:

— O, saıtan alǵyr, biz ótip ketemiz!— dedim demimdi ishime tartyp.

Tolqyǵan sátte aýzymnan anaıylaý sózdiń qalaı shyǵyp ketkenin de ańǵarmaı qalyppyn.

— Keshirim ótinem...— dedim myńqyldap.

— Mine, endi siz meni sendirdińiz!— dedi Mod kúlimsirep.— Ótip ketetinimizge men endi anyq sendim!

Araldyń bir jaq shetinen, alystan, bıik jaǵa kórinip, kóz aldymyzda birtindep kógildir shyǵanaq ashyla bastaǵan. Dál osy mezette áldebir qumyǵa ókirgen dybys qulaqqa jetip edi. Quddy ol alysta kúrkiregen kúndeı bolyp, jel yǵy jaqtaǵy daýyl men teńiz saryny arasynan estilgen. Biz aral tumsyǵyn aınalyp ótkende, shyǵanaq túp-túgel ashylyp sala berdi — onyń jıeginde jarty aıdaı ıilip jatqan appaq jaǵalaý beti qurttaı órip júrgen teńiz mysyqtarynan kórinbeıdi. Álgindegi ókirgen, óksigen dybys solardyki eken.

— Mysyqtar jataǵy,— dedim men aıqaılap.— Mine, biz endi shynymen aman qaldyq. Bul jerde myna janýarlardy ańshylardan qorǵaıtyn kúzet kemeleri bolýǵa tıis. Múmkin tipti jaǵada beketteri de bar shyǵar.

Degenmen, jaǵaǵa soǵyp jarylyp jatqan tolqyndar jıegin áli de anyqtap qaraı túsken — men:

— Árıne, munda da bizdi qushaq jaıa qarsy alyp jatqan dúnıe baıqalmaıdy,— dedim qynjylyp.

— Degenmen, eshteńe etpes. Eger qudaı oń qabaǵyn tanytsa, biz taǵy bir múıisti qıyp ótemiz de, jaqsy qorǵalǵan aılaqty sol aradan taýyp qalarmyz. Sonda julyǵymyzǵa sý juqtyrmaı jaǵaǵa shyǵa kelemiz.

Rasynda, qudaı bizge oń qabaǵyn tanytty. Artymyzdan ańdyzdaı qýǵan ońtústik-shyǵys jeliniń ekpinimen biz ekinshi múıiske ońbaı soǵyla jazdasaq ta, báribir ony sátimen orap ótkenbiz. Biraq aldymyzdan jańaǵy eki múıispen bir syzyqtyń boıynda jatqan úshinshi bireýdiń shyǵa kelgeni. E, bul jerden qandaı aılaq tabyla qoısyn bizge! Ol qurlyqqa suǵyna kirip jatyr eken de, lyqsyǵan aǵys qaıyǵymyzdy qaǵyp alyp, ekinshi múıis qoltyǵyna qaraı súıreı jóneldi. Bul jerdegi teńiz balaǵyn typ-tynyq dese de bolǵandaı eken, shymyr-shymyr etip jatqan maıda tolqyndar qaıyqty besikteı terbeıdi, men súıretpeli zákirdi jınap alyp, eskekti qolyma ustadym. Jaǵalaý ońtústik-batysqa qaraı ıile sozylyp jatyr... Sosyn kútpegen jerde osy úlken aılaqtyń ishinen jan-jaǵy jaqsy qymtalǵan bir kishirek tabıǵı gavan jáne aldymyzdan jarqyrap shyǵa keldi. Toǵan sýyndaı tunyp, jylt-jylt etip jatqan kógildir aıdyny alystan soqqan daýyldyń lebimen anda-sanda bir jybyr ete qalady.

Teńiz mysyqtary bul jerde múlde kórinbeıdi. Qaıyq tumsyǵy usaq shaǵyl tastarǵa syrǵanaı tirelgen kezde, men jaǵaǵa sekirip shyqtym da, Modqa qol sozdym. Birer sekýndtan keıin ol meniń qatarymda turdy. Biraq men onyń qolyn bosatqan sátte, ol teńselip baryp meni qushaqtaı aldy. Ózim de shaıqalaqtap qumǵa qulap qala jazdadym. Bári de uzaq ýaqyt qaıyqta shaıqalyp otyrǵandiki ǵoı. Biz úshin bul sátte aıaq astymyzdaǵy jer de, tutas jaǵalaý da teńiz sıaqty bir túsip, bir kóterilip turýǵa tıis sıaqty kóringen. Sondaı terbeliske ábden úırenip qalǵan basymyz mynadaı qozǵalmaıtyn qara tastaı jerge birden kóndigýimiz qıyn edi, árıne.

— Joq, men otyrýym kerek,— dep Mod yzalana kúldi de, mas adam sıaqty qısańdap baryp, qumǵa otyra ketti.

Qaıyqty joǵaryraq súırep shyǵarǵan soń, men de Modtyń janyna tize búktim. Sóıtip uzaq ýaqyt boıy teńizde bolyp, qurlyqty tosyrqap qalǵan eki adam aqyr sońynda "Úmit aralyna" osylaı taban tirep edi.

JIYRMA TOǴYZYNSHY TARAÝ

— Aqymaq!— dedim men ózimdi kinálap.— Aqymaq!

Men jańa ǵana shlúpkadaǵy júkti túsirip, barlyq zattardy sýdan alysyraq jerge úıip qoıǵanmyn. Jaǵada teńizden shyǵyp qalǵan aǵash jańqalary ár jerde shashylyp jatyr. Bulardy jınap jiberip, otty mazdata jaǵyp, "Eles" qoımasynan ala shyqqan myna kofe qalbyrynyń birin qazir-aq ashyp qaınatyp jiberýge bolar edi, amal ne!

— Mojantopaı baıǵus!— deımin taǵy kúıinip.

— Ne? Ne bop qaldy?— dep Mod janyma jetip kelgen.

— Sirińke joq!— dedim yzalana túsip.— Aqymaq basym, kemeden bárin alyp shyqtym desem de, eń kerektini esten shyǵaryp alyppyn. Bir tal... bir tal shı joq qoı bizde!

— Al Robınzon Krýzonyń mundaıda ne istegeni esińizde joq pa? Ol eki qý taıaqty bir-birine úıkeý arqyly ot shyǵaryp edi ǵoı,— deıdi Mod.

— O-o, ádemi sóz! Biraq men kemeleri apatqa ushyraǵan teńizshiler týraly keminde jıyrma áńgime oqyǵan shyǵarmyn. Solardyń bári de jańaǵy sıaqty ot jaqqysy kelgen, alaıda bireýi bir ushqyn shyǵara almaǵan,— dedim men.— Baıaǵyda Vıntere degen bir gazet reporteri bolǵan. Men onymen talaı áńgimeleskenim bar. Kezinde Aláska men Sibirdi san ret sharlaǵan adam eken. Sol kúnderdiń birinde álgindeı tásilmen qalaı ot jaqqysy kelgenin ol maǵan birde áńgimelep bergen. Men ony tyńdap otyryp taǵdyrdyń tálkegine qaıran qalǵam. Qysqasy, qysylǵan sátte ol siz aıtqan Robınzon Krýzonyń eki taıaǵyn bir-birine úıkeýge otyrady. Bir kún úıkeıdi, eki kún úıkeıdi. Demalyp-demalyp qaıta úıkeıdi. Biraq jylt etken bir "qyzyl" kórmeıdi. Sóıtip úsh-tórt kún áýre bolǵanda, aqyry aǵashtan emes, óziniń shydam-júıkesiniń túbinen tútin shyqqan ǵoı. "Mıster Van-Veıden, esińizde bolsyn,— degen ol sóz sońynda.— Múmkin bul Tynyq muhıt araldaryn mekendeıtin jabaıy taıpalardyń qolynan keletin bolar, múmkin mundaı iske malaılyqtar sheber shyǵar, biraq bir dúnıeniń basy ashyq — qudaı sirińkesiz ot jaǵýdy-aq adamnyń mańdaıyna jazbaǵan".

— Jaraıdy, soǵan bola bas aýyrtpaı-aq qoıyńyzshy, osy jerge deıin otsyz da kún kórip keldik qoı, budan keıin de sóıtip birdeme etip tirshilik etermiz,— deıdi Mod tym sabyrly pishinmen.

— Al myna kofeni ne isteımiz! Ot joq dep laqtyryp tastaımyz ba sonda. Men buny Larsenniń jeke qorynan qandaı eptilikpen alyp shyqqanymdy bilesiz be siz!— deımin men kúıinip.

Shyndyǵynda, men kofe ishkendi óte jaqsy kórýshi edim, keıin bilsem Mod ta jek kórmeıdi eken. Ekinshiden, bizge ystyq tamaq ishpegeli qaı zaman! Syrtymyz qalaı tas bop qatyp qalsa, ishimiz de solaı toń bop siresip jatqandaı edi. Átteń, birer jutym ystyq bolsa, ishi-syrtymyz birdeı qyj-qyj qaınar ma edi, kim bilsin. "Qoıshy, bolmasty oılap qaıtem" dedim de, sosyn Modqa jelkennen shatyr jasap berýge kirisip kettim.

Qolymyzda eskek, macht, shprınt, gmk sıaqty qajetti zattardyń bári bolǵasyn shatyr jasaý túk emes shyǵar dep oılasam, bunyń da óz mashaqaty jetkilikti eken. Buryn mundaıdy istep kórmegen basym, bir jumysty bes qaıtalap júrip, aqyry ábden qarańǵylyq túsken de ǵana shatyrsymaǵym daıyn bolǵan. Biraq tún ortasynda qatty jańbyr jaýyp, astymyz kól-kósir sý bolyp ketti de, Mod amalsyz shlúpkada uıyqtaýdy jón kórip edi.

Kelesi túni tańerteń shatyr túbine aınaldyra aryq qazyp tastap, endi bizdi jańbyr túgil tasqyn da ala almaıdy dep otyr edim, bir saǵat óter-ótpeste quz-shatqaldyń arasyn qýalaı soqqan qatty jel ony qalpaqtaı ushyryp, bizden otyz qadamdaı jerge jalp etkizgen.

Meniń yza bolǵan túrimdi kórip, Mod raqattana kúldi.

— Toqtaı tur, jel basylsyn,— dedim men ózime.— Jel basylǵasyn qaıyqqa otyram da, jaǵalaýdy túgel sholyp shyǵamyn. Bul jerde qandaıda bir kúzet beketi bar dep oılaımyn. Beket bolsa, adam da bar árıne. Bir sózben aıtqanda kemelerdiń munda soqpaýy múmkin emes. Myna qujynaǵan teńiz mysyqtary áıteýir bir memleket tarapynan qorǵalýy tıis qoı. Biraq sizdi,— deımin endi Modqa qarap,— aldymen bir jaıly jerge ornalastyryp ketýim kerek.

— Men de sizben barǵandy jón kóremin,— dedi ol.

— Joq, siz osynda qalǵanyńyz durys. Onsyz da sońǵy ýaqytta az qınalǵan joqsyz. Solardyń bárine shydap, qazir meniń aldymda din aman turǵanyńyzdyń ózi shyn baqyt qoı. Al endi taǵy da eskek ustap, myna jańbyrdyń astynda jelken kóterý ekeýimizge de tym kóńildi bola qoımas. Sondyqtan sizden ótinerim, osynda qalyp, demalyp alyńyz.

Modtyń ánsheıindegi ádemi qońyr kózderi bir-aq sátte býaldyr tarta qalǵandaı kórindi. Sosyn ókpelegendeı tomsaryp, teris qaraı bergen.

— Men sizben birge bolǵym keledi,— dedi ol qaıtalap.— Sizge... kishkentaı da bolsyn paıdam tıse deımin... Ózińiz oılańyzshy, eger sizge birdeme bolyp qalsa, men bul jerde múlde jalǵyz qalyp qoımaımyn ba?!

— Men óte abaı bolamyn,— deımin men.— Alysqa barmaımyn, sátin salsa keshke deıin qaıtyp kelemin. Al siz... siz bul jerde qalýyńyz kerek. Sózsiz qalýyńyz kerek! Men sizdiń jaqsylap demalyp, uıyqtap alýyńyzdy qalaımyn.

Ol basyn kóterip, maǵan jalynyshty túrde kóz salǵan.

— Ótinem, ala ketińizshi!— dedi ol qıylyp. Netken súıkimdi daýys deseńizshi!

Men báribir basymdy shaıqap qoıdym. Ol da tabandy qalpynan taımaǵan kózime kirpik qaqpaı qaraǵan saıyn azdap bylqyldap qalǵandaımyn. Sosyn qarsylasyp taǵy birdeme aıtqym kelip edi, biraq aýzyma bir sóz túspeı qoıǵany. Onyń kózinen qýanysh ushqyny jylt ete tústi, men jeńilgenimdi sezdim. Budan soń árıne "joq" degen sóz de joq bolǵan.

Tústen keıin jel basyldy da, biz aldaǵy saparǵa daıyndala bastadyq. Onyń ýaqytyn erteńgi kúngi tańerteńge belgilegenbiz. Biz turǵan múıisten aralǵa boılaı kirý múlde múmkin emes-ti, óıtkeni jan-jaǵymyzdyń bárin bıik jartastar kúrgeıleı qorshap, tas qamaldaı qasqaıyp turǵan.

Kúnniń bulyńǵyr, biraq tymyq bolatyny tańerteńnen-aq belgili bolǵan. Men erterek turyp, shlúpkany daıyndaýǵa kiriskem.

— Esýas! Kókmı! Iehý!— dedim aıqaılap, Modty oıatatyn kez boldy-aý degen kezde. Biraq bul joly men jorta ashýlanǵan bolyp aıqaılaǵanmyn, al ózim eki sanymdy shapalaqtap, máz bop sekirip júr edim.

Mod shatyrdyń etegin kóterip, maǵan qarady.

— Ne bop qaldy?— deıdi ol uıqysyn asha almaǵan qalpy, biraq daýsynda áldenege eleńdeý de bar.

— Kofe!— deımin men aıqaılap.— Bir shyny ystyq kofe ishýge qalaı qaraısyz?

— O, qudaıym, adamdy óstip qorqyta ma eken!— dep kúńkildeıdi ol.— Bul qandaı qatygezdik deseńshi! Men kofe týraly oıdy basymnan múlde shyǵaryp jibersem, siz ony taǵy da esime salasyz, bul qaı mazaǵyńyz sizdiń?!

— Olaı bolsa, qazir qarap turyńyz meniń ne isteıtinimdi!— deımin men.

İrgedegi jaqpartastardy eteginen azdaǵan qý butaq pen jańqalardy jınap, olardy juqalap jonyp, jaǵýǵa ázirlep qoıdym. Sonan soń qoıyn kitapshamnyń bir betin jyrtyp aldym da, qolyma qosaýyz myltyqtyń patronyn ustadym. Pyshaq ushymen shuqylap otyryp, onyń tyǵynyn shyǵaryp, ishindegi oq-dárini jaıpaqtaý tastyń betine tóktim. Bul jumys osymen daıyn bolǵan. Mod shatyrdan basyn shyǵaryp, meniń ár qımylymdy qas qaqpaı qarady da otyrdy. Men qolyma judyryqtaı tasty ustap, jaǵatyn qaǵazdy daıyndap turyp, kapsýldi taspen tars etkizip uryp qalǵanymda... O, bárekeldi!— appaq tútin burq ete tústi de, qaǵazdyń bir sheti qyzaryp jana jóneldi.

Mod alaqandaryn shapalaqtap jiberdi.

— Prometeı!— degen jáne aıqaılap.

Biraq bul mezette men de sanymdy qosa shapalaqtaıtyn halde emes edim. Jylt ete qalǵan bir shókim otty sóndirip almas úshin men ony aıalap, úrlep, dem salyp, kádimgi lapyldaǵan ot qyp alýym kerek-ti. Qý butaqtar sytyrlap janyp, qyzyl shoqtar pys-pys dem shyǵarǵansha men japyraq-japyraq jonbalardy ot ústine aıamaı tastaı berdim. Sálden soń qyzyl jalyn kúsh aldy — boıdy jylytty, kóńildi marqaıtty. Endigi másele: shaı, kofe sıaqty birdeme qaınatatyn bizde eshqandaı ydys joq edi, bárin jabdyqtap alyp shyǵatyndaı qandaı jaǵdaı boldy deısiń bizde, ekinshiden, qaıyǵymyzdyń qaıdaǵy bir ıen aralǵa tireletinin kim bilgen! Biz kofe qaınatatyn sháınektiń ornyna shlúpka ojaýyn paıdalanatyn boldyq. (Keıin ishindegisi bosaǵan soń, konservi qalbyrlary da kez kelgen ydystyń ornyna júrgen).

Men sý qaınattym, Mod kofe daıyndaýdy qolǵa aldy. Al ol qandaı keremet kofe boldy deseńizshi! Men galetpen birge ystyq sýǵa jylytyp, dastarqanǵa buqtyrylǵan sıyr etin qoıdym. Bunymen tańǵy tamaǵymyzdyń túri tipten jaınaı tústi. Ystyq kofeni tamsana urttap qoıyp, endi ne istep ne qoıatynymyz jóninde aqyldasa otyryp, biz — jańa tabylǵan jerdiń jańa zertteýshileri — kópke deıin ornymyzdan tura almadyq jáne turǵymyz da kelmegen.

Ádette janýarlardyń Berıng teńizindegi osyndaı jataqtary memlekettik qorǵaýda bolatynyn men biletinmin, sondyqtan múıisterdiń birinen kúzet beketi tabylyp qalar dep, men qatty úmittengem. Biraq, Mod meni joly bolmasa qapalanbasyn degen nıetpen kúni buryn daıyndap alǵysy keldi me: "Múmkin biz buryn ashylmaǵan jańa aralǵa tap bolǵan shyǵarmyz" degendi aıtqan. Eger onyń sózi rasqa shyqsa, bul bizdiń quryǵanymyz edi. Sony bile tura, ol óz boljamyn óte kóńildi túrde, ánsheıin jaı ǵana sóz sıaqty etip jetkizgen.

— Ondaı jaǵdaıda qysqa daıyndala berýimiz kerek,— dedim men.— Árıne, qazirgi qolda bar dúnıemiz kópke jete qoımaıdy, biraq teńiz mysyqtary bar ǵoı. Biraq olar kúzde qaıtyp ketedi, qazirden bastap ettiń mol qoryn jasap alýymyz kerek. Buǵan qosa baspana turǵyzý, kóptep otyn jınap alý degen taǵy bar. Shamnyń ornyna mysyq maıyn paıdalanamyz. Bir sózben aıtqanda, eger bul shynymen keń aral bolsa, ekeýimizge jumys jetedi. Biraq, báribir, munda adam joq degenge senbeımin.

Degenmen onyń aıtqany týra keldi. Shlúpkaǵa otyryp, qolymyzǵa dúrbini alyp, árbir múıis pen jyqpyl-jyqpyldyń bárin súzgiden ótkizip, araldy tutastaı aınalyp shyqtyq, biraq eshbir jerde adamnyń ózin qoıyp, izi de kózge túspegen. Ras, Úmit aralynda bizge deıin de bireýlerdiń bolǵanyn bildik. Bizden keıingi ekinshi múıisten biz jaǵaǵa shyǵyp qalǵan, qıraǵan qaıyqtyń qańqasyn taýyp aldyq. Onyń kásiptik shlúpka bolǵany kórinip turdy: eskek ilgekteri qamystan órilgen eken, oń jaq borttyń tumsyq tusyna myltyq atýǵa arnalǵan baldaq ornatylǵan, al men kormnen jartylaı óship qalǵan "Gazel-2" degen aq syrmen jazylǵan jazýdy ejiktep oqydym. Jartylaı qumǵa kirip, taqtaılary qap-qara bop kúnge kúıip ketkenine qaraǵanda, onyń bul jerde jatqanyna kóp bolǵan sekildi. Al korm bóliginen men tutastaı tot basyp ketken onynshy kalıbrli bytyra myltyq pen bir pyshaq taptym. Pyshaqtyń basy sabynyń týra túbinen synǵan eken. Árıne, ony da tot basqan.

— Olar bul araldan aman shyǵyp ketken,— dedim men Modtyń kóńilin aldarqatqan bolyp, biraq ishteı múıistiń bir jerinen adamnyń appaq súıekteri kezigip qalmas pa eken dep qatty qaýiptengem.

Men ondaı "olja" taýyp alyp Modty qamyqtyryp, eńsesin túsirgim kelmegen, sondyqtan da shlúpkany jaǵadan tezirek sýǵa túsirip, araldyń soltústik-shyǵys jıegine qaraı eskekti jyldam ese tústim. Ońtústik jaǵalaýda jaǵa shyǵar jaıpaq jer bolmaǵan, sol sebepti de teńizge suǵyna kirip turǵan qara tumsyqty aınalyp ótip, sonymen tús aýa "araldy zertteý jumysyn" aıaqtaǵanbyz. Meniń kóz mólsherim boıynsha, onyń aınalasy shamamen jıyrma bes mıl de, dıametri — ekiden bes mılge deıin sıaqty. Al ony jaılap jatqan teńiz mysyqtarynyń jalpy sany kem degende eki júz myńdaı bop qalar dep shamaladym. Sonymen qatar araldyń eń bıik bóligi ońtústik-batys tik shoqylarynan bastalyp, soltústik-shyǵysqa qaraı birtindep alasara beretini de belgili boldy. Bizdiń múıisten basqasynyń bárinde qumdy jaǵalaý teńizden jarty mıldeı aralyqtaǵy shaǵyl tasty alańmen jalǵasyp, odan ári týndrany eske túsiretin múkti, qysqa shópti bıik qaptalǵa ulasady. Teńiz mysyqtary, mine, osy jerge deıin kóteriledi; kári erkekteri úıir-úıir urǵashylaryna ıe bolady da, jastary bulardy mańaılap júredi.

Úmit aralyn budan artyq sýretteýdiń qajeti joq shyǵar. Keı jeri quz-jartasty, endi bir jeri batpaqty, shtormdyq jel barlyq jaǵynan ańqyldap turatyn jáne ómir boıy eki júz myń teńiz mysyǵynyń ókirip-baqyrýymen ýlap-shýlap jatatyn osynaý alaqandaı aral sonshama jabyrqaý da kóńilsiz kóriner edi. Múmkin adam túńiler jaǵdaılarǵa kezigip qala ma dep, meni sergek oılarǵa daıyndap, ózi kúni boıy jarqyldap, jaırań qaǵyp júrgen Modtyń ózi shatyrǵa qaıtyp oralǵanda unjyrǵasy túsip, eńsesin kótere almaı qalǵan. Bunysyn ol múmkindiginshe maǵan bildirmeýge tyrysyp edi, biraq syrtta ot jaǵyp júrgen kezimde, onyń kórpe astyna basyn tyǵyp alyp, tunshyǵa óksip jatqanyn sezdim.

Endi meniń jiger janyp, rýh kóteretin kezim kelgen. Sosyn óz rólimdi barynsha keremet oınaýǵa tyrysyp edim, bunym tegi kózdegen jerime dóp tıdi-aý deımin, birazdan keıin Mod jarqyn-jarqyn kúlip, tipti án de sala bastaǵan. Bul kúni ol erterek jatýǵa daıyndalyp edi, biraq uıyqtar aldynda maǵan ádemilep án salyp bergen-di. Iá, ádemilep! Onyń daýsy keremet kúshti bolmaǵanmen, qulaqqa óte jaǵymdy, názik te jińishke, taý sýyndaı taza eken. Sonymen qatar Modtyń án tabıǵatyn óte sezinip aıtatyny maǵan erekshe áser etip edi.

Men burynǵysha qaıyqqa baryp jatqanmyn, biraq bul túni kópke deıin kirpigim ilinbeı qoıǵan. Aspan ashyq edi. Biraz kúnnen beri kórinbeı ketken juldyzdar da búgin tus-tustan jamyrap, maǵan qarap jymyń-jymyń etedi. Men de olarǵa qarap jatyp, túrli-túrli oılarǵa batamyn. Qazir meniń moınymda buryn esh ýaqytta ıisin de sezip kórmegen úlken jaýapkershilik bar. Qorqaý Larsenniń sózi ras edi: buryn men ózdigimnen shala basyn túrtip kórmegem. Men úshin barlyq jumysty advokatym men senimdi ókilim isteıtin. Qysqasy ákemnen qalǵan nesibeni oryn-ornymen jumsap, bir tıynyn shashaý shyǵarmaı, sharýamdy shalqytyp otyrǵan solar edi. Men adam bolsam, tek "Eleste" adam boldym. Al endi mine ózim ǵana emes ózge úshin de jaýap beretin sát keldi.

Jáne er moınyna túsetin jaýapkershiliktiń bul kókesi-tin, óıtkeni maǵan ómirdegi eń qymbat áıeldiń — ózim súıgen Modtyń — taǵdyry úshin jaýap beretin kún týǵan.

OTYZYNSHY TARAÝ

Biz bul jerge Úmit araly degen ataýdy bosqa bermegen ekenbiz. Bir jaman lashyqty turǵyzý úshin ǵana biz eki apta boıy aqter-kókter boldyq. Mod maǵan baryn salyp kómektesip júrdi, beısharanyń jyrylyp-syrylyp qany shyqqan qoldaryn kórgende jylap jibergim keledi. Sonymen birge men onyń qajyr-qaıraty men yqylas-nıetine sondaı rıza bolǵanymdy da jasyra almaımyn. Rasynda, osy bir quıtaqandaı názik qyzdyń qanshama aýyrtpalyq pen qıyndyqty kótere júrip, óziniń tıtimdeı kúsh-qýatyn aýyr da azapty jumysqa aıamaı salýyn qalaı qaharmandyq demeske bolady! Lashyq turǵyzyp jatqan maǵan ol kúni boıy kúıbeń- kúıbeń etip tas tasıdy da júredi, "qoı, demal, mundaı jumysty maǵan qaldyr!" degen sózimdi tyńdaǵysy da kelmeıdi. Áıteýir aqyry ony tamaq daıyndaý, qysqa otyn, múk jınaý sıaqty jeńilirek jumystar isteýge ázer kóndirdim. Maǵan lashyq qabyrǵasyn turǵyzý tym qıynǵa soqpaǵan, men ony oınap júrip bitire salǵandaı edim, al endi qınalǵan jerim shatyr máselesi boldy. Ony nemen jabam? Qalaı jabam? Eger tóbesi jabylmasa qabyrǵanyń ne qajeti bar! Ras, bizde qaıyqtyń qosalqy eskekteri bar. Olardy syrǵaýyl retin kóldeneń jabýǵa bolar, al onyń ústine ne jabamyz? Shóp pen múk oǵan jaramaıdy, jelkendi qandaı jaǵdaıda da shlúpkada saqtaý kerek, al eskirgen brezentimiz — ydyrap, jyrtylǵaly ázer tur.

— Vıntere morj terisin paıdalanǵan,— dedim men.

— Al bizde mysyqtar bar!— dedi Mod.

Sóıtip kelesi kúni ań aýlaýdy bastap ta jiberdik. Myltyq ata bilmeýshi edim, ony da úırenýge týra keldi. Biraq úsh mysyqqa bola otyz patron jumsaǵannan keıin, bul ónerdi úırenip bolǵansha búkil oq-dárini taýsyp bitetin shyǵarmyn dedim de, dereý basqa bir amal oılaýǵa kiristim. Onyń ústine otty dymqyl múk jaýyp óshirmeı otyrýdy úırengenshe segiz patrondy jáne qurtyp alǵanmyn. Qazir jáshikte onyń bar-joǵy júzdeı ǵana danasy qalǵan.

— Amal joq, ańdy endi taıaqpen uryp alý kerek,— dedim men ózimnen mergen shyqpasyna ábden kózim jetken soń.— Ańshylardan mundaıdy da estigenim bar-dy.

— Oǵan qalaı dátimiz barady!— dep, Mod qarsylyq, bildirgen.— Beısharalar óte súıkimdi janýar ǵoı. Olardy qalaı taıaqpen uramyz! Bul degenińiz haıýandyq qoı! Atýdyń jóni bir basqa...

— Bizge shatyr kerek,— dedim men qysqa qaıyryp.— Qys, mine, ıek astymyzda tur. Ne teńiz mysyqtaryn óltirýimiz kerek, ne ózimiz ólýimiz kerek. Ekiniń — biri, basqa bizde jol joq. Árıne, patronymyzdyń azdyǵy óte ókinishti, biraq meniń oıymsha olar oqqa qaraǵanda taıaqty jeńil kóterýge tıis. Jáne olardy urýǵa men jalǵyz baramyn.

— Mine, másele sonda ǵoı,— dep ol sózin ábirjı bastap, kilt únsiz qaldy.

— Árıne,— dedim men,— eger siz jón kórseńiz...

— Al sonda men nemen aınalysam?— dep ol maǵan suraýly pishinmen kóz salady. Tabandap turyp alsa, meniń bylqyldaı bastaıtynymdy ol ábden bilip alǵan ǵoı.

— Siz otyn jınap, tamaq daıyndaıtyn bolasyz,— dedim men kóp oılanbastan.

Ol basyn shaıqady.

— Joq, sizge jalǵyz barýǵa bolmaıdy, bul óte qaýipti dúnıe. Bilem, bilem,— dep ol sózin asyǵa jalǵastyrdy, meniń qarsylasatynymdy aldyn-ala sezip.— Men názik jandy áıel zatynanmyn ǵoı, solaı-aq bolsyn. Biraq meniń kishkentaı ǵana kómegim sizdi úlken qyrsyqtan qutqarýy ábden múmkin emes pe!

— Kómek?.. Olardy taıaqpen uryp alýǵa qandaı kómek kerek?— deımin men.

— Árıne, buny siz isteısiz? Al men bylaı... aıqaılap, qıqýlap turamyn, qalaı tek...

— Qalaı tek maǵan qaýip tóngen sátte me?— dedim men ázildep.

— Bul jaǵyn maǵan qaldyryńyz, qaı sátte ne isterimdi ózim bilermin,— dedi ol nyq daýyspen.

Budan keıin árıne Modtyń kelesi kúni tańerteń menimen birge attanǵany belgili. Eskekti qulashtaı ese otyryp, shlúpkany kelesi múıiske alyp keldim. Tóńiregimizdegi sýdyń bári teńiz mysyqtarymen qaınap jatyr eken, jaǵada da olar myń-myńdap órip júr: azan-qazan shýlaǵan daýystarynyń qulaq jańǵyrtqany sondaı, Mod ekeýimiz bir-birimizdi estýimiz úshin aıqaılap sóılesýge májbúr boldyq.

— Olardy taıaqpen soǵyp alatynyn men burynnan bilemin,— dedim men ózimdi jigerlendirgim kelip, biraq jaǵadan otyz fýttaı jerde jalbyrshaq aıaqtarymen tik turyp men jaqqa qorazdana qarap turǵan dúmdeı bir tóbetine seskene kóz salyp qoıdym.— Bar másele tek qalaı soǵyp alýda ǵoı.

— Júrińizshi, osynyń bárin qoıyp, shatyrdy ánsheıin shópten jasap alaıyq,— deıdi Mod.

Onyń da men sıaqty seskenip turǵany baıqalady, qalaı seskenbesin, taıaq tastam ǵana jerde aýzy arandaı ashylyp, azý tisi aqsıyp bir áldeqandaı maqulyq turǵanyn kórse.

— Men ylǵı da olardy adamnan qorqatyn shyǵar dep oılaýshy em,— deımin men.— Qyzyq-aý, al olardyń qoryqpaıtynyn qaıdan bilippin?— dep jáne qosyp qoıdym.— Múmkin men jaǵaǵa shyǵa salysymen olar dúrkireı qashyp, men olardy qýyp jete almaı ıt bolmaıyn!

Degenmen báribir shabandap qalǵandaımyn.

— Men mynadaı bir áńgime estip edim,— dedi Mod.— Ertede bir adam jabaıy qazdardyń uıasyna túskende, olar ony qyp-qyzyl jem ǵyp shoqyp tastaǵan kórinedi.

— Qazdar deısiz be?

— Iá, qazdar. Buny maǵan bala kezimde úlken aǵam aıtyp bergen.

— Alaıda men teńiz mysyqtaryn taıaqpen soǵyp alatynyn bilem. Jáne buǵan senem!— dedim men tabandy túrde.

— Al men shópten táp-táýir shatyr jasap alýǵa bolady dep bilem,— dedi Mod.

Ózi ony qalamasa da, meni oǵan ıtermeleı túsetin sekildi ol. Kim ózin qorqaq qylyp kórsetkisi keledi deısiń.

— Ne bolsa, o bolsyn!— dep, men bir eskekti qarý etip, jaǵaǵa jaqyndaı bastadym.

Men qaıyqtan qarǵyp túsip, qanshyqtarynyń ortasynda kúdireıip turǵan tóbetke tura umtyldym. Qolyma kádimgi ańshylar shalajapsar etip ákelip tastaǵan mysyqtardy uryp óltiretin eskekshilerdiń jýan taıaqshasyn ustap alǵam. Onyń uzyndyǵy nebári birjarym-aq fýt edi, men óz kózimmen kórmesem de, mysyqtar úıirine shabýyl jasaǵan kezde, taıaqtyń uzyndyǵy keminde tórt-bes fýt bolýǵa tıis shyǵar dep shamaladym. Men jaqyndaǵan sátte urǵashy mysyqtar jan-jaqqa súıretile tyrbańdaı jóneldi de, ornynda qalǵan tóbet pen men turǵan aralyq birtindep jaqyndaı tústi. Ol qoqılanyp, jalbyrshaq aıaqtarymen tik turdy. Men oǵan bul sátte on eki fýttaı jaqyndap qalǵanmyn, degenmen jáne júre tústim. İshimnen: "qazir ol maǵan tura júgiretin shyǵar" dep qoıamyn...

Taǵy birneshe qadam júrgende, men shoshıyn dedim: múmkin ol júgirmeıtin bolar? Jaqsy, ondaı jaǵdaıda taıaqpen bastan bir salamyn, dedim men. Qoryqqanymnan tipti: meniń maqsatym — maqulyqty úrkitý emes, óltirý ekenin umytyp ta ketippin. Biraq osy mınýtta ol pysqyryp jiberdi de, gúrildeı ókirip maǵan tura umtyldy. Kózderi ushqyndap, aýzy arandaı ashylyp, soıdıǵan eki azý tisi appaq bolyp, qorbańdap shaýyp keledi. Uıat ta bolsa aıtaıyn, bul jerde endi ol emes, aldy-artyma qaramaı men qashtym. Sol qashqan qalpy qaıyqqa jetip, oǵan qarǵyp mingen kezde álgi bále maǵan eki-aq qadam jetpeı qalǵan. Eskektiń kómegimen jaǵadan tez-aq túsip ketken sıaqty edim, biraq ol jete bere qaıyqtyń quıryq jaǵynan bir qarpyp úlgerdi. Báleniń tisi mundaı ótkir bolar ma, qatty taqtaı bart-burt etip, jumyrtqanyń qabyǵyndaı jarylyp ketti. Biz Mod ekeýimiz ne isterimizdi bilmeı qaldyq. Al tóbet qaıyqtyń astyna súńgip kirip, kıldi uzyn tisterimen tistegen kúıi ary-beri silkileı bastaǵan.

— O, qudaıym!.. Tezirek... tezirek keteıikshi myna jerden!— dep Mod shyj-byj bolyp jatyr.

Men "joq!" degendeı basymdy shaıqadym.

— Basqalar istegendi men de isteı alamyn, al teńiz mysyqtaryn taıaqpen uryp alatynyn men anyq bilemin. Biraq, baıqaımyn, tóbetterine tıispeýim kerek eken.

— Eń durysy, osylardyń birine de tıispeý kerek shyǵar,— deıdi Mod.

— Tek maǵan: "Marhabat, ótinem!" demeńizshi,— dedim men. Daýsymnyń yzǵarly shyqqanyn keıin sezip, yńǵaısyzdanyp qaldym.

Ol úndegen joq, álgi sózim janyna tıip ketkenin túsindim de, artynsha:

— Keshirińiz!— dedim aıqaılaı daýystap, mysyqtardyń ý-shýynan estilmeı me dep.— Eger siz shyn qaıtqyńyz kelse, qaıtaıyq, biraq óz basym ony qalap turǵam joq.

— Tek siz ishińizden bolsyn: "Mine, qaıda áıelmen joldas bolýdyń qyrsyǵy!" deı kórmeńiz!— dep ol qýlana kúldi,— men onyń keshirgenin bildim.

Júregimdi ornyna túsirip, jiger-kúshimdi jınap alaıyn dedim de, jaǵalaý boıymen jaı syrǵyp júre berdim. Sodan bir-eki mıl jerge barǵan soń qaıyqty sý jıegine qańtaryp, jaǵaǵa shyqtym.

— Abaı bolyńyz!— dep aıqaılaıdy Mod sońymnan.

Men oǵan bas ızedim de, qarsy aldymda alańsyz jaıylyp jatqan bir úıir mysyqty shetinen túre shabýyldy bastap kep jiberdim. Alǵashynda bári oıdaǵydaı bop kele jatyr edi, sosyn... Sosyn bar bále shette óńkıip jatqan jalǵyz bir qanshyqtan shyqqany. Ony basynan uraıyn dep taıaqty siltep qalyp edim, qolym múlt ketip, ol tyrbańdap qasha jóneldi. Qýyp jetip taǵy urdym. Bul joly da taıaq basyna emes, ıyǵyna tıgen. Kenet tý syrtymnan:

— Saqtanyńyz!— degen Modtyń ashshy daýsyn estidim.

Ańshylyqtyń qyzyǵyna túsken men jan-jaǵyma kóz salýdy múlde umytqan ekenmin, qarasam oń jaq qaltarystan úıir tóbetiniń ózi maǵan qaraı óńmeńdep keledi eken. Men taǵy da jan ushyra qaıyq jaqqa qashtym. Biraq bul joly Mod maǵan bunyńyzdy qoıyńyz degen joq.

— Meniń oıymsha, sizge úıirge tıispeı, saıaq júrgendermen aınalysý kerek,— dedi ol.— Olar jýastaý bolýy múmkin. Men bul jóninde tipti bir jerden oqyǵanym da bar. Umytpasam doktor Djordannan-aý deımin. Onyń aıtýynsha, álgindeı jalǵyz-jarym saıaq júretinder — úıirge ıe bolýǵa áli, shamalary joq jas tóbetter bolsa kerek. Djordan olardy "boıdaqtar" dep ataǵan sekildi edi. Tek másele solardyń úıirin tabý ǵana.

— Meniń baıqaýymsha, sizdiń ańshylyq ınstınktińiz oıanǵan sıaqty,— dep kúldim men.

— Men de myna siz sıaqty ózimdi jeńimpaz retinde tanýdy unatpaıtyn adammyn,— dedi ol.— Sonymen qatar osy bir súıkimdi janýarlardy óltirýdi asa qosh kórmeıtinimdi de jasyrǵym kelmeıdi.

— Súıkimdi deısiz be?!— dep kúldim men.— Tisterin aqsıtyp alyp meni qorbańdaı qýǵan sol bir qubyjyqtardan óz basym eshqandaı súıkimdilik kórgem joq.

— Másele qalaı kóre bilýde,— dedi ol da kúlip.— Sizge alystan boljaý jetispeıdi. Baqylaýǵa alǵan zatqa tym jaqyn kelý jón emes.

— Týra aıtasyz!— dedim men máz bolyp.— Olarǵa tym jaqyndamas úshin maǵan taıaqtyń uzyny kerek. Aıtpaqshy, bizde synǵan eskek bar emes pe, sonyń sabyn nege paıdalanbasqa.

— Iá, ıá, esime tústi...— dedi Mod.— Birde kapıtan Larsen maǵan jaıylymǵa shyqqan teńiz mysyqtaryn qalaı aýlaý kerektigin aıtyp edi: olardyń azdaǵan bir bóligin úıirden bólip alyp, jaǵadan aýlaǵyraq jerge aparyp óltiredi.

— Al men olardyń "azdaǵan bóligin úıirden bólip alýǵa" asa qulqym joq,— dedim men.

— Buǵan qosa jáne "boıdaqtar" bar, — dedi ol.— Olar jeke-jekeden júredi. Doktor Djordannyń aıtýynsha, úıirlerdiń eki arasynda jol sıaqty ashyq jer qalady, "boıdaqtar" osy jerden ótip bolǵansha úıir tóbetteri olarǵa tıispeıdi...

— Mine, siz aıtqan solardyń biri,— dep men jaǵaǵa qaraı júzip bara jatqan jas "boıdaqtyń" birin nusqadym.— Osyny qazir baqylap turamyz, eger ol sýdan shyqsa, men sońynan baramyn.

Ol, rasynda, eki úıirdiń arasyndaǵy ashyq jermen jaǵaǵa shyqty da, álgi aıtqan aralyq "jolmen" joǵary órleı jóneldi. Úıir tóbetteri oǵan qarap pyr-pyr etkenderi bolmasa, tıisýge yńǵaı bildirmedi.

— Al endi osyny kóreıik!— dep men shlúpkadan sekirip tústim, degenmen ana qujynaǵan mysyqtardyń arasymen ótem-aý degen oı basyma kelgende, júregim baqaıshaǵymnyń basyna túsip ketken.

— Qaıyqty bekitip ketkenińiz jón shyǵar...

Tý syrtyma jalt qarasam... janymda Mod tur. Endi oǵan ne deýge bolady?! Qalyńyz, meni qaıyqta kútińiz deseń, renjıdi.

— Tańdanbaı-aq qoıyńyz, men sizben baramyn,— dedi ol batyl túrde.— Qaıyqty jaǵaǵa shyǵaryńqyrap qoıyńyz da, maǵan da bir taıaq taýyp berińiz.

— Rasynda, bárin qoıyp, keıin qaıtaıyqshy osy,— dedim men sharshaı til qatyp.— Tym qınalyp bara jatsaq shópten de birdeme istermiz.

— Shópten eshteme shyqpaıtynyn maǵan qaraǵanda siz jaqsy bilesiz,— degendi estidim sońymnan.— Múmkin men alda júretin shyǵarmyn.

Men ıyǵymdy kóterdim de qoıdym, biraq ishteı onyń batyldyǵy men qaısarlyǵyna qatty rıza boldym. Synǵan eskekti oǵan berdim de, ózim basqasyn ustadym. Sosyn júreksine basyp, alǵa júrip kettik. Bir urǵashy mysyq qyzyqtap Modtyń aıaǵyna tumsyǵyn soza bergende, ol qoryqqanynan yrshyp túsken, dál osyndaıdan seskenip men de aıaǵymdy ańdap-ańdap basamyn. Eki úıir jaqtan da saqtana pyr-pyrlaǵan dybystar estilgen, basqadaı qarsylyq bilingen joq. Bul jerdegi mysyq bazary ańshylardy áli kórmegen ǵoı, sondyqtan da olardyń adamnan ne qoryqqany, ne zapys bolǵany bilinbeıdi.

Úıir ortasyndaǵy shýdyń qattylyǵy sondaı, qulaǵyń tunyp, basyń aınalady. Men toqtap, Modqa kúle qarap qoıdym. Bunym ony mazaq qylý emes, kóńilin kótereıin degenim ǵoı. Meniń boıymdy bılegen álgindegi qorqynysh pen úreı kóp ótpeı-aq basylyp qalyp edi, al Mod odan áli de qutyla almaı, maǵan tyǵyla túsken de:

— Qorqyp kelem!— degen qulaǵyma sybyrlap.— Ót-te qorqyp kelem!

Al men qoryqqam joq. Ózimdi áli de keremet sezine qoımasam da, mysyqtardyń jýastaý momaqan minezderi meniń órekpigen júregimdi basyp, kóńilimdi tynyshtandyra túsken. Modta bári kerisinshe.

— Men qorqam da, qoryqpaımyn da,— deıdi ol erinderi dirildep.— Qorqyp turǵan — meniń tánim ǵana, al janym eshtemeden qoryqpaıdy.

— Óte durys! Óte jaqsy!— deımin "men turǵanda qoryqpa" degendeı ınstınkti túrde onyń ıyǵynan qushaqtap.

Sol sátte boıyma tasqyndaı quıylǵan erkektik kúsh-qýatty qalaı sezingenimdi men esh ýaqytta umytpaımyn. Ǵaıyptan o bastaǵy ınstınkterime til bitkendeı; solardyń sybyrlaýymen men ózimdi názik jandardyń qorǵany — sol názik jandar úshin kez kelgen sátte erkek kindiktilermen jan alysyp, jan berisetin naǵyz erkek retinde sezingenmin. Biraq bárinen buryn men ózim súıgen janǵa qorǵan bolatynym — búkil sezim-túısigimniń eń qymbattysy bolyp kóringen. Mod tańǵy shyqtaı móldirep, qyr gúlindeı maıysyp, maǵan súıenip edi, boıyndaǵy dirili birtindep báseńdeı bastaǵanyn baıqadym. Bul da meniń kúsh-qýatymdy nyǵyzdaı túsken. Eger dál osy mezette eki jaǵymdaǵy qalyń úıirdiń birinen bir zor tóbet shyǵa kelip, Modty bassalsa, men onymen bir tamshy qanym qalǵansha aıqasar edim jáne ony jeńip te shyǵar edim.

— Jaqsy bop qaldym... bári de jaqsy,— dedi Mod maǵan rızashylyqpen kóz tastap.— Ary qaraı júre bereıik.

Sosyn... Bul qyzdyń ózi de búkil kúsh-qaıraty men erik-jigerin men úshin sarp etip keledi ǵoı degen oı basyma kelgende, júregimdi shattyq pen qýanysh kernegen. Jáne taǵy... Búkil qabat-qabat ǵasyrlar qoınaýynyń ishinen baıaǵy... tas dáýirinde ómir súrgen — ań aýlaýmen kún ótkizip, ashyq aspan astynda tirshilik etken meniń kóne babalarymnan qalǵan áldebir qudiretti kúsh qulaq túbimnen ap-anyq ún qatqandaı bolǵan. Al eger bul úshin men bir adamǵa rahmet aıtsam, Qorqaý Larsenge aıtýym kerek qoı dep oıladym men, Mod ekeýimiz úıirler arasyndaǵy "jolmen" órlep kele jatqanda.

Aral qoınaýyna jarty mıldeı boılaı kirgen kezimizde, jeke jatqan bir úıir "boıdaqtardyń" ústinen tústik. Shirkinderiń púlishteı jumsaq túkteri jyltyrap, jyly kúnniń shýaǵyna boılaryn qyzdyryp, naǵyz erkek bop kúıekke túser kúndi osynda asyǵa kútip jatqan sekildi.

Bul jerde meniń qolym birden júrip ketken. Quddy ómir boıy tek teńiz mysyqtaryn aýlap kele jatqan adam sekildimin: aıqaılap úrkitip, keıbir eringen shabandaryn taıaqtyń kúshimen júrgizip, aqyry jıyrma shaqtysyn úıirden bólip aldym da, aýlaqqa aıdaı jóneldim. Olardyń qashýǵa umtylǵandaryn qýyp ákelip qaıta aldyma salamyn. Bul iske Mod ta baryn salyp kirisken, qolyndaǵy sholaq eskekti ary-beri bylǵap, keıde aıqaılap qoıyp, bir mezetterde meniń aldyma da túsip ketedi. Alaıda ol keıbir tipten álsiz, júdeý mysyqtardy toptan ádeıi shyǵaryp jiberip júrgenin de baıqap qalyp otyrdym. Esesine endi bir kújireıgen myqtylary qatardan shyǵa qashqysy kelse, olardy taıaqpen uryp, ishke qaıta tyǵýdan da taıynǵan emes.

— Mynaý ózi bir qyzyq jumys eken!— dedi ol bir kezde sharshaǵannan entige tynystap.—Degenmen, birer mınýt otyryp, demalyp alý da artyq etpes.

Ol ázirge demalyp otyrǵan ýaqytta, men aldymdaǵy shaǵyn topty júz qadamdaı jerge aparyp, bir-birlep óltire bastaǵam. Modtyń kóńilshektigi arqasynda manaǵy jıyrma shaqtydan bar qalǵany da osy on eki bas edi, men olardy túgeldeı "jýsatyp" salyp, endi terilerin sypyra bergen kezimde Mod ta janyma kelgen. Sosyn bir saǵattan keıin pushpaqtarynan sý tamshylaǵan jas terilerdi salpyldata kóterip, keri qaıttyq. Sóıtip qaıyq pen "qasapqana" arasyna eki ret qatynaǵan kezde shatyrǵa teriniń molynan jetetini anyq baıqalǵan. İs bitti! Kóńil kóterildi. Jelkendi jelbiretip, qaıtar jolǵa tústik.

— Beınebir óz úıimizge kele jatqan sıaqtymyz,— degen Mod sonadaıdan óz múıisimizdiń tóbesin kórgende.

Bul sóz meniń kóńilimdi nildeı buzyp, qaı-qaıdaǵymdy qozǵaǵandaı boldy. Hege ekeni belgisiz, áıel zatyna degen saǵynyshym da birge oıanǵandaı.

— Al men eshqashan budan basqadaı ómir súrmegen sıaqtymyn,—deımin men. Baıaǵy kitap kemirip otyrǵan kúnderimniń bári kórgen tústeı, qur elesteı ǵana kórinedi. Týra solaı! Bári — eles, bári — tús! Al ózim shyn máninde kózimdi ashqaly tek qana ań aýlap, mysyq soǵyp kele jatqan sekildimin. Jáne bir qyzyǵy, osyndaı kúnderdiń bárinde siz de meniń janymda júrgendeı bolasyz. Quddy siz...— "meniń áıelim, meniń serigim bolǵandaısyz" degen sóz erkimnen tys shyǵyp kete jazdap,— jalpy siz qıyndyqqa óte tózimdi adamsyz,— dedim sóz aıaǵyn kilt buryp.

Biraq bir nárseni búgip qalǵanymdy Modtyń saq qulaǵy seze qoıǵan da, maǵan ol jalt burylyp, suraýly pishinmen qadala qaraǵan.

— Joq, basqaǵa buryp jiberdińiz... Sizdiń aıtaıyn degenińiz...

— Meniń aıtaıyn degenim, amerıkandyq mıssıs Meınell qazir jabaıy ómir súrip jatyr, jáne onysy qyzyqsyz da emes,— deımin men kúlip.

— O-o!— dep, ol da jadyraı kúlgen, biraq áldenege kóńili alaburta qalǵany anyq bilinip edi.

"Meniń áıelim, meniń serigim!.." Osy sóz sol kúni de, sonan keıin de kópke deıin esimnen bir shyqsashy! Modqa qarasam boldy, ernim jybyrlap, sony aıtqysy keledi de turady. Ásirese keshkisin Mod meniń aldymda as qamymen kúıbeń-kúıbeń etip júrgen sátinde, nege ekeni belgisiz, álgi sózdi aıqaılap turyp aıtqym kelgeni sondaı, ózimdi-ózim ázer tejegenim bar. Ras, kóne dáýirlerde ómir súrgen ata-babalarymmen meniń baılanysym kúshti edi, kezinde alǵash ret solardyń aýzynan shyqqan sóz endi meni de erekshe tolǵandyryp, ǵajaıyp sezimderge bólegen. Bul tolǵanys, bul sezim kúnnen-kúnge kúsheıe túspese, báseńdemesin ýaqyt ótken saıyn men anyq sezine bastadym.

OTYZ BİRİNSHİ TARAÝ

— Árıne, teriden tym jaǵymdy ıis shyǵa qoımas, biraq budan jyly, budan berik zatty taba qoıýymyz ekitalaı,— dedim men.— Eń bastysy, bul bizdi qar men jańbyrdan saqtasa boldy da.

Tek teriden jasap shyqqan shatyrymyzǵa ózimizshe súısine qarap turmyz.

— "Sulýynan jylýy" degen. Bizge keregi sol jylýlyǵy ǵoı,— deımin ishimnen, Modtan bir jyly sóz kútip.

— Keremet!— deıdi ol qolyn shapalaqtap.— Kádimgi úıden esh kemdigi joq! Siz óte sheber adamsyz, mıster Van-Veıden!

Biraq artynsha ol:

— İshi múlde qarańǵy bolǵany qalaı?!— degen ókinishti daýyspen.— Iá, tym qarańǵy sıaqty...

— Hege siz qabyrǵany qalap jatqan kezde terezeni eske salmaǵansyz?— deımin men.— Bul lashyq negizinen sizge jasalǵanyn bilesiz, endeshe ózińizge qajettiniń bárin meniń esime salyp otyrýyńyz kerek edi.

— Kózge kórinip turǵan dúnıeni kózge shuqyp aıtatyn ádetim joq-ty,— deıdi ol ázildeı kúlip.—Degenmen, búlinip qalǵan eshteme joq, alaqandaı tereze úshin qabyrǵany tese salý qansha qıyn!

— Óte durys aıtasyz. Dál osyny oılamappyn-aý!— dep endi men de kúlemin.— Jaqsy, siz tereze jaıyn oılaǵan ekensiz, endeshe dúkenge birden telefon shalyp,— eger umytpasam: Red-44-51 degen nomerge — qandaı shyny kerektigin aıta qoıyńyzshy!

— Demek bul?..— deı berip edi ol, men asyǵys túrde:

— Demek bul tereze bolmaıdy degen sóz,— dedim.

Shyndyǵynda, lashyǵymyz esikten basqa bir tesigi joq — biteý, syrty qandaı qap-qara bolsa, ishi de sondaı qarańǵy, kúńgirt edi. Qazirgi órkenıet jaǵdaıynda mundaı tórt qabyrǵanyń ishine shoshqa men esek bolmasa, basqa bireýdiń basyn suǵýy ekitalaı-tuǵyn, alaıda alaqandaı qaıyq ishinde kórmegen qorlyqty kórip kelgen biz úshin bul lashyq endi patsha saraıyndaı kóringen. Mysyq maıyn eritip jasaǵan bilteshamnyń jaryǵymen ózimizshe "qonys toıyn" ótkizgen soń, birden qysqa azyq daıyndaýǵa kirisip kettik. Ań aýlaý degen biz úshin endi syrtqa shyǵyp serýendep qaıtýmen birdeı ǵana bop qalǵan. Tańerteń bos qaıyqpen shyǵyp ketemiz de, túske jetpeı ony mysyq etine toltyryp qaıtyp kelemiz. Sosyn men ózime degen ekinshi lashyqty jasaýǵa kiriskem, al Mod et keptirýmen aınalysqan. Sonymen qatar otty sóndirip almaý da onyń mindetine kiredi. Ortalyq shtattarda etti qalaı keptiretinin buryn talaı estigenim bar-dy, biz de endi sol tásilge kóshkenbiz — surpy etti uzynynan juqalap tilip alamyz da, ony taıaqqa orap, otqa taqap ustap turamyz. Birazdan soń ol sańǵyrlap keýip qalady.

Ekinshi lashyqty men birinshisine japsarlata salǵanmyn, sondyqtan úsh qabyrǵany turǵyzý maǵan asa qıynǵa soqpaǵan. Degenmen, buǵan da az kúsh jumsaǵamyz joq. Mod ekeýimiz tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin bir demalmaı jumys isteımiz de, al keshkisin lashyqqa kirgen boıda, sóıleýge de shamamyz kelmeı, sylq etip qulap túsemiz. Mod sonyń ózinde maǵan "eshqashan da ózimdi dál osyndaı kúshti de sergek sezingen emespin" dep, aǵynan jarylǵan bolady. Men de ózim jóninde týra osylaı der edim, biraq Mod degenimiz bir tal gúlden de názik jan ǵoı, sol sebepti de men ony aýyryp qala ma, mynadaı jumysty kótere almaı bir kúni murttaı usha ma dep qatty ýaıymdaǵan da kezim kóp. Onyń ábden sharshaǵan kezinde qumǵa etpetinen túsip, qolyn eki jaqqa jaıǵan qalpy shamaly jan shaqyryp alǵan soń, qaıtadan jumysqa qaırattana kirisip ketkenin talaı ret kórgenmin. Sonda bul qas qaǵym sátte kúshti qaıdan jınap alady dep tańqalýshy edim.

— Qosta áli demalyp úlgiremiz ǵoı, jata-jata jambasymyz sarǵaıar sol kúnderi,— deıtin ol, sonda meniń "demalsańyzshy" degen sózime oraı.

Maǵan arnap jasalǵan ekinshi lashyq bitken kúni taǵy bir ret "qonys toıyn" atap ótkenbiz. Sosyn... arada úsh kún ótkende alaı-dúleı daýyl soqsyn kelip: kútpegen jerde ońtústik-shyǵystan ol birtindep baǵytyn soltústik-batysqa qaraı burǵan,— al qazir bizge týra teńiz jaqtan qasqa mańdaıǵa uryp tur edi. Teńizdiń arpyldaǵan aqbas tolqyndary kórshi múıistiń jadaǵaı jaǵasyna dóńbekshı domalap baryp, gúrs etip qulap túsedi de, sosyn ishin óksı tartyp keıin sheginip ketedi. Bizdiń jaman lashyqtardy tútip jerdeı doldana soqqan jelge mańaıymyzdaǵy quz-jartasty jotalar tipti qabyqtaı da qalqan bola almaǵan — ózim asyǵys- úsigis qalap shyqqan qabyrǵalar kez kelgen sátte jalp ete túse me dep qatty qaýiptenem. Shatyr ústinde jatqan teriler az-aq kúnde keýip qalǵan eken, endi jel soqqan saıyn qaýdyr-qaýdyr etip, tóbemizde ary-beri kóshedi de júredi; qabyrǵa arasyna tyqqan múkterdi jel julmalap, jan-jaǵymyzdyń bárin shurq-shurq tesik etip tastaǵan. Tek ishte shamasy jetkenshe jaryǵyn aıamaı shashyp turǵan kishkentaı maısham ǵana kóńilge bir medet. Mod ekeýimiz endigi qyzýdy da, qyzyqty da tek sodan izdeıtin sekildimiz.

Bul kesh — bizdiń osy aralǵa tap bolǵaly eń bir ýaıymsyz, muńsyz ótkizgen ǵajap keshimiz bolǵan. Shyndyǵynda Mod ekeýimiz ony osylaı dep baǵaladyq, solaı dep eseptedik. Buǵan negiz de jetkilikti edi. Eń bastysy — ekeýimizdiń de baspanamyz daıyn boldy. Qysqy azyqty molynan jınap aldyq; jeıtin et, jaǵatyn maı jetip artylady, endi mysyqtar basqa jaqqa kóshpek túgili Teskentaý ótip ketse de — óz erikteri. Sosyn, minekı, tipti jumsaq tósek-oryndarymyz da ázir tur. Al ony daıyndaǵan Mod qoı, meniń Modym ǵoı. Ásirese onyń... ishine qurǵaq shóp pen múk tyǵyndap, maǵan arnaıy istep bergen jaıma-tósegin aıtsańshy! Eń qýanyshtysy sol, men búgin birinshi ret sol tósekke jataıyn dep turmyn.

Mod óz lashyǵyna ketip bara jatyp, maǵan shuǵyl moıyn burdy da:

— Ne ekenin bilmeımin, biraq birdeme bolatyn sıaqty,— dedi kútpegen jerde jumbaqtaı sóılep.— Dálireginde... sonyń ózi bolyp ta qoıdy ma deımin. Iá, anyq sezip turmyn, týra osy sátte bir nárseniń basy biz jaqqa burylǵandaı. Onyń ne ekenin, rasynda dóp basyp aıta almaımyn, biraq ne de bolsa bul jerge jaqyn qalǵany anyq.

— Jaqsy birdeme me, álde?..

— Bilmeımin, jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, ol maǵan anaý jerde kele jatqandaı kórinedi,— dep Mod teńizdiń sonaý bir qaraqoshqyl qoınaýyna qaraı ıek qaqty.— Baıqaısyń ba, jel de sol jaqtan soǵyp turǵan joq pa?!

— Teńiz de, shtorm da sol jerde ǵoı,— dep kúldim men.— Mynadaı jeti qarańǵy túnde jaǵadan dámesi bar adamǵa tek aıaı qaraǵan jón shyǵar.

Men osyny aıttym da, ony esik aýzyna deıin shyǵaryp salyp turyp, taǵy:

— Siz qoryqpaısyz ba?— dedim aqyryn ǵana.

Ol jaýap ornyna meniń betime tike qaraǵan.

— Jalpy, ózińizdi qalaı sezinip tursyz?— dedim men sosyn.— Kóńil kúıińiz bylaı... jaqsy ma?

— Mundaı tátti kúıdi esh ýaqytta bastan keshpegen sıaqtymyn,— dedi ol.

Biz taǵy biraz áńgimelesip turǵannan keıin, ol jaılap lashyǵyna bettegen.

— Jaqsy jatyp, jaıly turyńyz, Mod!— dedim men onyń sońynan.

— Sizge de sony tileımin, Hemfrı!— dedi ol salmaqty túrde.

Ekeýimiz es quddy kelisip alǵandaı-aq, bir-birimizdiń atymyzdy qalaı ataǵanymyzdy sezbeı qaldyq, biraq bunyń ózi de tabıǵı da jarasymdy shyqqan. Dál osy sátte men ony aımalaı qushaqtap, ózime tartýyma ábden bolar edi. Eger basqadaı jaǵdaıda ómir súrip júrgen bolsaq, men, sóz joq, solaı ister edim de. Al taǵdyrdyń mynadaı syndarly sátinde belgili bir shekten shyǵý — tek arsyzdyń ǵana isi ǵoı. Sondyqtan men: Mod ekeýimizdiń aramyzda tilsiz túsinisetin taǵy bir qyldan názik baılanys paıda boldy-aý, degen oıdyń jylýymen óz lashyǵymda qala berdim.

OTYZ EKİNSHİ TARAÝ

Oıanǵan sátte men ózimdi birtúrli qyzyq sezindim: quddy bir nárse jetpeı turǵandaı, quddy qulaǵym tas kereń sańyraý bop qalǵandaı. Biraq birazdan soń ózime-ózim kelgende túsindim: bul dúnıede ózgere qoıǵan eshteme joq eken,— tek jel ǵana jetpeı tur eken. Jel! Kúndiz-túni qulaq etti jel azynap turatyn jel! Oǵan ábden úırengen basym oıana kelgen mezette taǵy da sol shýyl, sol saryndy izdegen ǵoı.

Bul — meniń birneshe aıdan beri birinshi ret baspana astynda adam sıaqty demalyp shyǵýym edi, óne boıym maýjyrap, denem del-sal tartyp, kópke deıin turǵym kelmedi. Ádettegideı betime shashyrap jatqan teńiz tamshylary joq, etten ótip, súıekke jetetin salqyn tumannyń syzyn da sezbeımin. Raqat! Astymdaǵy tósegim de jup-jumsaq. Buny maǵan Mod istep berdi, meniń súıikti Modym istep berdi degen oıdyń ózi qandaı ystyq deseńshi! Kıinip jatyp, esik aýzynan syrtqa kóz saldym. Tolqyndar domalap kelip, jaǵany urady. Óksigen, ókirgen saryny birshama báseńdegen. Jaǵalaýǵa nedáýir kóterilip baryp qaıtqan sýdyń buıra izine qaraǵanda, túnde qatty shtorm bolǵanǵa uqsaıdy. Bir shókim bultsyz kógildir aspan shynydaı móldirep tur. Uıqym qanyp, táp-táýir kúsh jınap alǵan men syrtqa óte bir sergek kúımen shyqtym.

Biraq shyqqan boıda tastaı qatyp turdym da qaldym. Óz kózime ózim sener emespin, kórgen dúnıem meni qaq mańdaıymnan qamshymen urǵandaı sileıtip salǵan... Bizdiń lashyqtan elý fýttaı ǵana jerde, tumsyǵy qumdy súze jaǵaǵa shyǵyp qalǵan qaıdaǵy bir kemeniń qap-qara qańqasy kórinedi. Machtary men gıkteri jalba-julba bolyp jyrtylǵan jelkenderge shyrmatylyp, borttan tómen salbyrap jatyr. Qudaı-aý, maǵan osy birdeme elestep turǵan joq pa dep, kózimdi ýqalap-ýqalap jiberip, qaıta qaraımyn. Joq, bári de ras! Kóz aldymda — kádimgi keme! Keme bolǵanda... bizdiń "Elestiń" týra ózi! Mine, mynaý — óz qolymyzben turǵyzǵan kambýz, al anaý — ıýttyń bizge tanys kertpeshekteri, odan ári Larsen ekeýimiz keshke qaraı uzaq shyǵyp turatyn rýbka palýbasy.

Bul beısharany jer túbindegi osy alaqandaı aralǵa aıdap ákelip tastaǵan qandaı taǵdyrdyń kúshi eken? Jáne qandaı kezdeısoqtyq bul? Jelke tusymda qamaldaı qasqaıyp turǵan quz-jartastarǵa qaradym, odan meni qoıyp qashqan ań, qanatty qus da óte almaıtyn sekildi. Sonda men qaıda baram, qalaı qashyp qutylam myna qara páleden? Joq, eshqandaı jol joq maǵan! Bitkenim, quryǵanym osy bolar. Oıyma myna kórshi lashyqta uıyqtap jatqan Mod túsken. Keshe keshkisin ǵana ol: "Jaqsy jatyp jaı turyńyz, Hemfrı!" dep edi. Onyń aldynda men: "Meniń áıelim, meniń serigim" degendi ishteı san qaıtalap edim. Jandy jadyratar qandaı ádemi sózder edi ol. Erteńnen jaqsylyq, úmit kúttirer sol sózder endi máńgi qoshtasqany ma bizbenen? Kózimniń aldy qaraýytyp ketti. Múmkin bul sanaýly sekýndqa ǵana sozylǵan shyǵar — bilmeımin. Al es jınap, qaıta qaraǵan kezde, men esh ózgeristi kóre almadym: "Elestiń" sol baıaǵy qara qańqasy, onyń qaq aıyrylǵan býshprıti qumdy jaǵalaýdyń ústinde qalqaıyp tur, al rangoýttyń synǵan bóligi tolqyn urǵan saıyn bortqa súıkelip, syqyr-syqyr etedi. Ne istesem eken? Ne istesem de biraq tezirek isteýim kerek! Áıtpese kesh bolady...

Kenet basyma kelgen myna bir oı meni tipten mazalaı túsken: tań atqan, kún shyqqan, biraq kóz aldymdaǵy osy taýdaı kemeden tıtimdeı tirshilik belgisi bilinbeýi qalaı? Komandasy qaıda?

Ańshylarǵa ne bolǵan? Tutastaı qyrylyp qalýy múmkin emes qoı. Endeshe kemeni kezdeısoq apatqa ushyratqan túndegi qatty daýyldan keıin olar endi demalyp jatqan bolar. Olaı bolsa biz nege qashpaımyz! Qazir Mod ekeýimiz birden shlúpkaǵa otyryp, múıisti aınalyp ketsek, olar oıanǵansha talaı jerge uzap ketpeımiz be? Durys! Modty jyldam oıatyp alyp, tabanda attanyp ketýimiz kerek! Osy oımen Modty oıatýǵa oqtala berdim de, kenet... biz turǵan araldyń arjaq-berjaǵy nebári on mılge de jetpeıtini esime túsip, kilt toqtaı qaldym. Mundaı jerde boı tasalap qalý múmkin emes. Demek, bizge taǵy da muhıtqa túsip, táýekel túbi jelqaıyqqa mingennen basqa amal joq. Men basym máńgirip turyp aldymen óz qolymyzben jasap alǵan táp-táýir eki lashyqty oıladym, sosyn qysqa dep jınap alǵan azyq-túlik pen otyn-sýdyń qoryn mólsherledim, aqyr sońynda bárin tarazyǵa sala kele qary men jaýyny, jeli menen daýyly mol qystyń kózi qyraýda jol júrýge múlde bolmaıtynyna kózim jetken.

Men Modtyń esiginiń aýzynda qolymdy kótergen qalpy ári-sári kúıde turyp qaldym. Joq, bulaı isteýge bolmaıdy, múlde bolmaıdy! Basyma kelgen oı osy — Modqa jetip baryp, ony uıyqtap jatqan jerinde óltirý! Sosyn ózimdi!.. Jo-joq, men nege Mod pen ózimdi óltirýge tıispin? Anaý kemedegilerdiń bári jym-jyrt uıyqtap jatqanda... kaıýtaǵa kirip baryp aldymen Qorqaý Larsenniń ózin nege óltirmeske?! Sosyn?.. Sosynǵysyn taǵy kóre jatarmyz. Eń bastysy — onyń kózin qurtý kerek! Buǵan qol jetse, qalǵanynyń bári is barysynda sheshiler. Odan keıin ne kórsek te, dál qazirgiden jaman bola qoımas.

Qanjarym belimde edi. Buǵan qosa myltyq ta artyq etpes degen oımen úıshikke qaıta kirdim de, qosaýyzdy ıyqqa ilip shyǵyp, shhýnaǵa qaraı batyl adymdaı jóneldim. Belýarymnan sý keship bortqa áreń kóterildim. Matrostar kýbrıginiń lúgi ashyq eken. İshke qulaq tostym. Jym-jyrt. Adamdardyń bolmashy dem tynysy da sezilmeıdi. Sonda qalaı, komanda shynymen-aq kemeni tastap ketkeni me? İshke taǵy da qulaq saldym. Tyrs etken dybys joq. Trappen jaılap tómen túse bastadym... Kýbrık qańyrap bos qalypty. Murynǵa qańsyǵan ıis bilinedi. Ár jerde shashylyp jatqan: eski rezına etikter, jyrtylǵan, tesilgen kleenka kúrteler — bári jyrym-jyrym, kir-kir.

Sóz joq, komanda óte asyǵys túrde kemeni tastap shyqqan, buǵan endi eshqandaı kúmán bolýǵa tıis emes. Arqamnan bir aýyr júk túskendeı birtúrli jeńildep qaldym da, erkin tynystap palýbaǵa kóterildim... Mine, ǵajap! Bortta birde-bir shlúpka qalmaǵan...

Ańshylardyń kýbrıgi de qulazyp bos tur. Olar da barlyq zattaryn jyldam jınap alyp, aldy-arttaryna qaramaı zytqan sekildi. Qysqasy, "Eles" egesiz qalǵan. Endi onyń egesi de, qojasy da Mod ekeýimiz bolamyz. Meniń esime kaıýt-kompanıanyń astyndaǵy azyq-túlik qoımasy túsken. Tańǵy tamaqqa nege odan bir tátti-dámdi alyp shyǵyp, Modty qýantpasqa!

Boıymdy bılegen álgindegi úreı-qorqynyshtan bir-aq sátte qutylyp, keýdemdi qýanysh kernep, trap boıymen sekirip-yrshyp joǵary júgire jóneldim. Oıymda tek Mod. Ol uıqydan oıanǵansha keremet bir tátti tamaq daıyndap úlgersem deımin. Kambýzdi aınalyp ótip bara jatyp, onda turǵan ádemi ydys-aıaqtardy oılaımyn. Óstip alqyn-julqyn júgirgen boıda ıýtqa kirip kelsem... O, táńirim! Qarsy aldymda kaıýt-kompanıanyń trapynda Qorqaý Larsen tur! Bul jerden ony qoıyp basqany da kútpegen basym, ekpinmen biraz jerge baryp qalǵan ekenmin — on shaqty qadam qalǵanda aıaǵymdy ázer tejedim... Ózime tanys kógildir kózder men jaqqa oqtaı qadala qalǵan! Ózi ıýttyń jartylaı ashylǵan esigine eki qolyn birdeı súıep, tastaı qatyp, qybyrsyz tur. Biraq menen kóz alar emes.

Tula boıym qaltyrap ketti. Júregim tas tóbeme shyqqandaı. Bir qolymmen rýbkanyń shetin qysyp ustaı berdim — áıtpese qulap qalatyn sekildimin. Kebersigen erinderimdi tilimmen jalap-jalap qoıdym. Kózim Qorqaý Larsende. Ol da maǵan tesile qaraıdy. Quddy bir-birimizben arbasyp turǵandaımyz. Onyń osy melshıgen únsizdigi men muzdaı siresken turysynda adamnyń zárssin alardaı bir sumdyq úreı bar edi. Az kún umyt bolǵan baıaǵy qorqynyshymnyń bári endi qaıta oıanyp, óne boıymdy qaradaı qaltyrata bastaǵan. Óstip bir-birimizdi kózben iship-jep keminde bes mınýttaı turǵan shyǵarmyz.

Bulaı tura berýge bolmaıdy, bir áreket jasaýym kerek dep oılaımyn, biraq qybyr etýge batylym barar emes, kerisinshe, aldymen onyń qımyldaýyna jol berip turǵandaımyn. Al ýaqyt degen ótip jatyr — mınýt emes, sekýnd sanap! Keshegi kúni jalyn kúdireıtip shyǵa kelgen mysyqtardyń tóbetine de aldymen ózim umtylǵannan góri, onyń qasha jónelgenin kútip edim, búgin de mine dál solaı! Biraq Qorqaý Larsen aqyr sońynda tura qashatyn tabıǵattyń jabaıysy emes, adamnyń jabaıysy — jyrtqyshtardyń jyrtqyshy emes pe. Endeshe, meniki ne turys? Qapy qalmaı turǵanda qımyldamaımyn ba birinshi!

Men qosaýyzdyń eki shappasyn birdeı qaıyrdym. Sosyn ony jaılap ıyǵymnan túsirip, kapıtanǵa qaraı kózdedim. Eger osy sátte ol sál qybyr ete qalsa, men, sóz joq, ony atyp salar edim. Biraq ol sol melshıgen qalpy maǵan únsiz qarap tura bergen. Dirildegen qoldarymmen myltyq belin qysa túsip, men de odan kóz almaımyn. Beısharanyń kózi shúńireıip, jaǵy sýalyp, tym júdep-aq ketken eken. Ne bolsa da ol osy az kúnde dosyn túgil jaýyńa tilemeıtin taǵdyrdy bastan keshkeni kórinip tur! Anaý tesile qaraǵan kózderdiń ar jaǵynda ne muńǵa, ne ókinishke toly bir qupıa syrdyń tunyp jatqany anyq baıqalady. Áıteýir onyń qaı jaǵynan da ońyp turǵany shamaly edi.

Men oǵan qarap turyp, ne oılamadym deseńshi! Mıymdy torlaǵan myń san suraq, myń san sheshim! Biraq sonyń eshbirine baıyz taýyp toqtaı almaımyn. Eshtemege batylym jetpeıdi. Shúrippeni basyp salaıyn deımin, alaıda saýsaqtarym dir-dir etip ıkemge keler emes. Aqyry myltyqty nysanadan alyp, áli de jaqynyraq jerden ataıyn degen oımen, rýbkanyń buryshyna deıin jyljyp keldim de, qosaýyzdy taǵy da oǵan kezeı berdim. Bul sátte ol menen nebári eki-aq qadam jerde tur edi. Tipti sý qarańǵy soqyr bolsam da mynadaı aralyqta múlt jiberýim múmkin emes-ti. Biraq... biraq shúrippeni tartyp qalýǵa taǵy da batylym jetpeı-aq qoıǵany.

— Ne ǵyp tursyz endi! Atpaısyz ba?!— deıdi ol mizbaqpastan, qasqaıyp turyp.

Men shúrippeni shynymen tartqym-aq kelgen, tartpas buryn birdeme aıtqym da kelgen, biraq qolym da, aýzym da qybyr etken qımylǵa kele alsashy?

— Iá, atyńyz! Kútip turmyn sizdi?!— deıdi ol taǵy da meni mazaq qylǵandaı.

Men jótkirinip qoıdym, biraq bir aýyz til qata almadym.

— Hemp,— dedi Larsen aqyryn ǵana.— Siz maǵan eshteme de isteı almaısyz. Qoryqqannan emes, álsizdikten. Sizde bireýdi óltiretindeı kúsh te, qýat ta joq. Sizdiń moral degen shartty uǵymyńyz sizden áldeqaıda kúshtirek. Siz — óz senimińizdiń qulysyz. Sizdiń tóńiregińizdegi dostaryńyz da, jazǵan kitaptaryńyz da sol senimmen ýlanǵan. Sizdiń týa salyp qulaǵyńyzǵa quıǵan, mıyńyzǵa tyǵyndaǵan, sanańyzǵa sińirgen bir-aq dúnıe bar. Ol — jańaǵy aıtqan moral. Sizdiń basyńyzdaǵy barlyq fılosofıaǵa, menen alǵan búkil tárbıeńizge qaramastan, siz eshbir qarýsyz, eshqandaı qarsylyqsyz turǵan adamdy óltirýge batylyńyz barmaıdy. Oǵan sizdi beıshara moralińiz jibermeıdi.

— Iá, bilemin,— dedim men mińgirlep.

— Al men úshin kimdi de bolsa óltire salý túk emes. Ol qarýly ma, qarýsyz ba; kúshti me, álsiz be — maǵan báribir. Buny da siz jaqsy bilesiz,— dedi ol ár sózin shegeleı sóılep.— Siz óz óreńiz, óz ólshemińiz boıynsha meni kimge, nege teńemeısiz!? Jylan deısiz, jolbarys deısiz! Akýla, qubyjyq, dıý. Kalıban degen de kezińiz bar. Bári ras. Al siz kimsiz? Siz — ishin úgindige toltyrǵan qýyrshaqsyz, bireýdiń sózimen kún kórip júrgen beısharasyz. Siz janyńyz qatty qysylǵan kezde, birdeme etip, akýlany, ne jylandy óltirýińiz múmkin, al meni? Jo-joq, batylyńyz barmaıdy! Óıtkeni siz meni de, ózińiz sıaqty adam dep bilesiz... Áı, baıǵus-aı! Men sizdi birdeme úırendi, ysyldy dep júrsem, áli sol bosbelbeý qalpyńyzda qalǵan ekensiz ǵoı.

Ol trappen jaılap kóterilip, meniń janyma keldi.

— Myltyǵyńdy shoshaıtpaı, ári tartyńyz. Sosyn, meniń birer suraǵyma jaýap berińiz. Birinshiden, men áli mańaıdy barlap úlgirgem joq. Bul ne jer ózi? Munda sizden basqa bireýler bar ma? Al óz ústińiz nege sýǵa malshynyp tur? Aıtpaqshy, Mod qaıda?.. Keshirińiz, mıss Brýsterdi aıtam da. Múmkin, tipti mıssıs Van-Veıden desem de bolar. Qysqasy, ol qaıda? Tiri me?

Men birer qadam sheginip turdym. Biraq myltyqty odan burǵam joq. İshim ýdaı ashıdy. Batylsyzdyǵyma jylaǵym keledi. Sóıtip turyp: ol maǵan tura umtylsa eken, qarsylassa eken, sonda ony oılanbaı-aq basyp salar edim dep qoıamyn ishimnen. Alaıda ol qybyr etken qımyl kórsetpegen soń, aqyry ózim shydaı almaı:

— Bul jerdi Úmit araly deıdi,— dedim onyń alǵashqy suraǵyna oraı.

— Mundaı araldy esh ýaqytta estimeppin.

— Dálireginde... biz solaı dep ataımyz.

— "Biz" deısiz be?— dedi ol tańdanyp.— Kimder sonda ol "biz" degenińiz?

— Mıss Brýster ekeýimiz.

— Munda mysyqtar kóp eken,— dedi ol.— Solardyń shýlaǵan daýsynan oıanyp kettim, áıtpese qazirge deıin uıyqtap jatar ma edim... Túnde keme osy jerge tumsyq urǵanda-aq qulaǵym ý-shýdan tunyp qala jazdaǵan... Jel yǵyndaǵy bir aralǵa tap bolǵanymdy men sol sáttiń ózinde sezgenmin. Bul jer — mysyqtardyń jataǵy ǵoı. Qanshama jyldan beri izdegenimdi, mine, men endi ǵana taýyp turmyn. Rahmet meniń baýyryma! Myna baılyqqa men sonyń arqasynda jetip otyrmyn. Iá, úlken baılyq bul! Qazyna ǵoı bul sarqylmas! Aıtpaqshy, aral qaı endikte jatyr?

— Onyń eshtemesin bilmeımin,— dedim men.— Alaıda buny bilý sizge asa qıynǵa soqpas. Eń sońǵy ret qaı endikte kele jatyr edińizder?

Ol birtúrli qyzyq jymıyp qoıdy, biraq úndegen joq.

— Al komanda qaıda?— dedim men.— Siz qalaı jalǵyz qalyp qoıdyńyz?

Bul suraqqa da ol jaýap bermeıtin shyǵar dep oılap edim, biraq, qyzyǵy sol, birden sóıleı jóneldi.

— Baýyrym meni eki kúnge jetkizbeı qaqpanǵa túsirdi,— dedi ol.— Onyń ózi de meniń osaldyǵymnan emes, palýbada kúzetshilerden basqa eshkim joq kezde, meni qapyda qolǵa túsirip, basyp alǵan. Ańshylar demde satylyp ketti. Maýsym bitken kezde myna "Eleske" qaraǵanda senderge eki ese tóleımin dep edi, bári soǵan qaraı aýa salǵan da, shlúpkalaryn jyldam sýǵa túsirip, taıyp turǵan. Bul joly, árıne, Tajal Larsenniń aıy ońynan týdy!.. Já, buny aǵaıyn arasyndaǵy kezekti esep aıyrysý deńiz de, qoıyńyz. Basqa taǵy ne bilgińiz keledi?

— Al machty qalaı joǵaltyp júrsiz?

— Anaý talrepterge jaqyndap baryp, qarańyzshy,— dedi ol grot-vant turatyn jerdi nusqap.

— Pyshaqpen qıyp jiberipti ǵoı!— dedim men.

— Biraq tutastaı emes,— dep ol myrs etti.— Bul jerde eptep qýlyq jasalǵan. Durystap qarap kórińizshi.

Men talrepterdi taǵy da qarap shyqtym. Olardy birinshi daýylǵa deıin ǵana shydaıtyn etip, ilindire qıyp qoıǵan eken.

— Bul koktyń isi!— dep Qorqaý Larsen jorta kúlgen boldy.— Dál ústinen túspesem de, sonyń qoltańbasyn anyq tanyǵanym bar. Áıteýir, az da bolsa óshin alǵany ǵoı menen!

— Óı, azamat!— dedim men rızashylyǵymdy jasyra almaı.

— Machty daýyl qalpaqtaı ushyrǵan sátte men de osyny aıtqanmyn, biraq, árıne, dál sizdiki sıaqty qýanyshpen emes.

— Osyndaı jaǵdaıǵa tap bolǵanda, jalǵyz ózińiz ne isteı aldyńyz?

— Qolymnan kelgenniń bárin. Biraq taǵdyrdyń salǵany menen myqtyraq bolyp shyqty.

Men Tomas Magrıdjdiń "qoltańbasyn" qaıta qaraı bastadym.

— Kúnge qyzdyrynyp otyra turaıyn. Sýyq súıegime deıin ótip ketken sekildi.— Art jaǵymnan estilgen Qorqaý Larsenniń bul sózi meni amalsyz keri burǵan. Onyń ábden qajyp, álsirep qalǵany osy daýsynan-aq anyq bilinip edi. Men ony ishteı qatty aıap kettim.

— Qazir bas aýrýyńyz qalaı? Baıaǵydaı jıi qaıtalap tura ma?— dedim.

— Keıde syr berip qoıady,— dedi ol.— Baıqaımyn, qazir de eski áýenine basaıyn dep turǵandaı.

Ol palýbaǵa janbastaı jatty da, bir qolyn basynyń astyna qoıyp, ekinshisimen kózin kúnnen kólegeıledi. Men ne isterimdi bilmeı oǵan qaradym da turdym.

— Mine sizge naǵyz ońtaıly sát, Hemp!— dedi ol.

— Túsinbedim,— dedim men bul sózdiń astaryn keremet túsinip tursam da ádeıi túsinbegendeı.

— Jaraıdy,— dedi ol erin ushynan jaı ǵana.— Ne isteseńiz de qolyńyzda turmyn ǵoı. Sizderge keregi de osy emes pe edi.

— Qatelesesiz,— dedim men.— Bizge keregi — sizdiń osy jerden qarańyzdyń batqany... Myń-myńdaǵan mılge...

Larsen myrs etti de qoıdy, sosyn jumǵan aýzyn ashqan joq, tipti men kaıýt-kompanıaǵa túseıin dep janynan ótip bara jatqanda da ol qybyr etken qımyl kórsetpegen. Biraq lúk qaqpaǵyn ashqan kúıi tómendegi qap-qarańǵy qoımaǵa oılana qarap turyp qaldym. Tómenge tússem be, túspesem de deımin basym qatyp. Larsenniń ánsheıin montanysyp jatpasyna kim kepil? Men qoımaǵa túskende sart etkizip qaqpaqty jaba salsa — tirideı kórde qalǵanym sol ǵoı! Men trappen jaılap kóterilip, palýba jaqqa urlana kóz salyp qoıdym. Joq, Larsen álginde qalaı jatsa, áli de solaı qımylsyz jatyr eken. Men sosyn taǵy da kaıýt-kompanıaǵa túsýge bet aldym, biraq qoımaǵa sekirer aldynda lúk qaqpaǵyn tómenge túsirip jiberdim — saqtyqta qorlyq joq degen ǵoı. Biraq bunyń ózi tym ásiresaqtyq edi, óıtkeni Qorqaý Larsen bul sátte óz basymen ózi qaıǵy bop jatqan-dy. Al men ózimmen birge djem, galst, et konservilerin — bir sózben aıtqanda, qolyma ne tússe, sonyń bárin kótergenimshe — qoıny-qonshyma toltyryp, kaıýt-kompanıaǵa shyqtym da, lúkti japtym.

Palýbaǵa kóterilgen kezde, Qorqaý Larsenniń dál manaǵydaı qozǵalyssyz jatqanyn kórdim. Maǵan kenet taǵy bir oı kelgen de, sol oıdyń jetegimen kaıýtaǵa urlana kirip, kapıtannyń revolverin qaltama salyp aldym. Qalǵan úsh kaıýtany qanshama adaqtap shyqsam da, basqadaı qarý-jaraq esh jerden tabylmaǵan. Sonan soń ańshylar men matrostardyń kýbrıkterine jáne bir ret túsip, ótkir, úshkir degen zattardyń bárin jınap aldym da, palýbaǵa keldim. Osy mezette áli de qozǵalyssyz jatqan kapıtannyń belindegi salaqulash qanjarǵa kózim túsken. Buny da qaldyrmaý kerek dep oıladym. Biraq qalaı alýǵa bolady? Aldymen oǵan sybyrlap til qattym, sosyn qattyraq daýystap kórdim. Ún joq, qımyl joq. Budan soń abaılap kelip, qanjardy belinen sheship aldym. Bir-aq sátte tynysym keńip sala bergendeı. Endi ol maǵan túk te isteı almaıdy!

Kótergen oljalarymnyń qataryna kofeqaınatqysh pen tabadandy qosyp, buǵan qosa kaıýt-kompanıadan biraz ydys-aıaqty jáne alyp, Qorqaý Larsendi maıdaı jyly kún shýaǵynyń astyna qaldyrdym da, ózim jaǵaǵa qaraı jyljydym.

Mod áli uıyqtap jatyr eken. Biz ázirge qysta tamaq isteıtin jer daıyndaǵan joq edik, jyldamdatyp dalaǵa ot jaǵyp jiberdim de, birden erteńgi astyń qamyna kirisip kettim. Bul jumys aıaqtala bergen ýaqytta Modtyń ornynan turyp lashyq ishinde ary-beri qybyrlap júre bastaǵanyn sezdim. Al sálden soń ol men jatatyn lashyqtyń tabaldyryǵyn attaǵan sátte... bári daıyn turǵan dastarqan men býy burqyraǵan ádemi kofeqaınatqyshqa kózi túsken.

— Bunyńyz jón emes!— dedi ol jorta qabaq shytyp.— Kelisim boıynsha, tamaqty men daıyndaýym kerek edi ǵoı.

— Bir retke eshteńe etpes,— dep men de ótirik aqtalǵan bolamyn.

— Ne deseńiz de kelesi joly bul qaıtalanbaıtyn bolsyn!— deıdi ol endi kúlip.— Tek áıteýir meniń shıkili-pisili birdemelerim sizdi mezi etpese boldy da.

Bir jaqsysy, Mod jaǵa jaqqa bir ret te kóz salǵan joq, al men ózimniń anaý-mynaý áńgimemmen onyń nazaryn ylǵı da basqa birdemege aýdara berdim. Ol bolsa, eshteme sezer emes, men sýǵa jibitip, tabadanǵa qýyryp qoıǵan kartop kespes, kep, farfor kúrijkeden kofesin iship, qytyrlaýyq shelpekke djemdi qalyńdaý jaǵyp, qytyrlata tistep, jaıbaraqat otyrǵan da qoıǵan. Biraq bul uzaqqa sozylýy múmkin emes edi. Kenet onyń betinde tańdanys nyshany jylt ete qalǵan. Aldyndaǵy farfor tarelka kózine ottaı basylsa kerek. Odan keıin ústel ústindegi barlyq jańalyqqa jaǵalata kóz salyp shyqqan da, birden jaǵa jaqqa moıyn burǵan.

— Hemfrı!— dedi ol kózin maǵan baqyraıta qadap.— Shynymen-aq sol ma? Sonyń ózi me?

Onyń úreıge toly kózine týra qaraýǵa batylym barmaı:

— Iá,— dedim aqyryn tómen qarap.

OTYZ ÚSHİNSHİ TARAÝ

Qorqaý Larsen jaǵaǵa shyǵatyn shyǵar dep biz keshke deıin kúttik. Azapty mınýttar sekýnd sanap ótip jatty. Keme jaqqa qaraı-qaraı kózimiz talyp, júıkemiz tozyp bitti ábden. Biraq qanshama kútsek te, kapıtannyń qarasy kórinbegen. Tipti palýbanyń ústinen de qylt etken tóbesin baıqaı almadyq.

— Taǵy da basynyń talmasy ustaǵany anyq, dedim men.— Óıtkeni men shyǵyp bara jatqan sátte ol ıýtta jatqan. Óstip ol túni boıy jatýy múmkin, men baryp kórip keleıin.

Mod maǵan jalynyshty túrde qaraǵan.

— Eshtemeden qoryqpaı-aq qoıyńyz,— dedim onyń kóńilin tynyshtandyrǵym kelip.— Revolverim janymda bolady. Onyń qasynda birde-bir qarý qalmaǵanyn men sizge aıttym ǵoı.

— Al qoly she? Kez kelgen qarýdan kem emes qoı onyń qoly!— dedi Mod shoshynyp.— Oı, Hemfrı! Shyndyǵymdy aıtsam, men sondaı qorqamyn odan! Barmaı-aq qoıyńyzshy o jaqqa, ótinem, barmaı-aq qoıyńyzshy.

Ol óziniń jyp-jyly qolyn meniń qolymnyń ústine qoıdy. Onyń ystyq taby tula boıymdy eritip, júregimdi shymyrlatyp jiberdi. Osy sáttegi meniń búkil sezim bulqynystarym kózime kilkip shyǵa kelgen shyǵar dep oılaımyn. "Súıiktim, janym meniń!"— deımin ishimnen san ret qaıtalap. Onyń maǵan jalyna til qatyp, jabysa túsýiniń ózi janymdy sondaı raqatqa bólep edi. Sonymen qatar onyń kún shýaǵyndaı jyly meıiri men tasbulaqtyń sýyndaı taza kóńili boıyma kúsh, júregime rýh bergendeı bolǵan. Men ony erikten tys qushaqtaı alǵym keldi, biraq ózimdi der kezinde tejeı qoıdym.

— Men táýekelge barmaımyn,— dedim men.— Onyń ne kúıde jatqanyn tek syrttaı baqylaımyn da qaıtamyn.

Ol meniń qolymdy jaılap bosata berdi.

Biraq men palýbaǵa barǵanmen ony manaǵy jatqan jerinen taba almaı qaıttym. Tegi ol kaıýtasyna túsip ketse kerek. Bul kúni túnde Mod ekeýmiz kezektesip, bir-birimizdi kúzetip shyqtyq, óıtkeni Qorqaý Larsennen bárin kútýge bolatyn edi.

Biz erteńgi kúndi de kútýmen ótkizdik, biraq ol kórinbedi.

— Onyń bas aýyrýy... talmasy ustap qalǵan shyǵar,— dedi Mod tórtinshi kúni.— Tipti ólip te qalýy múmkin.

Siz ne deısiz degendeı ol maǵan bir sát súzile qaraǵan, biraq menen jaýap bolmaǵan soń, ol taǵy:

— Álde beıshara ólgeli jatyr ma eken?— degen erin ushynan aqyryn.

— Ólse óle qalsyn!— dedim men.

— Biraq oılańyzshy, Hemfrı. Ol da adam emes pe? Jáne japadan jalǵyz ólip bara jatýy...

— Ábden múmkin...— dedim kúńk etip.

— Iá, múmkin,— dedi ol sózin odan ári jalǵastyryp.— Árıne, qazir bizdiń kózimiz eshtemege jetip turǵan joq. Eger ol shynymen ólip bara jatsa, ony bylaı qaldyrýǵa bolmaıdy. Men esh ýaqytta ózimdi keshpes edim bul úshin. Biz qalaıda bir nárse isteýimiz kerek.

— Bári de múmkin,— dedim men qaıtalap. Biraq basyma bir qyzyq oı kelgen: áıel jany qandaı kúrdeli, qandaı tylsym deseńshi! Bul qyz keshe ǵana men úshin qaradaı qam jep, úreıden ólip kete jazdap edi, al endi qas jaýy Qorqaý Larsendi aıap, etjúregi ezilip otyr.

Mod aqyldy da sezimtal qyz ǵoı — meniń ne oılap otyrǵanymdy seze qoıǵan sekildi.

— Siz onyń ne kúıde jatqanyn qalaıda bilip kelýińiz kerek, Hemfrı,— dedi ol endi ádettegi týrashyldyǵyna basyp.— Al meniń bórkemiktigime kúlgińiz kelse, árıne, oǵan da haqyńyz bar. Men sizge eshtemege renjimeımin.

Men ornymnan turdym da, jaǵany betke aldym.

— Tek, áıteýir, abaı bolyńyzshy!— dedi ol sońymnan.

Jartybaqtyń ústinen men oǵan qol bulǵadym da, palýbaǵa sekirip tústim. Sosyn kaıýt-kompanıanyń aldyna kelip, Larsendi shaqyryp aıqaı saldym. Ol kóp kúttirmeı-aq jaýap berdi de, trappen joǵary kóterile bastady. Men birden revolver shappasyn qaıyryp, oǵan kezeı berdim. Áńgimemiz bitkenshe osy qalpymnan tıtteı de tańǵam joq, al ol bolsa buǵan múlde mán bermegen, quddy meniń qolymdaǵy qarýdy — qarý, meni — adam dep eseptemegen sekildi. Áńgime deımin-aý, ekeýimiz jarytyp sóıleskemiz de joq-ty: úsh kúnnen beri qaıda boldyńyz, ne istedińiz dep men suramadym, osy ýaqyttan beri sizder ne istedińizder, nege maǵan kelmedińizder dep ol tis jarmady. Tek "densaýlyǵyńyz qalaı?" degen suraǵyma ol: "Táýir bop qaldym, qazir basym aýyrmaıdy" degen de qoıǵan. Budan ári men eshteme demesten burylyp júre bergem.

Meniń kórip-bilgenimdi asa yjdahatpen tyńdap bolǵan soń Mod birtúrli jeńildep qalǵandaı boldy. Artynsha kambýzdan syzdyqtap tútin kóringende, onyń kóńili múlde jaılanyp edi. Bul tútin kelesi kúni de kórinip turdy, buǵan qosa biz Qorqaý Larsenniń ózin de keıde ıýt jaqtan baıqap qalyp otyrdyq. Biraq osymen bári bitken; onyń attap basyp jaǵaǵa shyqpaǵany, shyǵýǵa tipti bolmashy áreket te jasamaǵany bizge belgili boldy — óıtkeni biz ony ylǵı da ańdyp otyrdyq, ári túngi kúzetti de kúsheıte túskenbiz: bizdiń oıymyzsha ol qandaı da bir "oıyndy" bastaýǵa tıis edi. Alaıda onyń myna jumbaq qylyǵy bizdi úreılendire bergen.

Óstip taǵy bir apta ótti. Bizdiń búkil oıymyz endi bir ǵana Larsen tóńiregine shyrmalǵan. Berekemiz qashty, isimizden mán ketti. Ne isteıik desek te kóz aldymyzda tek Qorqaý Larsen turatyn boldy.

Degenmen aptanyń sońyna qaraı kambýz tóbesinen tútin shyqqandy qoıǵan. Onymen birge anda-sanda ıýttan tóbesi kórinip qalatyn Qorqaý Larsenniń de qarasy óshken. Modtyń buǵan taǵy da alańdaı bastaǵany baıqaldy, biraq burynǵydaı maǵan "baryńyzshy, kórińizshi" deýge yńǵaısyzdandy ma, álde batyly jetpedi me — áıteýir ne de bolsa onyń ishten tynyp júrgeni anyq. Al men ne úshin ony kinálaýǵa tıispin? Jany názik áıel degen aty bar emes pe onyń! Ekinshiden, Modtyń búkil jaratylysyna áltýrıstik qasıet tán ekenin men san ret baıqaǵanmyn. Sosyn... meniń ózimniń birtindep qýystana bastaǵanym ras: keshe ǵana óz qolymmen óltirgim kelgen adam endi týra janymyzda, japadan jalǵyz, óz ajalymen ólgeli jatqanda, meniń mysqaldaı adamdyq kórsetpegenim qalaı deımin ishteı mújilip. Bul jaǵynan ol óte durys aıtqandaı: moral, adamgershilik degen uǵymdar menen, rasynda, áldeqaıda myqty eken. Dál qazir odan kek qaıtarýdan kóri: ol da men sıaqty adam, onyń da ómir súrýge haqy bar degen oılar meni tek jaqsylyqqa qaraı bastaǵan.

Sondyqtan men Modtyń kezekti ótinishin kútpesten: "Kemege baryp qaıtpasam bolmas, bizdiń sútimiz de, djemimiz de taýsylýǵa taqalyp qalypty",— dedim erteńgilik dastarqan ústinde. Ol alǵashynda ár neni syltaý etip, bizdiń kúnimiz tek konservidegi sút pen djemge qarap turmaǵanyn aıtyp, meni eshqaıda jibergisi kelmeıtinin bildirgen, biraq artynsha meniń túpki nıetimdi sezgen de, únsiz yqylas tanytqan.

Keme ústine shyǵysymen etigimdi sheshtim de, jymymdy bildirmeı korm jaqqa bettedim. Bul joly daýys shyǵaryp ony shaqyrǵam da joq. Aıaǵymdy ańdap basyp, trappen tómen tústim. Biraq kaıýt-kompanıadan eshkimdi kóre almadym. Kapıtannyń kaıýtasy jabyq eken. Esikti qaǵaıyn dedim de, artynsha ózimdi tejeı berdim, óıtkeni... aldymen qoımadan kerek-jaraǵymdy alyp alaıyn dep oıladym. Osy oımen lúk qaqpaǵyn múmkindiginshe sybdyrsyz ashtym da, ony árirek syrǵytyp qoıdym. Keme taýarlary saqtalatyn dúkenshik te osy qoımada bolatyn, men odan birer ish kıim ala shyqqym kelip edi.

Qoımadaǵy jumysymdy bitirip, endi joǵary kóterile bergenimde kapıtannyń kaıýtasynan tasyr-tusyr dybys estilgen. Qalt tura qaldym da, tyń tyńdadym. Esik tutqasy syqyr-syqyr ete qaldy. Men jalt burylyp, tasaǵa tyǵyldym. Bul — ústeldiń art jaǵy edi, tórt sıraqtyń arasynan syǵalaı otyryp, revolverimniń shappasyn qaıyryp, ne nársege de daıyn bolýǵa tyrystym. Arada kóp ótpeı-aq esik shalqasynan ashylǵan da, Qorqaý Larsenniń uıpa-tuıpa basy kóringen. Men eshqashan onyń mundaı qınalǵan júzin kórgen emespin, naǵyz erkekke tán burynǵy qajyrly da qaıratty qalpynan ilip alarǵa eshteme qalmaǵandaı. Eki qolymen basyn qysa ustap, jaraly jolbarystaı solq-solq etedi... Sodan soń bir mezet kúrekteı alaqanymen betin áldeqandaı bir perdeden arshyǵandaı bolyp, kóz aldyn ári-beri yzalana sıpaı bergen.

— O, qudaı! O, qudaı!— deıdi arakidik yńqyldaı daýystap. Sosyn eki qolyn joǵary kóterip, judyryǵyn túıip, qaıtadan qalshyldap-selkildeı bastaıdy.

Bul endi, rasynda, tym qorqynyshty edi. Meniń óne boıym dirildep, arqamnan myń san qumyrsqa órip bara jatqandaı boldy. Mańdaıymnan sýyq ter de burq ete túsken. Keshegi arystandaı aqyryp turǵan adamnyń bir-aq sátte beıshara kúıge túsýinen ótken sumdyq kórinis joq shyǵar sirá.

Biraq Qorqaý Larsen óziniń keremet qaırat-jigerimen boıyn qaıta jınaqtap alyp edi. Shyndyǵynda bul oǵan tym ońaıǵa túspegen. Aldymen búkil denesi bir-aq sátte shıryǵyp, býlyǵyp shyǵa keldi. Mundaı qysymnan quddy qan tamyrlary byrt-byrt úzilip, tyrs-tyrs jarylyp keterdeı kóringen. Osy sátte bet-aýzy da qısaıyp, kógerip ketip edi. Artynsha álgi alapat kúsh boıynan jáne ushyp ketkendeı boldy da, manaǵydaı eki judyryǵyn joǵary kótergen kúıi taǵy da qalshyldap-selkildeı bastady. Degenmen shamalydan soń ol ózine-ózi kelip, bulshyq etterin bultyldata oınatqan kezde men baıaǵy Larsendi qaıta kórgendeı boldym. Sóıtip ol bar kúshin salyp qaırattanyp alǵannan keıin ádettegideı trap ústinde aıaǵyn nyǵyzdaı basqanmen báribir ár qımylynan álsizdik pen batylsyzdyq baıqalǵan.

Jasyrary joq, endigi jerde men qýystana bastadym, óıtkeni álginde ózim ashqan lúktyń aýzy úńireıip, týra onyń jolynda jatqan — buny ol kórdi degenshe meniń osynda ekenimdi bildi de! Ne isteý kerek? Qorqyp-buǵyp, ústel astynda eki búktetilip jatqan túrim mynaý. Joq, búıtip masqara bolǵansha ólgenim artyq! Ornymnan jyldam turyp, kórineý jerge qaraı shyqtym. Biraq ol meni de, ashyq jatqan lúkty da baıqamady. Sosyn men endi ne ister eken dep oılaǵanymsha bolǵan joq, ol lúk aýzyna aıaǵyn kóterip te úlgirgen — bitti! qulady! dedim júregim aýzyma tyǵylyp. Alaıda aıaǵy ádettegideı eshtemege ilikpeı, tómen quldyraı jónelgenin qas qaǵymda seze qoıǵan ol kózdi ashyp-jumǵansha edendegi ekinshi aıaǵyn qatty serpip jiberip, qulap bara jatqan denesin lúktyń arǵy jaǵyna kesken terekteı gúrs etkizgen. Sonan soń aıaqtaryn birden jınap alyp, jańa men lúk qaqpaǵynyń janyna qoıyp qoıǵan azyq-túlik pen ish kıimderdiń qasyna aýnap túsken-di. Mine bul naǵyz Larsen, baıaǵy Larsen edi!

Onyń túrinen bar báleni seze qoıǵany ap-anyq kórinip turdy. Bul da az eken, men aldy-artymdy bajaılaǵansha ol lúk qaqpaǵyn sart etkizip ornyna jatqyza qoıǵan. Bunysy — "tyshqandy qaqpanǵa túsirgeni" edi, tegi meni tómende, qoımada júr dep oılasa kerek. Baıqaımyn, ózi eshteme kórip júrgen joq, quddy jaryqta ushqan jarqanat sekildi. Men demimdi ishime tartyp, onyń árbir qımyl, árbir qadamyn qalt jibermeı qadaǵalap turmyn. Áne, ol jyldamyraq basyp, óz kaıýtasyna bardy. Biraq esik tutqasyn birden taba almaı, mańdaıyn sıpalaı bastady. Osy sátti paıdalanyp qalaıyn dedim de, men aıaq ushymnan basyp, kaıýt-kompanıa arqyly joǵary kóterilip kettim. Sosyn bir sát art jaǵyma qarasam... Larsen bir aýyr jáshikti kaıýtadan súırep shyǵyp, ony lúk qaqpaǵynyń ústine qoıyp jatyr eken. Buǵan da kóńili kónshimegen ol artynsha ekinshi sandyqty alyp kelip, birinshiniń ústine qonjıtty. Edendegi djem men ish kıimdi sodan keıin ǵana kóterip ústelge qoıǵan. Ol osy sharýanyń bárin bitirip trapqa bettegen kezde, men ony eptep janymnan ótkizip jiberdim de, ózim urlana basyp palýba arqyly rýbkaǵa shyǵyp kettim.

Larsen syrǵytpaly esikti eki qolymen kerip, trap ústinde turyp qaldy. Qımyl joq, qozǵalys joq — kózderi tastaı qatyp bir núktege qadala túsken. Men onyń qarsy aldynda, ári ketkende bes-aq fýttaı jerde turmyn. İshim — álem-jálem. Ózimdi kózge kórinbeıtin ıa arýaq, ıa eleske uqsatamyn. Qolymdy kóterip bulǵap qoıamyn, biraq buny ańǵaratyn syńaı kórsetpeıdi ol. Degenmen qol kóleńkesi betine túskende, qas-qabaǵynyń tyrjyń ete qalǵany baıqalǵan. Áýelde bul ne degendeı ol sál ańtarylyp turdy da, keıin ne bolsa da onyń syrttan kelgen "bále" ekenin sezgendeı murnyn kókke kótere shúıirip qoıdy. Men qolymdy kótergen kúıi qatyp qaldym, bul — kóleńke toqtady degen sóz! Larsen ony betinde ári-bári júgirtkisi kelip, basyn jaılap ońǵa-solǵa... joǵary, tómen bulǵaı bastady.

Men oǵan qarap turyp: shybynnyń qanatyndaı da salmaǵy joq osyndaı názik dúnıeni de ańǵara biletin bul netken sezimtaldyq dep, qaıran qaldym. Eger onyń tek kóz qarashyǵy ǵana zaqymdanǵan nemese sol kóz aýmaǵyndaǵy júıke tamyrlarynyń biri búlingen bolsa, onda bar máseleni op-ońaı túsinýge bolar edi. Al mynaý taza soqyr ǵoı, sý qarańǵy soqyr ǵoı; sonda ol bolar-bolmas kóleńkeni qalaı, qandaı túısik-sezimimen ańǵaryp tur deseńizshi?! Ǵajap! Óte ǵajap!

Ol kóleńkeniń qaıdan túsip turǵanyn aqyryna deıin bilip alýǵa tym tyrysqan joq, birer mınýttan keıin palýbaǵa kóterildi de, aıaǵyn ári jyldam, ári nyq basqan kúıi bakqa qaraı júrip ketti. Biraq báribir túk kórmeı bara jatqany bilinip turdy. Sóıte júrip bir qyzyǵy palýbada meniń etigimdi taýyp aldy da, ony kambýzge ózimen birge ala ketti: bul maǵan bir jaǵynan ókinishti, bir jaǵynan qyzyq kóringen. Men budan keıin onyń qalaı ot jaǵyp, qalaı ózine tamaq daıyndaǵanyn da biraz qyzyqtap turdym. Sosyn jymymdy bildirmeı taǵy da kaıýt-kompanıaǵa túsip, djem men ish kıimderdi aldym da, osy kórgen-bilgenderimniń bárin Modqa aıtyp berý úshin jaǵaǵa qaraı asyǵa jóneldim.

OTYZ TÓRTİNSHİ TARAÝ

—"Elestiń" machtynan aıyrylǵany qandaı ókinishti! Áıtpese biz oǵan otyryp, myna jerden shyǵyp keter edik. Solaı emes pe, Hemfrı, a?

Bul sóz meni ornymnan julyp alǵan.

— Iá, bir nárse oılastyrýymyz kerek! Oılastyrýymyz kerek!— dep men daýys kótere sóılep, ary-beri júre bastadym.

Modtyń kózi baqyraıyp, maǵan qadala túsken. Áldeneden úmittene qadalǵan. Joq, úmit qana emes, onda maǵan degen úlken senim de bar edi. Senim! Maǵan degen! Osy oı meniń boıyma ǵaıyptan bir ǵajaıyp kúsh quıǵandaı bolǵan. Esime Mıshleniń myna sózi túsken-di. "Erkekter úshin áıel zaty áıgili ańyzdaǵy Jer-ana sekildi: batyr uly omyraýynan bir ıiskese boldy — boıyna alapat kúsh quıylady". Osy sózdiń qudiretin men endi ǵana túsingendeımin. Joq "túsiný" degen az — men buny búkil bolmysymmen sezingenmin! Men úshin Mod jańaǵy Mıshle aıtqandaı — batyldyq pen qaısarlyqtyń máńgi sýalmas qaınar bulaǵyndaı edi. Oǵan jalt etip bir qaraǵan bylaı tursyn, ol týraly basyma jylt etken bir oı kelse — men birden qaırattanyp, jigerlenip shyǵa kelemin.

— Qalaıda bir nárse isteýimiz kerek! Tyrysýymyz kerek!— deımin daýystap.— Basqalardyń qolynan kelgen dúnıe meniń de qolymnan kelýge tıis. Al tipti eshkim buny istemese de men isteýim kerek! Jáne isteımin de!

— Al sonda neni isteısiz? Ne isteısiz? Qudaı úshin túsindirip aıtyńyzshy maǵan,— deıdi Mod jalynyshty.— Iá, aıtyńyzshy, túsindirińizshi maǵan?!

— "Ne isteısiz?" emes, "ne isteımiz?" degen durys,— deımin ony túzetip.— Al isteıtinimiz belgili emes pe: "Eleske" macht turǵyzamyz da, bul jerden jónep beremiz.

— Qandaı keremet oı, Hemfrı!— deıdi Mod alaqaılap qýanyp.

Al men osy oıdy qazirdiń ózinde oryndap qoıǵandaı qaradaı mázbin.

— Al buny qalaı iske asyramyz? — dep, Mod bir kezek maǵan suraýly pishinmen qaraıdy.

— Ázirge bilmeımin,— deımin men.— Biletinim — qazir ne oılasam, sonyń bárin isteı alatynym. Bul úshin mende bári de bar.

Mod basyn tómen salyp, oıǵa shomyp ketken. Tegi "bul qalaı bolady? Byt-shyty shyqqan kemeni qalaı qalpyna keltiremiz?" dep, ýaıymǵa batqan sekildi. Men ony osy kúıden shyǵaryp alǵym keldi me, álde óz oıyma ózim mastanyp qaldym ba, Modty ıeginen eptep kóterip, kózine týra qaraǵan kúıi masattana jymıdym. "Saspa, bári de oıdaǵydaı bolady!" degenim ǵoı.

— Oıyńyz jaqsy-aý... Biraq siz kapıtan Larsendi esten shyǵaryp otyrǵan sıaqtysyz,— dedi ol kenet.

— Soqyr bop, beıshara bop qalǵan adam bizge ne isteı alady!— dedim men oılanbastan.

— Al onyń bir qolynyń ózi nege turady! Jáne onyń ashyq lúk ústinen qalaı asyp túskenin de aıttyńyz ǵoı maǵan.

— Buǵan qosa, odan qalaı jymymdy bildirmeı sytylyp ketkenimdi de aıtqam,— dedim men kúlip.

— Iá, etigińizdi qaldyryp, jalańaıaq, jalańbas!

— Etikten kóri aıaqqa sengen durys qoı!

Ekeýimiz raqattana kúlip aldyq ta, sosyn "Elesti" qalaı qalpyna keltirý jóninde shyndap sóılesýge kiristik. Mektepte fızıkadan alǵan bilimimniń keıbir jurnaqtary mıymnyń bir túkpirinde áli de jybyrlap júrýshi edi, buǵan qosa sońǵy aılarda aýyr júkterdi mehanıkalyq tásildermen kóterýdiń nebir joldaryn da úırenip alǵanmyn. Alaıda "Elesti" bas-aıaǵyna deıin kórip alýǵa kelgen kezimizde, tolqyn ústinde jaı ǵana terbelip jatqan bir machtyń syrtqy túri ǵana meni esimnen tandyra jazdaǵan. Eger bolmaǵanda osy jalǵyz macht óz ornynda tursa, biz bloktardy soǵan bekiter edik te, qalǵan jumystardy sonyń kómegimen ister edik, amal ne, ol da joq mine! Bul degenińiz — ózińizdi óz "shashyńyzben bir bıikke tartyp shyǵaram degendeı bos arman ǵoı. Sonda ne isteý kerek? Júz adam kótere almaıtyn aýyr jabdyqtardy qalaı kóterip, tik turǵyzamyz? Men, árıne, rychag— shyǵyr amaldaryn jaqsy bilemin, biraq oǵan tireý núktesi kerek qoı!..

Grot-machtyń uzyndyǵy — alpys fýt, túbirinen bastap eseptesek, bunyń ózi alpys bes fýttaı bop qalady, al synǵan jeriniń dıametri — on bes dúımnen kem emes. Jalpy salmaǵy — meniń óz shamalaýymsha — úsh myń fýttyń o jak-bujaǵynda Fok-macht budan da jýan; men ony kem degende úsh jarym myń fýt bolar dep oılaımyn. Al, kóterip kórińiz jalǵyz ózińiz osyny!

Mod meniń árbir qımylymdy baǵyp janymda turǵan; men bolsam bul ýaqytta teńizshiler "Ýaqytsha jebe" dep ataıtyn qurylǵyny oısha quryp ta úlgerdim. Teńizshilerge bul baıaǵydan belgili bolsa da men buny ózimshe alǵash ret Úmit aralynda oılap tapqandaı boldym.

Eki stenganyń basyn qosyp baılaımyn da, ony aýdarylyp túsken "V" árpi túrine keltirip, palýba ústine tik turǵyzyp bekitem, sosyn oǵan blokty tas qyp bekitip tastasaq — tireý núktesi degenimiz sol emes pe! Qajet bolyp jatsa, birinshi blok-shyǵyrdyń janyna ekinshisin qondyra salamyz. Buǵan qosa brashpıldi de paıdalanýǵa bolady!

Mod meniń bir nárse oılap tapqanymdy bet qubylystarymnan ańǵaryp qaldy ma, maǵan óte bir úmitpen súzile qaraǵan.

— Sonymen ne istemeksiz?— dedi ol sosyn sál shydamsyzdyq tanytyp.

— Tek qana alǵa!— dedim men masattanyp.— Biraq aldymen qural-jabdyqtardy rettep alýym kerek!— Buny anadan bastaımyz degendeı, men borttan salbyrap-salbyrap túsip turǵan arqan-jipterdiń ár túrli úzikterin nusqadym.

"Tek qana alǵa!" Ádemi sóz! Aýzymnan batyl da nyq shyqqan osy sózge ózim de rıza bop qaldym. Budan jarty jyl buryn... bolbyraǵan, bosbelbeý Hemfrı Van-Veıdennen osyndaı sóz shyǵady degenge kim sener edi!

Tegi ıa daýsymnan, ıa qımyl-qozǵalysymnan bir kúlkili jaı baıqalyp qalsa kerek, Mod myrs etip kúlip jiberdi. Onyń bir qasıeti — ne kúlkili, ne yńǵaısyz jaılardy nemese artyqtaý aıtylǵan maqtaý men jaramsaq, jalǵan sózderdi jazbaı tanı qoıatyn. Mundaı sezimtaldyq onyń shyǵarmashylyq eńbekterinen de anyq bilinip turatyn da, bunysy ony erekshe iltıpatqa bóleıtin. Shyndyǵynda árbir sózdiń qadir-qasıetin, ishki mánin, syry men symbatyn bir qaraǵanda-aq seze qoıatyn jáne sony sheberlikpen jaza da, aıta da biletin synshylar sırek qoı. Sol sırekterdiń biri — osy Mod Brýster ekenin men baıaǵydan biletinmin. Eń bastysy, onda kórkem dúnıe men ómirdegi ár túrli sezim qubylystaryna baǵa berýde asyp-saspaıtyn, shamadan tys shalqyp tógilmeıtin sabyrly qalyp, salqyn qandy minez bar edi.

— Sizdiń jańaǵy sózińiz maǵan burynnan tanys... Ony erterekte teńizshiler týraly kitaptardyń birazynan oqyǵam,— dedi ol jymıa til qatyp.

Men de sezimtaldyq jaǵynan tym qarajaıaý emes edim,— uıattan betim dý ete qalǵan. Bul qyzdyń aldynda birinshi ret jerge qaraǵanym da osy shyǵar. Meniń yńǵaısyzdanyp qalǵanymdy birden seze qoıǵan Mod:

— Renjimeńiz. Meniki ánsheıin ázil de,— dep maǵan qolyn sozǵan.

— Jo-joq, sizdiki durys,— deımin men qalbalaqtap.— Bul maǵan jaqsy sabaq boldy. Keıde óstip bala bop ketetin de kezim bar meniń... Já, bári de oıyn ǵoı bunyń! Biraq báribir bizge anaý salbyrap turǵan arqan-jipterdi rettep almasqa bolmaıdy. Eger siz menimen birge shlúpkaǵa otyrsańyz, ekeýimiz keme janyna baramyz da, anaý shatysyp-bytysyp ketken jipterdi túp-túgel tarqatyp, túıinderin sheship, aldaǵy úlken jumystarǵa olardy birtindep daıyndaı bastaımyz.

— Endeshe "bel sheshtik, bilek sybandyq",— dedi Mod maqaldaı sóılep, meni jigerlendirip. Sóıtip biz túni boıy tynbaı jumys istedik.

Men keme qaptalyna jabysa turyp arqan-jipterdiń túıinderin sheshýge kiriskende, ol qaıyqty jyljytpaı bir ornynda ustap turdy. Al bul jerde men qandaı "kójege" tap boldym deseńizshi! Sýdyń beti — byjyǵan qural-jabdyqtar... Ana jerde — fal, vant, shkot... Myna jerde — sýǵa bir batyp, bir shyǵyp júrgen... nırad lesr, shtag... Tolqyndar shaıqaǵan saıyn bular bir-birimen aralasyp, matasyp, birinen-birin ajyratý qıyndaı túsedi. Men tek qajettilerin ǵana bosatyp alýǵa tyrystym: sonyń ózinde az qınalǵam joq,— birese gık pen macht aralyǵyndaǵy arqannyń uzyn ushyn súıretip shyǵamyn, birese fal men vanttardy eppen sheship alyp, qaıyq túbine shýmaqtap jıyp qoıamyn, birese kerisinshe olardyń túıinshektelip qalǵan jerlerin tarqatyp, uzynnan soza túsemin. Óstip júrip óne boıymdy túk qaldyrmaı sýǵa shylqytyp shyǵarǵanymdy da baıqamaı qalyppyn.

Jelkenderdiń jumysy da bizdi biraz álekke salǵan: sý sińip ketken olardyń árqaısysyn bes matros áreń kóteretindeı edi, biraq men barymdy salyp tyrbańdaı júrip, kún batqansha barlyǵyn jaǵaǵa súırep shyǵardym da, keptirýge jaıyp tastadym. Sonymen jumys bitip, jatar orynǵa qaıtqan kezde ǵana Mod ekeýimiz murttaı ushyp sharshaǵanymyzdy sezgenbiz.

Kelesi kúni tańerteń biz stepsterdi macht balaǵynan tazartý úshin grúmge túskenbiz. Mod maǵan asa eptilikpen kómektesýge kirisken. Alaıda iske kiriskenimiz sol — qolymdaǵy baltanyń birinshi tyqyly estilisimen.... joǵarydaǵy palýba jaqtan:

— Eı, kim mynaý trúmde júrgen?— dep Qorqaý Larsen gúr ete túsken.

Mod maǵan qalaı tyǵyla bergenin ózi de sezbeı qaldy. Sosyn men Larsenmen sóılesip bitkenshe ol qoltyǵymnyń astynda torǵaıdaı buǵyp tura berdi.

— Eı, kim anaý palýbadaǵy?— dedim men oǵan jaýap retinde.— Qaıyrly tań!

— Ne istep júrsizder sizder trúmde?— dedi Qorqaý Larsen.— Meniń shhýnamdy qurdymǵa jibergilerińiz kele me?

— Joq, kerisinshe ony qurdymnan shyǵaraıyq dep jatyrmyz,— dedim men.— Aldymen... anaý-mynaýyn rettep alsaq deımiz.

— Aý, ol qandaı retteý? Jalpy, sizderdiń bul shhýnada ne sharýalaryńyz bar?— dep ol narazylyq bildirgen.

— Retteý, tártipke keltirý degen munda óte kóp... Eń bastysy — machty kóterý kerek. Qazirgi jumystyń bári soǵan daıyndyq qoı,— deımin, machty kóterý men úshin túkke turǵysyz birdeme sıaqty kórsetip.

— Hemp, siz shynynda adam bop qalǵan sıaqtysyz,— dedi ol joǵarydan qumyǵa daýystap. Sosyn biraz únsiz turdy da, aqyry:

— Biraq, Hemp, esińizde bolsyn, siz munda oıyńyzǵa ne kelse, sony isteı almaısyz!— degen qatqyldaý til qatyp.

— Hege isteı almaımyn?— dedim men de qasarysyp.— İsteı alatynymdy, mine, qazirdiń ózinde dáleldep jatyrmyn.

— Alaıda siz... bul meniń jeke menshigim ekenin umytpańyz. Sondyqtan menimen qandaı jaǵdaıda da eseptesýińizge týra keledi.

— Iá, buryn esepteskenbiz,— dedim men.— Óıtkeni, ol ýaqytta siz ashytqynyń úlkeni bolatynsyz. Kimdi jegińiz kelse, sony op-ońaı jep qoıatynsyz. Al qazir tym kishireıip qaldyńyz, sol sebepti sizdeı usaq ashytqyny eki shaınap bir jutý — men úshin endi túk emes.

Ol jaǵymsyzdaý daýyspen keńk-keńk kúlgen.

— Meniń óz fılosofıamdy ózime ádemi qaıtardyńyz, Hemp. Degenmen, baıqańyz: jylandy úsh kesse de, kesirtkelik áli bar...

Áıteýir, men jóninde qatelesip, opyq jep qalmasańyz boldy da... Meniki ánsheıin sizdiń qamyńyzdy oılaǵannan basqa eshteme emes.

— Siz qashannan beri fılantrop bop qalǵansyz?— dedim men kekesin.— Tegimde, meniń qamymdy oılaımyn dep, ózińiz qapy qap júrmeńiz. Buny meniń tarapymnan eskertý dep bilgenińiz jón.

Bul sózdiń astaryn ol túsinse de túsinbegendeı synaı tanytyp:

— Al endi qazir lúktiń aýzyn jaba salsam, ne isteısiz? Ótken jolǵydaı meni qoımaǵa aparyp tyǵa almaısyz ǵoı,— degen.

— Qorqaý Larsen,— dedim men birinshi ret ony laqap atymen atap.— Qarýsyz adamdy, qarsylaspaǵan adamdy atýǵa kelgende, men óte dármensiz janmyn. Buny siz jaqsy bilesiz. Meniń bir osal jerim osy ekenin betime de basqansyz. Biraq, eskertip qoıaıyn, maǵan tıtteı bir qastandyq jasaǵyńyz kelgenin sezgen sátte-aq shúrippeni oılanbaı basyp salamyn. Ony tipti dál qazir de isteı alamyn... Al endi lúkti japqyńyz kelse, jaýyp kórińiz.

— Ne deseńiz de sizdiń meniń shhýpama qojalyq jasaýyńyzǵa qarsymyn, túbegeıli qarsymyn! Bildińiz be?!

— Aý siz qandaı adamsyz osy!— deımin men yzalanyp.— Bul — meniń shhýnam, meniń shhýnam dep qoımaısyz, quddy sol sózińiz sizge bir quq beretindeı. Al ózińiz qaı ýaqytta bireýlerdiń quqymen, pikirimen, erkimen sanasyp kórdińiz?! Olaı bolsa, men nege endi sizben sanasýym kerek, a?

Men onyń túrin kóreıin dep lúkke jaqyndap keldim. Sońǵy ret ony tasada turyp baqylaǵanymda, mynadan múlde basqasha edi. Iapyr-aý, sanaýly kúnde qalaı ózgergen deseńizshi! Shúńireıip ishine kire túsken kókshil kózderi áldeqaıda mán-maǵynasyz qaraıdy. Baıaǵy jalt-jult etken ot ta, ádemi nur da joq. Beıne kóz emes, úńireıgen eki tesik sekildi.

— Keshegi kúni bunyń qurt qurly qaýqary joq edi, endi bul shirkin de músirkeı kóz salady!— dedi ol mysqyldaı sóılep, biraq túrinen bálendeı bir qubylys baıqalmaǵan.

— Sizdiń hal-jaǵdaıyńyz qalaı, mıss Brýster? — dedi ol shamaly únsizdikten soń.

Men dir ete qaldym. Mod jumǵan aýzyn ashqan joq, qybyr etip qımyldamady da. Shynymen-aq kózinde onyń bir sáýle qalǵany ma? Álde qaıta kóre bastady ma eken?

— Sálamatsyz ba, kapıtan Larsen,—dedi Mod ne zamattan soń.— Meniń osynda ekenimdi qaıdan bildińiz?

— Dem alysyńyzdan sezdim... Baıqaımyn, Hemp adam bola bastaǵan sıaqty. Solaı ma?

— Qaıdan bileıin dep Mod maǵan qarap kúlip qoıdy.— Menimshe ol men kórgennen osyndaı sekildi.

— Ókinishti!.. Ony sál erterekte kórseńiz bulaı demes edińiz!

— Men "Qorqaý Larsen" degen dári qabyldap júr edim, sony mólsherinen kóbirek iship qoıyppyn,— dedim men astarlaı sóılep.

— Tamaqqa deıin de, keıin de.

— Hemp, men taǵy da qaıtalap aıtamyn,— dedi ol yzǵarly túrde.

— Meniń shhýnama tıiskenińizdi qoıyńyz!

— Sonda qalaı, siz ózińiz osy jerden shyǵyp ketýdi qalamaısyz ba?— dedim men tańdanyp.

— Joq,— dedi ol.— Men osy arada ólgim keledi.

— Al biz ony qalamaımyz!— dedim men úzildi-kesildi. Dedim de baltamdy qaıta tarsyldatyp shaba bastadym.

OTYZ BESİNSHİ TARAÝ

Kelesi kúni biz stepsterdiń macht dińgekteri kirgiziletin shuńqyr-tesikteriniń bárin tazalap bitip, basqa da barlyq qajetti quraldardy daıyndap bolǵan soń eki stengany da bortqa shyǵarýǵa kiristik — bul ekeýinen men jebe dep atalatyn ýaqytsha tireý núktesin turǵyzýdy oılaǵam. Grot-stenganyń uzyndyǵy otyz fýttan asyp jyǵylatyn da, al for-stenga odan shamaly ǵana qysqa edi. Jumys tym jeńil emes-ti. Zildeı aýyr talılerdiń jyljymaly ushyn brashpılge ilip, al ekinshi ushyn grot-stenganyń dińine bekitip, men brashpıldiń qoltutqasyn shıqyldatyp buraı berdim. Al Mod bul buraý kezinde arqan shyǵyr uıasynan shyǵyp ketpeýin qadaǵalap turdy.

Stenganyń jep-jeńil joǵary kóterile jónelgeni bizdi tańǵaldyrǵan, ári keremet qýantqan. Brashpıldiń sonshama ádemi oılastyrylyp jasalǵan qural ekenine bizdiń kózimiz osy sátte anyq jetip edi. Bunyń arqasynda nebir aýyr júkti op-ońaı kóterip alýǵa bolady eken ǵoı! Biraq... biz bunymen kúsh jaǵynan utqanmen ara qashyq jaǵynan utylǵanbyz. Iakı brashpıl maǵan qansha kúsh qossa, arqan uzyndyǵyn da sonsha uzarta túsken. Al men ol arqandy shýmaqtap jınap otyrýym kerek-ti. Talı shyǵyry bortqa qaraı tym baıaý jyljyǵan da, stenga sýdan neǵurlym joǵary kóterilgen saıyn qoltutqany buraý da soǵurlym aýyrlaı túsken.

Al sosyn... stenga shpory planshır tusyna jetkende, is tuıyqqa tireldi de qaldy — arqan jol ortada ne ári, ne beri jyljymaı qoıǵan.

— Qalaı men buny oılamaǵam!— deımin men ózegim órtenip.— Páli bárin de basynan qaıta bastaý kerek.

— Al talıdi nege stenganyń orta tusyna bekitpeske?—dep, Mod maǵan suraýly pishinmen qaraǵan.

— Iá, jumysty áý basta sodan bastaýym kerek edi,— deımin men ózimdi-ózim kinálap.

Talıdi bosatyp stengany qaıta túsirdim. Sosyn ony shpordan shamamen óz uzyndyǵynyń bir bóligindeı jerge bekittim. Arada shamaly ǵana demalyp, bir saǵattaı aq ter-kók ter jumys istegen soń, stengany qaıta kótere bastap edim, amal ne, jol ortada taǵy da qystyrylyp qalǵany. Stenga shpory planshır ústinde segiz fýttaı shyǵyp tur edi, biraq ony bortqa burynǵydaı tutas kóterip shyǵýǵa múlde bolmady. Men tize búgip otyrdym da, endi ne isteý kerektigin jan-jaqty oılaı bastadym. Alaıda arada kóp ótpeı-aq óz tapqan tásilime ózim rıza bolyp, ornymnan atyp turdym.

— Taptym! Bildim ne isteý kerektigin!— deımin aıqaılap.— Talıdi týra aýyrlyq núktesine bekitý kerek eken. Jaraıdy, qalǵan zattardy bortqa kótergende bul bizge sabaq bolady.

Stengany qaıtadan sýǵa túsirip, bárin basynan bastaýǵa týra kelgen. Alaıda bul joly men aýyrlyq núktesin tabýda qate jibergen ekem de, stengany kótergende, ádettegideı onyń shpor jaǵy emes, kerisinshe, bas jaǵy sopań etip shyǵa kelip edi. Buǵan menen kóri Mod qatty yza bolǵan, biraq men "osylaı da jaraı beredi" dep kúle sóılep, ony ózimshe jubatyp qoıdym.

Men Modqa qoltutqany qalaı ustaýdy, "tart" degen kezde talıdi qalaı tartýdy kórsettim de, ózim stengany qos qolymmen qapsyra qushaqtap, ony borttan beri aýdaryp jiberýge kúsh saldym. Óstip tyrbańdaı júrip, oılaǵanyma endi jettim-aý degende... Modqa talıdi "tart" degenimshe bolǵan joq, stenganyń salmaǵy bir jaǵyna qaraı basyp ketti de, ol bort syrtyna aýnap túsken. Men jalma-jan qoltutqaǵa jabysyp, jyldam keri buraı bastadym. Sátine qaraı, áıteýir, sálden keıin stengany burynǵy ornyna keltirip aldym. Endi ne isteý kerek? Basyma taǵy bir tyń oı kelgen. "Ay, osy tusta hvat-talıdi nege paıdalanbasqa?.." Al hvat-talı degenimiz: biri — eki uıaly, ekinshisi — bir uıaly eki shyǵyrdan turatyn shaǵyn kótergish qural edi.

Men hvat-talıdi iske qosýǵa daıyndap jatqan sátte qarsydaǵy bort jaqtan Qorqaý Larsen kóringen. Sálemdeskenimiz bolmasa, artyq-aýys sózge barǵanymyz joq. Bizdiń naqty ne istep jatqanymyzdy onyń, árıne, kóre almaǵany anyq, degenmen aýlaǵyraq jerde otyryp, is barysyn dybys arqyly baqylaı bastaǵanyn sezdik.

Men "bosat" degen kezde arqandy brashpılmen birtindep bosatyp turasyń degendi Modqa taǵy da pysyqtaı tapsyryp, al ózim arqandy hvat-talı arqyly tartýǵa kiristim. Stenga jaılap qısaıa bastady da, sálden soń planshır ústine kóldeneńdep jata berdi. Osy tusta, bir qyzyǵy, bosatýdyń túkke de qajeti joq ekeni, kerisinshe tarta túsý kerektigi belgili bolyp edi. Men hvat-talıdi bekitip, brashpılge aýystym da, stenga planshır ústinen bortqa aýnap túskenshe ony tartqan ústine tarta berdim. Bir mezgil saǵatyma qarasam — tús bolyp qalǵan eken.

Belim talyp, qarnym ashyp, ábden sharshaǵanymdy sezdim. Sondaǵy, tańerteńnen beri bar tyndyrǵanymyz — jalǵyz stengany palýba ústine áýpirimdep ázer shyǵarǵanymyz ǵana.

Aldymyzda ulan-ǵaıyr jumys turǵanyn men endi ǵana túsindim. Degenmen, ár jumystyń qyr-syryna qanyǵa da túskendeımin. Tústen keıin dál bulaı qınalmaıtyn shyǵarmyz dep oıladym... Iá, bul jaǵynan men qatelespegen ekenmin...

Jaqsy demalyp, boıǵa kúsh-qýat jınap alyp, tús aýa shhýnaǵa qaıta oraldyq. Bir saǵattyń o jaq, bu jaǵynda grot-stenga palýba ústine shyǵyp ta úlgirgen. Endigi jumys — júk kótergish jebe turǵyzý edi. Eki stenganyń basyn biriktirip baılap (bireýiniń ushyn birshama uzyn shyǵaryp), birikken jerine gafel-gardeldiń eki uıaly shyǵyryn bekitip tastadym. Bul bir uıaly shyǵyrmen jáne gafel-gardeldiń ózimen úılese kelip, kótergish talıdiń qyzmetin atqaryp shyǵa keldi. Jebelerdiń eki aıaǵy eki jaqqa jalpaıyp ketpes úshin palýbaǵa qalyń taqtaıshalar qaǵyp tastadym. Sosyn bári daıyn bolǵan kezde, jebeniń ushyna arqan baıladym da, ony brashpılge jalǵadym. Meniń endigi bar sengenim osy brashpıl edi — men sonyń arqasynda ǵana bar kúshimdi eseleı túsetinimdi sezgem. Budan keıin Mod arqandy yńǵaıyna qaraı jiberip turdy, al men qoltutqany buraı bastadym. Jebe jaılap kóterile berdi. Alaıda men osy tusta jebe basyna tartqysh baılaýdy umytyp ketkenimdi baıqadym. Sol úshin maǵan jebe tartqyshtyń ushar basyna eki ret shyǵýǵa týra kelgen. Aqyr sońynda, áıteýir, tartqyshtar daıyn bolyp, júk kótergish jebe bir jaǵynan — kemeniń tumsyǵyna, ekinshi jaǵynan — kormge, úshinshi jaǵynan — bortqa kere tartylyp tastaldy. Ymyrt qarańǵylyǵy qoıýlana túsken. Kúni boıy bizdiń jumysymyzǵa alystan únsiz qulaq tigip otyrǵan Qorqaý Larsen de endi ornynan asyqpaı turyp kambýzge bettep edi. Tegi keshki astyń qamyna kirispek bolar. Meniń belimniń talǵany sondaı, ne eńkeıe, ne shalqaıa almaı qınalamyn, biraq esesine bitken iske qaraǵanda janym jadyrap, kóńilim shalqı túsedi. Ne bitirgenimizdiń bári mine — kóz aldymyzda. "Shirkin-aı,— deımin ishteı,— myna ózim istegen jebemen tezirek bir nárseni kóterip kórsemshi!.."

— Átteń, qarańǵy túsip ketkenin qarashy,— dedim men ókinishti.— Bunyń qalaı jumys isteıtinin kórýge sonsha yntyǵyp turǵanym ras edi.

— Tym asyǵyp qaıtesiń, Hemfrı!— deıdi Mod sabyrǵa shaqyryp.— Erteń de kún bar emes pe. Al qazir eki aıaǵyńyzdan ázer turǵanyńyzdy qalaı baıqamaısyz.

— Al siz she? Siz de az jumys istegen joqsyz ǵoı,— deımin men.— Shyn máninde naǵyz erlikti siz jasadyńyz! Men sizge qarap súısinemin. Mod!

— Al men sizdi maqtan etemin. Jáne bir bútin ǵana emes... Buǵan deıin de meni temirdeı kúsh-jigerińizben talaı ret tánti etkensiz,— dep ol meniń kózime tik qaraǵan. Júregim lúpildeı soǵyp, aýzyma tyǵyldy. Onyń maǵan qadalǵan kózderi janymdy ottaı qaryp, tula boıymdy kúıdirip bara jatqandaı. Burynǵydan basqasha... nurǵa da, syrǵa da toly kózqaras!.. Osy qarasynan yńǵaısyzdanyp qaldy ma, ol bir mezet kózin tómen salǵan. Sosyn... qaıta kótergen kezde tup-tunyq qos janardyń tuńǵıyǵynan ádemi bir kúlkiniń nyshany baıqalyp edi.

— Eger bizdi qazir tanystarymyzdyń biri kórip qalsa, ne bolar edi,— dedi ol kenet.— Túrimizge qarańyzshy, ne bop ketkenbiz? Osy týraly siz bir mezet oılap kórdińiz be?

— Árıne. Tipti kúnine san ret,— dedim men. Deı turyp jańaǵy ádemi kúlki neniń belgisi eken, al áńgimeni nege ol kúrt basqa jaqqa buryp jiberdi degendi de oılap úlgerdim.

— Shyndyǵyn aıtyńyzshy, men osy keıpimmen qazir kimge uqsaımyn, nemenege uqsaımyn?— dedi ol maǵan qıyla qarap.

— Baqsha shetine qadaǵa ilip qoıatyn qaraqshy deıtindi biletin shyǵarsyz. Soǵan kóbirek uqsaısyz,— dep men de jymıa kúlip qoıdym.— Tek bir ǵana ıýbkańyzǵa kóz salyp kórińizshi: etegi jyrym- jyrym... qap-qara kir... Keýdesheńiz de saltaq-saltaq. Bul jerde Sherlok Holms sıaqty: dalada jaqqan túngi ottyń basynda teńiz mysyǵynyń maıyn ertip alyp edim dep te aqtala almaısyz. Al bas kıimińiz týraly tipti sóz etýdiń ózi artyq. Mine, kezinde "Májbúrli súıisti" jazǵan áıeldiń sıqy osyndaı qazir.

Ol keýdesine qolyn basyp saltanatty túrde maǵan "qoshemet" kórsetti de:

— Al endi sizdiń kimge uqsamaıtynyńyzdy men aıtaıyn...— dep, toqtaýsyz sóıleı jónelgen.

Óstip biz bes mınýttaı bir-birimizdi "aıaýsyz" mazaq etkenbiz, biraq osy mazaqtyń astarynan áldebir jylylyq, ǵajap bir sezim samal jeldeı bet jelpip, júrek tolqytyp edi. Osynyń bári maǵan álgindegi Modtyń syrly kúlkisinen tutanǵandaı kóringen. Dálireginde onyń sol sáttegi kózinen jylt ete qalǵan jyly ushqynda keremet bir syr jatqandaı edi. Ol ne sonda? Shynymen-aq bizdiń kózderimiz tilsiz túsiniskeni me? Ras, meniń kózderim meniń ishki sezimderimdi oǵan talaı ret baıqatyp alǵan. Sony Mod ylǵı da sezip júrgeni me sonda? Al mynasy... sol sezip-bilgenine óz tarapynan qaıtarǵan jaýaby ma? Kóz toqtatyp ta úlgirmegen qas-qaǵym sáttik jyly ushqyn!.. Odan sezgenimdi sózben aıtyp jetkizý múmkin emes! Jo-joq, ne dep turmyn men. Qyzyl sózdiń qyzýyna maldanatyn adamyń men emes qoı, men — oıda joqta ǵajap mahabbatqa tap bolǵan, baıaǵy kitap oqýdan basqa túk bilmeıtin, dıýana, sopy Hemfrı Van-Veıden emespin be! Dál men úshin qazir súıý men kútýden, qalaıda onyń mahabbatyna ıe bolýǵa tyrysýdan artyq qýanysh, qyzyq bar ma!

Biz bir-birimizben ázildese-qaljyńdasa júrip, jaǵaǵa shyqtyq. Biraq kezekti bir ispen kóńilimdi aýlaǵansha álgindegi oı basymnan shyqpaı-aq qoıǵan.

— Netken ókinishti!— dedim men tereń dem alyp.— Keshke deıin bir tynym tappaı jumys isteımiz, biraq túnde de raqattanyp bir uıyqtaı almaımyz. İlǵı da alańdaý, eleńdeý!..

— Nesine alańdaısyz. Soqyr adam bizge ne isteı alady?

— Kim bilsin... Men oǵan esh ýaqytta senbeımin. Senbegen soń, árıne, qorqamyn da. Dármensizdik ony burynǵydan da ashyndyra túsedi. Degenmen de odan saqtanýdyń bir amalyn tapqan sıaqtymyn: erteń tańerteń kishirek bir zákirdi súırep ákelemin de, shhýnaǵa baılap sýǵa tastaımyn. Sosyn kemeni jaǵadan shamaly alystatyp jiberemin. Bitti sharýa! Biz oǵan tańerteń shlúpkamen baryp, keshke sol shlúpkamen qaıtyp turamyz. Biz Larsendi sóıtip tirideı tutqynda ustaımyz shhýnada. Iá, búgin túnde sońǵy ret kúzette turamyz da, erteńnen bastap esh alańsyz, qybyr etpeı uıyqtaıtyn bolamyz.

Erteńinde biz tańbozynan turyp, kún shyqqansha tamaq iship te boldyq.

— Oı, Hemfrı!— dep Mod kenet shyr ete qaldy.

Men oǵan jalt buryldym. Al ol "Eleske" qarap tur eken. Men de solaı nazar salǵam, biraq kózime eshqandaı erekshe birdeme kórinbegen. Mod sosyn maǵan janar tiktegen, men de oǵan "ne boldy

Keshegi... biz istegen júk kótergish!— dedi ol úreıli daýyspen.

Men ol týraly tipti de umytyp ketken ekenmin. Keme jaqqa qaıta qarasam... keshe kúni boıy áýrelenip istegen dúnıemizden tıtimdeı de belgi joq — zym-zıa!

— Buny istegen eger ol bolsa... — dep tistene sóılegenimdi ózim de ańǵarmaı qaldym.

Mod meni sabyrǵa shaqyrǵysy kelgendeı jyp-jyly alaqandaryn meniń qolymnyń syrtyna basty.

— Sizge bárin de qaıta jasaýdan basqa amal joq.

— Iá, ıá... árıne! Bul jaǵynan qam jemeı-aq qoıyńyz. Meniki ánsheıin ashý ústindegi alǵashqy bulqynys qoı. Áıtpese, tyshqan murnyn qanatatyn adam men be! Eń jamany sol — buny ol da biledi. Siz durys aıtasyz, maǵan endi bárin de qaıta jasaýdan basqa eshqandaı amal joq!..

— Men endi budan bylaı shhýnada túneıtin bolamyn,— dedim men sálden soń taǵy da órekpı túsip.— Eger ol jáne qarap jatpaıtyn bolsa...

— Maǵan da jaǵada jalǵyz túneý qorqynyshty,— dep Mod meniń sózimdi bólip jiberdi.— Eger ony da bizge kómektesýge kóndire alsaq, ondaı jaǵdaıda siz ekeýmiz de shhýnada túner edik te, qaı jaǵynan bolmasyn bárimizge qolaıly bolar edi.

— Dál solaı bolady da,— dedim men erikten tys nyǵyzdaı sóılep, óıtkeni esime keshegi júk kótergish jebe túsip tur edi.— Aıtaıyn degenim mynaý meniń: Larsenge unasyn, unamasyn — budan bylaı siz ekeýimiz de shhýnada turatyn bolamyz.

Qyzýym basylyp, sabyrǵa kelgen soń:

— Úp-úlken adam da balanyń qylyǵyn jasaıdy eken-aý,— dep kúldim, Larsendi eske túsirip.— Oǵan ashýlanyp júrgen myna men de jyndymyn.

Alaıda biz borttyń ústine shyǵyp, Qorqaý Larsen "tyndyrǵan isti" óz kózimizben kórgende, júregimiz muzdap sala bergen. Keshegi kúnshilik jerden kórinip turǵan júk kótergishtiń endi izi de joq. Oń jaq pen sol jaqtaǵy kergish arqandar kesilip tastalǵan, gafel-gardelder tilim-tilim bop týralǵan. Men onyń ushtaryn óz betimmen túıindeı almaıtynymdy Larsen bilgen sekildi. Júregim jáne bir jamanshylyqty sezgendeı. Júgirip brashpılge jettim. Iá, ol da isten shyǵypty — byt-shyt bop synyp jatyr. Mod ekeýimiz bir-birimizge jylamsyraı qaraımyz. Sosyn bir mezet men bortqa qaraı umtylǵam. Machtan ózim tarqatyp, sheship alǵan arqan-jipter de, gık pen gafelder de kózden bulbul ushqan. Larsen olardy sıpalaı izdep taýyp, teńizge laqtyryp úlgeripti.

Modtyń kózine mólt-mólt etip jas tola qalypty — bul maǵan jany ashyǵannan shyqqan jas ekenin sezip turmyn. Bir jaǵynan ózimniń de jetisip turǵanym shamaly. İshimdi ıt jalaǵandaı. Kókiregim astan-kesten. "Elesti" jóndep alyp ańqyldatyp jolǵa shyǵamyz degen qaıran arman! Bári de bitti! Basymdy qosqoldaı ustap, lúk shetine otyra kettim.

— Oǵan tek — ólim! — deımin tistenip.— Biraq, amal ne, maǵan qudaı jendet bolýǵa da batyldyq bermegen ǵoı!

Mod maǵan jaqyndap kelip, quddy kishkentaı balany jubatqandaı basymnan sıpaı turyp:

— Renjimeńiz!— deıdi.— Qudaı úshin renjimeńizshi, bári de jaqsy bolady. Bul jumysty biz aq nıetpen bastaǵanbyz, sol nıetimizge qaraı ony sátti aıaqtap shyǵatynymyzǵa men ábden senimdimin.

Men Mıshleni eske aldym da, Modqa basymdy súıeı berdim. Shyndyǵynda, bir mınýttaı ýaqyt ótkende boıyma shym-shymdap kúsh-qýat kire bastaǵanyn sezdim. Bul qyz maǵan ǵumyry sarqylyp bitpes kúsh-qýattyń qaınar kózindeı kóringen. Ári-beriden soń ótken iske bola shashty julyp, betti jyrtyp keregi ne! Azar bolsa, birer kún ýaqytymyz bosqa keter. Onda turǵan ne bar! Sýdyń qaıtýy machty tym alysqa ákete qoımasy belgili. Al jel degenińiz múlde joq. Qınalsaq tek olardy taýyp, qaıta súırep ákelý jaǵynan ǵana qınalarmyz. Bunyń ózi de bizge bir sabaq. Qorqaý Larsennen bárin de kútýge bolady eken. Bir jaqsysy, áıteýir, bul — jumys jańa bastalǵan kezde jasalǵan qastandyq, al bári bitip, erteń jolǵa shyǵamyz degen sátte, túk qaldyrmaı qıratyp shyqsa, ne ister edik.

— Áne, onyń ózi de kórindi!— dep Mod sybyr ete qaldy.

Men basymdy kóterip aldym. Qorqaý Larsen sol jaq bortty jaǵalap, ıýt boıymen nyǵyzdaı basyp kele jatyr eken.

— Oǵan kóńil aýdarmaı-aq qoıyńyz!— dedim men aqyryn ǵana.— Ol syrtqa: bulardy kóreıin, jaırap jatqan myna dúnıeni kórgende qaıter eken, dep shyqty. Sondyqtan biz túk bolmaǵandaı túr tanytaıyq. Sonda ǵana odan sál de bolsa óshimizdi alǵandaı bolamyz... Al endi siz toplıyńyzdy sheship, qolyńyzǵa alyp alyńyz.

Sóıtip biz onymen soqyrteke oıynyn bastap ta jiberdik. Ol sol jaq bortty jıektep bizge qaraı júrgende, biz oń jaqqa qaraı sytylyp shyǵyp, ony ıýt tusynan baqylaýǵa kóshtik: ol shuǵyl burylyp, bizdiń sońymyzdan kormge qaraı bettedi.

Biraq biz ózimizdi qansha jasyrǵymyz kelgenmen onyń túısik-seziminen báribir qashyp qutyla almaǵanymyzdy bildik, óıtkeni ol kenet: "Qaıyrly tań!" dep sańq ete qalǵan da, bizden jaýap kútken. Sosyn, birden jaýap estimegen soń, kemeniń art jaǵyna batyl qadamdaı jónelip edi. Al biz bul ýaqytta tumsyq jaqqa qaraı yǵysyp ketkenbiz.

— Eı! Senderdiń bortta ekenderińdi men báribir bilip turmyn!— dep ol aıqaı salǵan bir mezet. Sosyn qandaı da bir dybys estip qalǵysy kelip, barynsha qulaq túre túskeni baıqaldy.

Ol maǵan bir sát: shańq ete qalyp, sosyn meniń daýsymnan qandaı jemtigim úrkip shyǵa keldi eken degendeı, mańaıyna jalt-jult qaraǵan qaraqusqa uqsap kóringen. Biraq biz ol qozǵalmaı qozǵalýdy artyq kórip, bir orynda tastaı qatyp tura berdik... Artynsha ol júrgende, biz de júrdik. Sonymen ertegidegi adamjegish dıýdan qashqan eki bala sekildi Mod ekeýimiz qol ustasyp alyp — Qorqaý Larsen bizdi qýa-qýa ábden sharshap, óz kaıýtasyna túsip ketkenshe — palýbada ári-beri júgirdik te júrdik. Aqyry odan búginshe qutylǵanymyzǵa kózimiz ábden jetkende, biz ishegimiz qatqansha kúle júrip, borttan tústik te, shlúpkaǵa otyrdyq. Eskekti qolyma alǵan sátte qarsy aldymdaǵy Modtyń tap-taza, móp-móldir janaryna kózim túskende, ony sheksiz súıetinimdi taǵy da jan-tánimmen sezdim. Osy sezim jeteginde men qandaıda qıyndyqtyń bárin jeńip, áıteýir birde baıaǵy dúrmekti, órkenıetti ortaǵa qaıta oralatynyma kámil senip edim.

OTYZ ALTYNSHY TARAÝ

Mod ekeýimiz shlúpkaǵa otyryp alyp, joǵalyp ketken rangoýtty izdeýmen eki kún boıy teńiz betin túp-túgel súzip shyqtyq. Tek úshinshi kúni ǵana ony aqbas tolqyndar jaǵasyn arpyldaı soǵyp jatqan ońtústik-batys buǵazdan taýyp aldyq. Keremeti sol, esh jeri synbaǵan, búlinbegen eken. Týra sonyń janynan ótken joly ózimiz jasaǵan júk kótergish jebeni de kórgende, Mod ekeýimiz qýanǵannan jylap jibere jazdadyq. Budan soń qalaı jumys istegenimizdi aıtyp jetkizý qıyn shyǵar. Bir sózben aıtqanda, barymyzdy saldyq. Sonyń arqasynda, qarańǵy túsip bolǵansha biraz jumysty bitirip, sosyn grot-machtty sý betinde súıretken kúıi óz aılaǵymyzdy betke alǵanbyz. Kún jelsiz, teńiz beti typ-tymyq edi, shhýnaǵa jetkenshe bizge tek eskektiń kúshin ǵana paıdalanýǵa týra kelgen.

Erteńinde kúni boıy júrip, grot-machtqa qosa eki stengany áreń súırep jetkizdik. Mundaı baıaý jyljyǵan jumysqa ábden qarnym ashqan men úshinshi kúni fok-machttyń janyna eki gık pen eki gafeldi qosa baılap, quddy kishigirim sal jasadym da, shlúpka artyna tirkedim. Jel bizben bir baǵytta soǵyp turǵan, jelkendi kóterip alsaq, op-ońaı jyljyp júre beretin shyǵarmyz dep oılaǵam. Biraq birazdan soń jel baǵyty ózgergen de, qaıyq júrisi birtindep shabandaı bastaǵan. Bul da az eken, shamalydan keıin álgi qyryndaı esken jeldiń de tynysy múlde bitip, biz jańaǵy júristiń ózine zar bop qalǵanbyz. Bul endi qaradaı jyndanyp ketetin-aq jaǵdaı edi, biraq men eń sońǵy kúshim qalǵansha eskekti ese berdim, ese berdim. Alaıda qansha essem de shlúpka sońyna tirkegen júktiń aýyrlyǵynan qarǵa adym jyljýymyz qıynǵa aınalǵan-tuǵyn.

Qap-qarańǵy tún bolǵan, jut jeti aǵaıyndy degendeı, endigi jel jaǵa jaqtan turǵan-dy. Budan soń biz alǵa jyljyǵanymyz bylaı tursyn, ashyq teńizge qaraı yǵa bastaǵanymyzdy sezdik. Sońǵy demim bitkenshe eskekti esip kelemin. Beıshara Mod da maǵan kómektesemin dep, ábden elikpesi shyǵyp, murttaı ushyp sharshaǵan da, kormge qulap túsken. Budan ári qımyldaýǵa mende de kúsh sarqylǵan — qary talyp, isinip ketken qoldarym tipti eskektiń sabyn ustaı almaı qınalyp edi. Iyǵym da ýdaı ashyp, shydatar emes. Mundaı aýyr jumystan keıin asqa degen tábetiń ashylyp-aq ketedi eken, tús kezinde aldyma qoıǵan tamaqtan bir túıir qaldyrmaı, jalap-juqtap jep aldym. Budan soń azdap ál jınaǵandaı bolyp edim, biraq shamalydan keıin qaıta dymym quryp, kóz aldym qaraýyta bastaǵan.

Eskekti jınap aldym da, sosyn arttaǵy júkti aǵytyp jibereıin dep, qaıyq quıryǵyna eńkeıe berdim. Biraq Mod qolymnan shap bergen.

— Ne istegeli jatyrsyz siz?— deıdi ol úreıli daýyspen.

— Tirkeýdi aǵytamyn,— deımin men arqanǵa jabysa túsip.

— Jo-joq, tıispeńiz oǵan! Jalynamyn, tıispeńizshi oǵan,— dep ol arqanǵa jabysyp qalǵan meniń qolymdy keıin tarta túsedi.

— Biz báribir eshteme isteı almaımyz,— deımin men.— Qarańǵy túsip ketkeni mynaý. Jaǵa jaqtan soqqan jel endi bizdi ashyq teńizge aıdap áketýi ábden múmkin.

— Degenmen oılanyńyzshy, Hemfrı! Eger búgin áıteýir birdeme etip "Eleske" jetip almasaq, onda biz osy qarǵys atqan aralda jyldar boıy, tipti ómir boıy qala beretinimizge men eshqandaı shek keltire almaımyn. Jáne... buǵan deıin ashylmaǵan aral bolsa, budan keıin de onyń ashyla qoıýy ekitalaı.

— Al biz jaǵadan taýyp alǵan qaıyqtyń qańqasy she? Ony qalaı, umytyp qaldyńyz ba?— deımin men.

— Ol kásiptik shlúpka ǵoı,— dep ol maǵan sabyrly kóz qadaǵan.— Eger ondaǵy adamdar aman qalǵan bolsa, olar qaıta oralyp kelip, myna ıen-tegin baılyqqa ıe bolmas pa edi. Demek olardyń bári osy jerde ólip qalǵan. Buny siz óte jaqsy bilip tursyz, Hemfrı!

Men úndegem joq, biraq ishteı áli de tolqyp tur edim.

— Jáne buǵan qosa,— dedi ol endi asyǵystaý sóılep,— bunyń bári de sizdiń josparyńyz, sizdiń armanyńyz edi ǵoı. Endeshe men solardyń júzege asýyn qalaımyn.

Bul meni batyldandyra túsken. Onyń aıtqan sózderiniń bári boıyma qýat, júregime jiger bergendeı edi, degenmen qyrsyqtyǵym ustap, áli de qarsylasa túskenim bar.

— Búgin nemese erteń muhıt ústinde múrdem ketkenshe, ıttiń ómirin keshsek te, osy aralda birneshe jyl tiri júrgenge ne jetsin,— dedim men.— Ashyq teńizge shyǵýǵa bizdiń eshqandaı daıyndyǵymyz joq. Aıtyńyzshy, daıyn turǵan tamaǵymyz, kıim-keshegimiz, tushshy sýymyz káne?! Eshtememiz joq! Ústińizge jamylatyn jyly kórpesiz siz bir tún de shydaı almaısyz. Jaǵdaıyńyzdy bilem men sizdiń. Mine, qazirdiń ózinde dirildep ázer tursyz.

— Bul júıkeden,— dedi ol.— Siz meni aqyry tyńdamaı machtty aǵytyp jibere me dep qorqamyn. Dirildesem, sodan dirildep turǵan shyǵarmyn.

— O, Hemfrı, ótinem sizden, meni tyńdańyzshy! Bosatpańyz machty — dep ol bir mınýttan keıin taǵy da jalyna túsken.

Osymen máselege núkte qoıyldy. Óz sóziniń maǵan qanshalyqty áser etetinin Mod, árıne, jaqsy biletin. Biz túni boıy tisimiz tisimizge tımeı dirdektep shyqtyq. Keı sátterde kirpigim ilinip ketedi, biraq birer sekýnd ótpeı oıana kelemin. Al Modtyń mynadaı sýyqqa qalaı shydap otyrǵanyna mıym jetpeıdi. Al ózimniń qatty sharshaǵanym sondaı, sál-pál qozǵalyp, boıymdy bolmashy jylytyp alýǵa eshqandaı shamam joq — ornymda qatyp qalǵan aǵashpyn. Sóıte tura eń sońǵy kúshimdi jınap, boıyna qan júgirsinshi degen oımen Modtyń aıaq-qoldaryn aýyq-aýyq ýqalap qoıamyn. Tańǵa jýyq onyń tula boıy sýyqtan qalshyldap-dirildeı bastaǵan. Men taǵy da aıaq-qoldaryn ysqylaýǵa kiristim: birazdan keıin, áıteýir, denedegi dirili basylyp, tynysy bir qalypqa túskendeı edi, alaıda budan soń óne-boıy tas bop qatyp qalǵandaı siresken de qalǵan. Men shoshyp kettim. Jalma-jan onyń qolyna eskekti berip, jyldam-jyldam esýdi buıyrdym, biraq ábden álsirep qalǵan ol eskekti árbir esken saıyn esinen aıyrylyp qala jazdap otyrdy.

Tań sheti sógilip, teńiz beti kórine bastaǵan kezde biz sonaý kókjıekten óz aralymyzdy kóz talǵansha izdegenbiz. Aqyr sońynda ony kórdik te — bizden on bes mıldeı jerde, kókshil aspannyń kókjıekpen astasa jymdasqan tusynda, ol kishkentaı ǵana qara noqattaı bop kózge shalynǵan. Men teńiz betin aınaldyra dúrbimen sholyp turdym. Ne zamattan soń tý-ý alystan, sonaý ońtústik-batystan, beri qaraı jıyryla jyljyp kele jatqan uzyn qara syzyqty baıqadym.

— Jel! Jel! Bizdiń sońymyzdan jel qýyp keledi!— dedim men júregim jaryla aıqaılaı qýanyp.

Mod birdeme aıtqysy kelip edi, biraq bir aýyz til qata almady. Sýyqtan erinderi kógerip, kózderi jumyla túsken, biraq osy qońyr kózder maǵan sonshama batyl, sonshama senimmen qadalyp edi. Bir jaǵynan aıanyshty, endi bir jaǵynan qaısar da jigerli!

Men onyń qoldaryn qaıta ýqalap, ysqylap, sosyn ózdiginen qozǵalatyn jaǵdaıǵa jetkenshe olardy joǵary bir kóterip, bir túsirip — ony da, ózimdi de áýrege saldym. Artynsha buny da az kórip, ony ornynan turǵyzdym da, ortańǵy banka men kormge deıin birneshe qadam júrgizýge zorladym. Árıne, mundaı qozǵalý kezinde men súıemeldemesem, ol eki attamaı jatyp qulap qalar edi. Birazdan keıin men tipti ony sekirtip te qınadym.

— Oı, qandaı qaısar qyzsyz!— deımin men onyń betine qan júgire bastaǵanyn kórip.— Shyn aıtamyn, siz óte qaısarsyz, batyrsyz. Al sol batyrlyǵyńyzdy ózińiz bilesiz be?

— Joq, men sizben tanysqanǵa deıin esh ýaqytta batyr bolyp kórgem joq,— deıdi ol.— Meni batyr qylǵan — myna siz!

— Iá, men de sizge jolyqqansha batyrlyq degenniń ne ekenin bilgen emespin,— dedim men.

Ol janaryn jalt etkizip, men jaqqa jyldam bir qarap ótken; osy bir qas qaǵymdyq qarastan men taǵy da bir jyly ushqyndy ustap qalǵandaımyn. Sonshama syrly ushqyn! Nurly ushqyn! Ókinishtisi sol — sáttik qana!

— Siz ózgertken negizinen jaǵdaı ǵoı, "basqa tússe — baspaqshyl" degendeı,— dep Mod jymıyp qoıdy.

Shynynda bulaı emes ekenin men, árıne, bilip turmyn, ony Mod ta bilýge tıis-ti...

Osy aralyqta art jaǵymyzdan ekpindetip jel de kelip jetken. Keń saraıyńdy ashar tynysy mol tyń jel! Onyń ekpinine ilesip, endi qaıyǵymyz da alystaǵy araldy betke alyp ańqyldata jónelip edi.

Degenmen ońtústik-batys múıisti biz tek tús aýa ǵana janap ótkenbiz. Bul ýaqytta bizdi ashtyqpen qosa shól de qınaı túsken-di. Erinderimiz kebersip, shyt-shyt bop jarylyp ketken —tilimizben ony dymdamaq bolyp, qaıta-qaıta jalaı beremiz. Dúnıe bir qyrsyqsa mol qyrsyǵatyn ádeti ǵoı, múıisten biraz ótkennen keıin jel saıabyrlaı bastaǵan da, artynsha múlde tynyp qalǵan. Men qaıtadan eskekti qolyma aldym, alaıda ony esýge ázer-ázer ǵana shamam jetken-di. Sonymen nesin aıtasyń, tańǵy ekiler shamasynda ǵana ózimizdiń kishkentaı buǵazǵa tumsyq tiredik te, men teńsele júrip, jaǵaǵa shyǵyp qaıyqty qazyqqa baıladym. Mod aıaǵynan tik turýǵa shamasy kelmeı maǵan qaraı qulaı berip edi, ony kótere jónelýge ózimniń de dármenim jetpeı qaıyqtan túse bere bir jyǵylyp alyp, sosyn azdap kúsh jınap alǵan soń, ony qoltyǵynan súırete tartyp úıshikke bettedim.

Erteńinde jumys istegemiz joq. Tústen keıingi úshke deıin tuıaq serippeı uıyqtadyq. Dálireginde, meniń ózim. Óıtkeni kózimdi ashqan kezde aldymda býy burqyrap turǵan tamaqty kórdim — Mod tegi menen áldeqaıda erterek tursa kerek. Onyń qaıtadan tez kúsh jınap alýy meni ylǵı da tań qaldyrady. Onyń talshybyqtaı maıysqan názik denesi ne nársege de tym tózimdi edi. Sol tózimdiliktiń arqasynda ol myna dúleı tirshilik — asaý ómirdiń jalyna taskenedeı jabysyp, qandaı silkinisten de aman ótip kele jatqandaı kórinedi.

— Men óz densaýlyǵymdy shyńdaı túsý úshin Japonıaǵa sapar shegýdi qalaǵanymdy men sizge buryn da aıtqanmyn,— dedi ol, biz tamaq iship bolyp, dalaǵa laýlata jaqqan ottyń basynda demalyp otyrǵan sátte.— Mende esh ýaqytta myqty densaýlyq bolǵan emes. Dárigerler maǵan teńiz saparyna shyǵýǵa keńes bergen, al men onyń eń alys, eń uzaǵyn tańdadym.

— Keıin... shyn máninde neni "tańdaǵanyńyzdy" ózińiz de bilmeı qaldyńyz!— dep kúldim men.

— Nesi bar, bul meni keremet ózgertti. Jáne jaqsy jaǵynan dep oılaımyn,—dedi ol.— Qazir men biraz shynyǵyp qaldym, kúshime kúsh te qosylǵandaı. Ári-beriden soń ómir degenniń ne ekenin de endi ǵana bilgenim ras.

Kúzdiń qysqa kúni uıasyna jyldam batyp ketken. Biz Qorqaý Larsenniń qalaı ǵana soqyr bolyp qalǵany jóninde ár túrli kóńilsiz áńgime qozǵap otyrdyq. Onyń myna aralda máńgi qalǵysy kelgenine qaraǵanda, bul aýrýy asa qaýipti bolý kerek, deımin men.

Árıne, keshegi arystandaı aqyryp turǵan azamattyń birden osyndaı beıshara halge túsýi tegin emes-ti. Onyń soqyr bop qalýy — úlken qasirettiń bergi jaǵy ǵana, negizgi aýrýynyń syry múlde bólek sekildi. Qyzyq, aldymen basyn ustap zar qaqsaıtyny nesi eken?! Mod ekeýimiz osynyń bárin ortaǵa sala kelip, onyń negizgi aýrýynyń sebebi — mı tamyrlarynyń áldebir zaqymǵa ushyraýynan bolar, sondyqtan da aýyrǵan kezde janyn qoıarǵa jer tappaı qınalatyn shyǵar dep túıdik.

Qorqaý Larsenniń aýyr hali týraly biz neǵurlym kóp áńgimelegen saıyn, Modtyń oǵan degen aıaýshylyq sezimi soǵurlym arta túskenin baıqadym men; bunyń ózi sonshama jan tebirenterlik jaǵdaı, ári taza áıeldik názik júrekten týǵan meıirim ekenin oılaǵanda, men ony burynǵydan da jaqsy kórip ketkendeı boldym. Modtyń jáne eń tamasha qasıeti — ol eshqashan jalǵan eljirep, ótirik jalpaqtaýdy bilmeýshi edi. Eger biz osy araldan aman-saý attanyp ketkimiz kelse, al bul jolda Qorqaý Larsen bizge tıtteı de bolsyn kedergi jasaýǵa tyryssa, oǵan eń qatal jaza qoldaný kerek degen meniń oıyma Mod qarsy bolǵan joq, alaıda óz janymyz úshin (ol "bizdiń janymyz" deıdi) onyń janyn qıyp jiberý degen másele Modty qatty qorqytatyn.

Erteńinde biz erterek tamaqtanyp alyp, birden jumysqa kirisip kettik. Kemeniń barlyq zattary saqtalatyn tumsyq tusyndaǵy trúmnen men verp dep atalatyn qosymsha jelkendi taýyp aldym da, ony zordyń kúshimen palýbaǵa shyǵaryp, odan shlúpkaǵa túsirdim. Sosyn uzyn arqandy shýmaqtap, qaıyqtyń art jaǵyna tastadym da, onyń bir ushyna baılanǵan zákirdi jaǵadan aýlaǵyraq jerge jetkizip, sýǵa tastadym. Jel joq edi, maıda tolqyndar jaǵaǵa qaraı jaı ǵana lyqsyp jatqan, sol tolqyndarmen shhýna da aqyryn terbelip turǵan-dy. Kemeni jaǵaǵa baılaýǵa arnalǵan arqandy (shvartovy — aýd.) jaılap bosatyp, jańaǵy zákir tastap, qosymsha jelken tikken jerge shhýnany birtindep jaqyndata tústim. Sálden keıin ol verp túbine dál jetken. Árıne, kemeni tipti samal jeldiń ózinde bir orynda ustap turýǵa bul verptiń kúshi jetpes edi, sondyqtan oń jaq bortta turǵan úlken zákirdi de tereńge tastap jiberdim. Al tústen keıin brashpıldi qalpyna keltirý isimen alańsyz aınalysýǵa kiristim.

Kez kelgen mehanık ári degende úsh-aq saǵatta bitiretin brashpıldiń bul jumysyn men úsh kún degende áreń bitirdim. Munda keremetteı oılanyp isteıtin kúrdeli eshteme joq edi, tek ánsheıin arnaıy mamanǵa túkke turǵysyz kórinetin árbir usaq-túıek istiń ózin men aldymen zerttep-bilip alýyma týra kelgen; ekinshiden, qural-saımandardy paıdalaný úshin de aldymen onyń tilin bilý kerek qoı. Al bul jaǵynan meniń múlde maqaý ekenim belgili. Ne desem de, áıteýir, úshinshi kúnniń sońynda brashpıl jumys isteıtin halge jetti ǵoı. Degenmen dál burynǵydaı bolmasa da, maǵan qyzmet etýge jarap qalatyn jaǵdaıda edi — ol mundaı kúıge jetpese men oıǵa alǵan isimdi oryndaı almas ta edim.

Ótken jolǵydaı eki stengany bortqa kóterip, jebeni turǵyzyp, ony arqan men úsh jaqtan tartyp tastaý jumysyna tutastaı jarty kún ýaqytym ketken. Bul eńbegim taǵy da esh ketpes úshin, men túnde týra palýbanyń ústinde — osymen ekinshi ret turǵyzǵan jebeniń janynda túnep shyǵýdy jón kórgem. Al Mod jaǵada jalǵyz jatqysy kelmeı, mundaǵy matrostar kýbrıgine ornalasyp alǵan. Oıymnan Qorqaý Larsen bir shyqqan emes. Óıtkeni... kúndiz biz jumys istep jatqan kezde ol palýbanyń bir shetine jaıǵasyp alyp, bizdiń ár qımylymyzdy qulaǵymen baqylap, arakidik qaıdaǵy bir áńgimelerdiń qolamtasyn qozǵap qoıyp, uzaq ýaqyt kúnge qaqtalǵan da otyrǵan. Ótkendegi onyń qıratyp-talqandap tastaǵan qaskúnemdigi jóninde birimiz bir aýyz sóz qozǵaǵamyz joq, ol da maǵan "meniń shhýnama tıispe, aýlaq júr" degen burynǵy talabyn alǵa tartpaǵan. Biraq onyń osy jaıbaraqat, mop-momaqan, "beıkúná" túriniń ózi áldeneden sekem aldyrǵandaı edi. Dálireginde, men odan ishteı qorqa bastaǵam, jumys ústinde odan neǵurlym alysyraq júrýge, ol qapyda bassalmas úshin ár mınýt, ár sekýndta saq bolýǵa tyrysyp edim.

Sonymen bul kúni túnde men ózimizge asa qymbat júk kótergish jebeniń janynda uıyqtap jatyp... kenet áldebir aıaq sybdyrynan selk etip oıana kelgem. Basymdy kótergen sátte-aq alakóleńke palýba ústinen Qorqaý Larsenniń qap-qara sulbasyn kórip úlgerdim. Kórpe astynan jaılap shyqtym da, urlana basyp onyń sońynan erdim. Qural-saımandar jatatyn jáshik ishinen taýyp alǵan ustalyq temirqysqyshty qolyna ustaǵan ol qarańǵylyqty sıpalaı júrip, kózdegen jerine jetken de, qolyndaǵy álgi qarýymen gafel-garderdi qıyp jiberýge kirisken. Biraq ol arqandy ustaǵan sátte-aq men ony qatty tartpaı, bos tastaǵanyma kózi jetip edi. Mundaı jaǵdaıda temirqysqyshpen túk te isteı almaıtyny anyq-ty, sondyqtan ol menen qalǵan bos arqandy kere tartyp baılaýǵa eshqandaı erinbegen. Arada birneshe mınýt ótkende gafel-garderge shyn máninde qaýip tónip qalyp edi.

- Sizdiń ornyńyzda men bolsam, bulaı istemes edim,- dedim men aqyryn ǵana.

Meniń revolver shappasyn qaıyrǵanymdy estigen ol kúlip jiberdi.

— Hello, Hemp!— dedi ol.— Sizdiń munda ekenińizdi men mana-aq bilgem. Meniń qulaǵymdy esh ýaqytta aldaı almaısyz.

— Ótirik aıtasyz, Qorqaý Larsen,— dedim men áli de daýsymdy kótermeı.— Alaıda sizdi atyp tastaýǵa qolymnyń qyshyp turǵanyn jasyra almaımyn. Osyny bilińiz de óz bilgenińizdi isteı berińiz, isteńiz!

— Atam deseńiz, kez kelgen sátte atyp tastaýǵa múmkindigińiz bar ǵoı meni,— dep ol mysqyldaı kúldi.

— İsteı berińiz, isteńiz!— dedim men taǵy, biraq bul jolǵy daýsym sustylaý shyqqanyn sezdim.

— Sizdiń júıkeńizge tıgendi óte jaqsy kórem! Sondyqtan buny kesip sizdi raqatqa bólemeı-aq qoıaıyn,— dep ol keńk-keńk kúle júrip, kormge qaraı burylǵan.

Tańerteń buny búge-shigesine deıin Modqa aıtyp berip edim, ol:

— Buǵan qarsy bir nárse oılastyrmasaq bolmas, Hemfrı!— dedi úreılene otyryp.— Myna qusap erkin saırańdap júrip ol oıyna kelgenniń bárin isteýi múmkin. Tipti kemeni órtep, sýǵa batyrýdan taıynbaı ma dep qorqamyn. Sondyqtan ony bir jerge qamap, syrtynan qulyp salyp qoıý kerek shyǵar.

— Oıyńyz durys-aq, biraq ony qalaı isteımiz?— deımin men sharasyz kúı tanytyp.— Onyń janyna jaqyn barý qaýipti, al qarsylyq kórsetpegen adamǵa qarý kezený jáne meniń qolymnan kelmeıdi. Ókinishke qaraı buny ol da jaqsy biledi.

— Degenmen bir amalyn tabýymyz kerek,— dedi Mod qabaq shytyp!— Maǵan sál oılanýǵa mursat berińizshi.

— Amaly bar,— dedim men kenet julyp alǵandaı.

Ol maǵan úmitpen jalt qarady.

Men ańshylar paıdalanatyn kelsaptaı taıaqty joǵary kóterdim.

— Budan ol óle qoımaıdy,— dedim men.— Biraq esin qaıta jınaǵansha men ony baılap ta úlgirem.

— Jo-joq, tek mundaı amalmen emes,— dep ol eki qolyn tóbesine qoıǵan.— Budan kóri jumsaqtaý soqqyny paıdalaný kerek. Áıtpese, bizdiki tym haıýandyq bolady. Basqa bir sátin kúte turaıyqshy.

Ol sát bizdi kóp kúttirgen joq — aldymyzdan ózi-aq shyǵa kelgen. Dálireginde ol bylaı bolǵan edi. Tańerteń men fok-machttyń aýyrlyq núktesin taba almaı biraz qınala júrip, aqyry taptym da, sosyn ony kótergish talıden birshama joǵary jerge bekitip tastadym. Mod brashpıldegi arqandy bir jaǵynan týralap jiberip, ekinshi jaǵynan onyń bosaǵan ushyn shýmaqtap jınap turdy. Eger brashpıl burynǵydaı aqaýsyz jumys istep tursa, biz de oıǵa alǵan isimizdi op-ońaı oryndap shyǵar edik, biraq amal ne, qıqań-qıqań etken onymen machty bolmaǵanda bir dúım kóterý úshin maǵan qoltutqaǵa bar salmaǵymdy salyp jatyp alýǵa týra kelgen. Anda-sanda demalyp alamyn. Anda-sanda deımin-aý, shyndyǵynda, meniń jumys istegenimnen demalǵanym kóp edi. Keıde qansha kúsh salǵanmen qoltutqa tapjylmaı bir orynda turyp alady. Mundaı sátte janymda arqan shýmaqtap turǵan Mod ekinshi qolymen qoltutqaǵa jarmasyp, ony ózinshe men sıaqty salmaǵymsn basyp, maǵan az da bolsa kómek qolyn sozǵan bolady.

Bir saǵattaı ýaqyt ótkende, eki shyǵyr jebeniń ushar basynda bir-birimen qosylyp edi. Budan ári kóterý múmkin emes-ti, al macht bolsa áli de borttyń arǵy jaǵynan beri shyqpaǵan. Onyń jýan dińi sol jaq borttaǵy planshır qyrynda jatsa, al basy oń jaq borttan asyp, sý ústinde zeńbirektiń oqpanyndaı qoqaıyp turǵan. Iakı men jasaǵan jebe qysqa bop shyqqan túri bar. Bul endi búkil jumystyń zaıa ketkenimen birdeı edi. Biraq men burynǵydaı kúıip-pisip qapalanǵam joq, eń bastysy ózimniń aqyl-oıyma, sosyn brashpıl men jebeniń, qala berdi kótergish talıdiń múmkindigine sengem. Árıne, machty kóterýdiń qandaı da bir amaly bary anyq, maǵan tek sony tabý kerek, tabý!

Men osyny oılap otyrǵan kezde, Qorqaý Larsen ıýtqa shyqqan.

Onyń bir nárseden qatty kúızelip júrgeni birden kózge urǵandaı edi — búkil qımyl-qozǵalysynan áldebir batylsyzdyq, ár qadamyn qorǵanshaqtaı basqan óte bir álsizdik baıqalǵan. Rýbkany jaǵalap kele jatyp, ol birneshe ret súrinip te ketti. Sosyn... ıýt jıegine jetkende, ol qatty teńselip baryp, betin ádettegideı sıpap-sıpap jibergen de... tómen túsetin basqyshqa qaraı aıaǵyn gúrsildete basqan. Biz odan kóz jazbaı qarap turmyz. Ol eki qolyn eki jaqqa jaıyp jiberip — tegi qandaıda bir súıenish izdese kerek — palýba ústinde shaıqalaqtap kele jatty da, ańshylar kýbrıginiń janyna jete bere... gúrs etip qulap tústi.

— Talmasy ustady!— dedim men Modqa sybyrlap.

Ol basyn ızep qoıdy, men onyń júzinen taǵy da aıanysh tabyn sezdim.

Biz Qorqaý Larsenniń janyna keldik. Úzik-úzik dem alyp, entigip jatqan ol bizge esinen tanyp qalǵandaı kóringen. Mod birden iske kirisip ketti — mıyna qan quıylyp ketpesin dep, onyń basyn kótere turyp, meni jedel jastyqqa jumsady. Kaıýtadan jastyqpen qosa kórpeni de qoltyǵyma qysa jettim. Sosyn Mod ekeýimiz ony orap-qymtap, jan-jaqty jaılap jatqyzyp qoıdyq. Men onyń qan tamyryn ustap kórdim. Birkelki soǵyp tur eken — qatty da emes, baıaý da emes, bir sózben aıtqanda — qalypty. Endeshe buǵan ne boldy? Jasyrary joq, men endi kúdiktene bastadym.

— Bul ózi montanysyp jatqan joq pa?— dedim suraýly pishinmen.

Mod basyn shaıqady da, meniń ózime kúmándana kóz saldy. Dál osy sekýntta Qorqaý Larsenniń qoly meniń saýsaǵymnan sytylyp shyǵyp, quddy temir qysqyshtaı bilegimnen shap bergen. Men kútpegen jerde qoryqqanymnan baj ete tústim. Sol arada onyń ekinshi qoly meni qapsyra qushaqtap, ózine julqı tartqanyn bilemin. Budan ári kóz aldymdaǵy dúnıeniń bári shyr aınala bergeni ǵana esimde.

Ol bilegimnen qolyn bosatyp jibergen, biraq artynsha dál osy qolymen belimnen oraı tartyp qysqanda, men múlde tyrp ete almaı qalǵanmyn. Bul da az eken, endi bir mezette bos qolymen tamaǵyma jabysa túsip, jylandaı orap qysa bastaǵan. Janym kózime kórindi. Qosh deýge de shamam joq. Ólmese óle qalǵyr ıtti aıap nem bar edi, endi óz obalym ózime! Kenet basqa bir qoldyń deneme tıgenin sezdim — tamaǵyma jabysqan joıqyn qoldyń sheńgelinen meni bosatyp alǵysy kelgen Modtyń áreketi. Dármensiz áreket! Budan eshteme shyǵara almasyn sezgen ol shoshyǵannan shyńǵyryp jibergen. Meniń júregim muzdap júre berdi. Bir sát esime "Martınestiń" qalaı sýǵa batyp bara jatqany túsip edi. Sonda áıelder dál óstip, tóbe quıqany shymyrlata shyńǵyryp edi-aý...

Meniń bet-aýzym Qorqaý Larsenniń keýdesi astynda myjylyp jatqan, sondyqtan Modtyń áldeqaıda júgire jónelgenin men tek onyń dybys sybdyrynan ǵana sezgem. Bári de kózdi ashyp-jumǵansha bolǵan oqıǵa edi, biraq maǵan ár sekýndym jylǵa sozylǵandaı kóringeni bar. Modtyń qaıtadan beri júgirip kele jatqanyn estigen sátte men áli esimnen aıyryla qoıǵam joq-ty, sosyn... arada birer sekýnd ótti me, ótpedi me... jańa ǵana meni aıaýsyz tunshyqtyra túsken Qorqaý Larsenniń aıýdaı denesi kenet bylq-sylq etip, bir jaǵyna qaraı qyljıa qulaı bergenin baıqadym. Tynysy tarylyp, keýdesi syr-syr etedi. Meniń tamaǵymnan sheńgeldeı qysqan temir qoldyń ýysy da endi birden jazylyp, qybyrsyz qalǵan. Men tereń tynystaı bastadym. Boıyma birtindep jan kire bergendeı. Esesine bul ýaqytta Qorqaý Larsen esinen tanyp qalyp edi.

Modtyń aıaq sybdyry týra qulaǵymnyń túbinen estilgen. Áli de alqym tusymda jatqan Qorqaý Larsenniń qolyn sıyryp tastap, oń jaǵyma qaraı aýnap tústim. Kózim aspanda. Qońyr salqyn aýany qomaǵaılana jutamyn. Kúnniń ótkir sáýlesi kirpigimdi jypylyqtatyp. janarymdy jasqaı beredi. Sóıtip jatyp mańaıymnan Modty izdeımin; mine ol bas jaǵymda, maǵan úńile qarap tur, óńi bozaryp ketken, biraq syrt pishini sabyrly, meniń júzime ári ýaıymmen, ári shúkirshilikpen kóz qadaıdy. Qolynda ańshylar qoldanatyn jýan taıaq. "Bunyń ne?" degendi meniń kózimnen oqyp úlgirgende, ol quddy qolyna taıaq emes jylan ustap turǵandaı onysyn tars etkizip jerge tastap jibergen. Meniń júregim dúrsildeı soǵyp, aýzyma tyǵyldy. Mine, meniń Modym qandaı! Men úshin qolyna qarý alǵan! Menimen ıyqtasa júrip, jaýyma qarsy turǵan. Tas dáýiriniń áıelderi ǵana óstip erkekterinen qalyspaı qaharmandyq tanytqan ǵoı ár kezde! Bul — sol dáýirden bunda qalǵan ınstınkt degen qudirettiń qajet kezinde qaıta oıanýy emes pe eken?!

— Janym meniń! — dedim men eki aıaǵymnan táltirekteı turyp jatyp.

Kelesi sekýndta ol meniń qushaǵyma tyǵyla túsip, ıyǵyma basyn súıegen kúıi únsiz turyp qalǵan. Men ony qushyrlana baýyryma tartyp, qyzyl-qońyr shashyna kóz saldym: onyń ár taly kúnge shaǵylysyp, asyl tastaı jyltyraıdy — basymdy eńkeıte ıip, ony óte náziktikpen, tipti ernimniń jaqyndaǵanyn da bildirmesten, emirene súıdim.

Degenmen men esimdi tez jıyp aldym. Modtyń naǵyz áıel retinde úlken bir qaýip-qaterden aman qalǵannan keıin, ózi qutqarǵan adamnyń qushaǵyna shúkirshilikpen qulaýy shyn máninde tabıǵı nárse edi. Men onyń ne ákesi, ne aǵasy bolsam da, ol týra osylaı isteri anyq-ty. Ekinshiden, qazir ózińniń súıgendigińdi bildire qoıatyn ýaqyt pa jáne sondaı jaǵdaıǵa aldymen jetip alýym kerek qoı. Sondyqtan da men onyń shashynan taǵy bir ret baıqatpaı súıip aldym da, qushaǵymdy jaılap bosata berdim.

— Mine endi ol rasynda talyp jatyr,— dedim men.— Osyndaı bir talmaýsyraǵan kezinde ol kózine zaqym keltirgen bolar. Al búgin aldymen ótirik aýyrǵan syńaı tanytyp, artynsha sonysymen shyn talmasy ustaǵan sekildi.

Men osy sózdi aıtqansha Mod onyń jastyǵyn túzep sala bastap edi.

— Toqtaı turyńyz,— dedim men.— Onyń qazir eshtemege shamasy kelmeıdi, aldaǵy ýaqytta da ol osy dármensiz qalpynda qalýǵa tıis. Budan bylaı biz kaıýt-kompanıada turatyn bolamyz, al ony ańshylar kýbrıgine ornalastyramyz.

Men ony qoltyǵynan tartyp, trapqa deıin súırep ákeldim, al Mod meniń ótinishim boıynsha áldeqaıdan arqan alyp keldi. Men ony qoltyǵynan baılap, basqysh arqyly tómendegi kýbrıkke túsirdim. Biraq tósekke jatqyzýǵa jalǵyz shamam jetpegen, osy aralyqta janyma kelgen Mod maǵan kómektesip, tósekke aldymen onyń keýdesin kóterip qoıyp, sosyn aıaqtaryn joǵary salǵanbyz.

Alaıda bunymen ǵana shektelip qoıýǵa bolmaıtyn edi. Meniń esime Qorqaý Larsenniń kaıýtada jatqan temir buǵaýy men shynjyr kiseni túsken. Ol bulardy jazyqty bop qalǵan matrostardyń aıaq-qolyna salý úshin paıdalanýshy edi. Men solardy jyldam taýyp ákeldim de, Qorqaý Larsenniń qolyn buǵaýlap, aıaǵyn kisendep tastadym. Budan soń qanshama kúnnen beri birinshi ret mańaıyma alańsyz qarap, erkin tynys aldym. Sosyn palýbaǵa shyqqan kezde, ústimnen bir aýyr júk túskendeı ózimdi tipten jeńil sezindim. Sonymen qatar, sońǵy ýaqytta basymyzdan keshken osy syn saǵattar ústinde men Modqa múlde jaqyndaı túskenimdi de baıqadym, al sosyn onymen jebe jaqqa bettep bara jatyp ishimnen "shirkin-aı, osy jaqyndyqty ol da men sıaqty sezse ǵoı!" dep oıladym.

OTYZ JETİNSHİ TARAÝ

Biz birden zattarymyzdy shhýnaǵa jetkizip, burynǵy oryndarymyzǵa jaıǵasyp aldyq. Tamaǵymyzdy endi ózimizdiń kambýzde daıyndaıtyn boldyq. Qudaı sátin salyp, Qorqaý Larsendi der kezinde "qamaýǵa" alǵan ekenbiz. Óıtkeni sońǵy kúnderi biz turǵan endikte sarshatamyz qonaqtap jatqan da, onyń sońy endi jaýyn-shashynǵa aınalǵan. Osyndaı sátte shhýna degenimiz, árıne, jaǵadaǵy úıshikke qaraǵanda patsha saraıyndaı edi. Fok-macht ilingen jebemiz de alystan asqaqtaı kórinip: júzýge siz daıyn bolsańyz, biz de daıyn dep turǵandaı.

Qorqaý Larsendi endi buǵaýlap-kisendeýdiń túkke de qajeti joq bolyp shyqty. Óıtkeni ekinshi ret ustaǵan talmasy birinshidegi sekildi onyń ómir súrý fýnksıasyna eleýli túrde nuqsan keltirgeni baıqaldy. Bul jaǵdaıdy birinshi bolyp sezgen — Modtyń ózi. Qalaı deısiz ǵoı? Ol keshkisin ony tamaqtandyrýǵa barady. Barsa, Larsen sol jaq qyrynan jatyr eken; aýyrýdan qatty qınalǵany baıqalǵan. Mod birdeme surasa, jaýap bermeıdi. Sol jaq qulaǵy jastyqqa basylyp jatqan kórinedi. Artynsha dóńbekshı aýnap, basyn oń jaqqa burǵanda, sol qulaǵy ashylyp, sonda ǵana ol Modtyń sózine jaýap bergen bolady. Ony estisimen Mod kórgen-bilgenin maǵan tezirek jetkizý úshin kaıýtaǵa qaraı júgiredi.

Larsenniń sol jaq qulaǵyna jastyqty basyp turyp, estısiń be, joq pa dep suradym — jaýap bolǵan joq. Jastyqty alyp, qaıta surap edim, sol sátte-aq sóıleı bastady.

— Sizdiń oń qulaǵyńyz estimeı qalǵan. Buny ózińiz sezesiz be?— dedim men.

— Iá,— dep jaýap berdi ol biraq nyq.— Eger jalǵyz qulaq qana bolsa jaqsy ǵoı, meniń búkil oń jaǵym jansyzdana bastaǵanyn baıqaımyn. Qazirdiń ózinde bir aıaq, bir qolym jumys isteýden qalǵan.

— Taǵy da qýlyq jasaıyn dep jatqan joqsyz ba?— dedim men zildi daýyspen.

Ol "joq" degendeı basyn shaıqap, birtúrli qyzyq kúlgendeı boldy. Jáne kúlgende... ádetten tys aýzy qısaıyp ketip edi. Budan baıqaǵanym: onyń oń jaq beti múlde jansyzdanyp, tek sol jaǵy ǵana ázirge tirshilik belgisin joǵaltpasa kerek.

— Bul — Qorqaýdyń sońǵy tuıaq serpýi ǵoı,— dedi ol.— Men qazir sal bop qalǵan adammyn, endi ornymnan turýym ekitalaı... Degenmen isten shyqqany — oń jaǵy ǵana, ekeýi birdeı emes,— dep ol qosyp qoıdy, quddy meniń jańa ǵana tizesi búgilgen sol jaq aıaǵyna kúdiktene qaraǵanymdy sezip qalǵandaı.

— Iá, maǵan sátin salmady,— dedi ol sózin ári jalǵap.— Aldymen sizben esep aıyrysyp alǵym kelip edi, Hemp. Buǵan meniń áli de bir atarym baryna sengem de.

— Ne úshin? Men sizge ne jazdym sonda?— dedim men tóbe quıqam shymyrlap, bir jaǵynan bilýge yntyǵa túskenim jáne bar.

Onyń mysqyl uıalaǵan aýzy taǵy da qısaıa qalǵan.

— Jaı ánsheıin... Ózimniń ómir súrip turǵanymdy jáne ashytqynyń eń kesek bir bóligi ekenimdi sezineıin degenim ǵoı. Yńǵaıy kelse, sizdi eki asap bir jutaıyn degen de oıym bolǵan! Biraq, amal ne, mynadaı jaǵdaıǵa tap boldym endi. Aldaǵy kúnimniń ne bolaryn kim bilsin...

Ol ıyǵyn qıqań etkizdi, dálireginde solaı istegisi kelgen — biraq sol jaq ıyǵy sál kóterildi de qoıdy. Bul qımyl da onyń kúlgendegisi sekildi birjaqty ǵana kórinip edi.

— Bul ózi sonda neden paıda boldy dep oılaısyz? Kiltıpan nede?

— Mıda,— dedi ol birden.— Bári-bári de anaý, qarǵys atqyr, bas aýyrýynan bastalǵan.

— Onyń ózi de negizgi aýrýdyń sımptomy ǵana ǵoı,— dedim men.

Ol bas ızedi.

— Áıteýir, bári de túsiniksiz. Ómirde eshqashan aýyryp kórgen adam emes edim. Al myna páleniń mıǵa qalaı tap bolǵanyn bilmeımin. Rak pa, álde basqadaı bir isik pe, ne de bolsa áıteýir ishime boılap kirip alǵan bir tajal búkil tánimdi kemirip, qanymdy soryp, janymdy birtindep jep bara jatqan sekildi.

— Negizinen adamnyń dene qozǵalysyn basqaryp otyratyn basty organ — mıshyq qoı. Sizdiń sol mıshyǵyńyz da zaqymdanǵan ba deımin.

— Solaı sekildi. Biraq bárinen ókinishtisi sol — aqyl-esim bútin, sanam sap-saý bola turyp, ár múshemnen kezekpe-kezek aıyrylyp bara jatqanym janyma qatty batady. Qazirdiń ózinde eshteme kóre almaımyn, qulaǵym jartylaı ǵana estıdi. Óstip kete barsa kóp uzamaı tilden de qalatyn shyǵarmyn. Biraq qansha beısharanyń kúıin keshsem de birdeme istesem-aý degen jińishke úmitpen osy jerde, osy ómirde, tiri qalpymda júre beretinime senemin.

— Sonda siz... bunymen ne aıtpaq oıyńyz bar? Ózim ólsem de, janym ólmeıdi degińiz kele me?

— Bos sóz!— dep ol betin tyrjyń etkizdi.— Aıtaıyn degenim — meniń negizgi júıke tamyrlarym din aman. Jadym jaqsy, aqyl-esim ornymda. Ázirge oılaı da bilemin, oılaǵanymdy qoryta da bilemin. Osynyń bári joǵalǵan kezde, men de joǵalamyn. Iakı, ólemin. Al jan degenińiz?

Ol mysqyldaı kúldi de, osymen áńgime bitti degendeı sol jaq qulaǵyn jastyqqa basyp, bir jaq qyryna qısaıa bergen.

Bul adamnyń aıanyshty taǵdyry Mod ekeýimizdiń de eńsemizdi túsirip jiberip edi. Ol óstip kúnnen kúnge tómendeı bermese, ońalyp ketýi ekitalaı-dy. Osyndaı azapqa salatyndaı bu beıshara taǵdyrǵa ne jazdy eken dep te oılaımyz. Sondaı sátte keshegi onyń adamdarǵa jasaǵan barlyq zorlyq-zombylyǵy men qıanaty esińe túser edi. Kim bilsin, sol istegen isteriniń óteýin óteıtin de kez jetken shyǵar qazir... Ne desek te endigi sátte biz ózimizdi sabyrly da salqyn qandy kúıde ustap, bir-birimizdi qalaıda túsinýge, túsinisýge tyrysqanbyz.

Keshkilik Mod ekeýimiz onyń tóseginiń janynda, endi ne isteımiz dep turǵanda:

— Qolymdaǵy buǵaýdy sheship tastasańyzdar da bolady,— degen ol.— Sal bop jatqan adamnan nesine qorqasyzdar. Maǵan endi typ-tynysh jatyp ólimdi kútkennen basqa ne qaldy.

Osyny aıtyp ol taǵy da aýzyn qısaıta kúlgende, Mod eriksiz teris buryla berip edi — tegi týra qaraýǵa dáti shydamasa kerek.

— Siz kúlgen kezde aýzyńyzdyń qısaıyp ketetinin bilesiz be?— dedim men oǵan tosynnan saýal qoıyp. Bunym — Mod ony tamaqtandyrǵan kezde qoryqpasyn degenim edi.

— Olaı bolsa, men kúlgenimdi qoıaıyn,— dedi ol salqyndaý til qatyp.— Búgin tańerteń bir jaısyzdaý dúnıeni ózim de sezip edim. Oń jaq betim quddy tas bop qatyp qalǵandaı — sup-sýyq, jan joq. Osyndaı birdemeniń sezile bastaǵanyna búgin, mine, úshinshi kún: birde oń aıaǵymnan, endi birde sol jaq qolymnan aýyq-aýyq jan ketip qalǵandaı bop turady.

— Demek meniń kúlkimnen de usqyn ketken eken ǵoı?— dedi ol az únsizdikten soń taǵy da.— Endeshe budan bylaıǵy jerde meni ishteı kúlip jatyr dep esepteńizder. Jan dúnıesimen, búkil bolmysymen! Men qazir de dál solaı kúlip jatyrmyn.

Kóńilsiz de bolsa osy oılap tapqanyna ol ózinshe rıza bolyp, biraz ýaqyt únsiz jatty.

Onyń ózine tán minez-qulqy tıtteı de ózgermegen. Búkil dene múshesi bir-birlep solyp-semip, kishkentaı ǵana bólmede qor bolyp, beıshara bolyp jatsa da, ol báribir sol baıaǵy eshkimge bas ımes, selt etpes qorqynyshty Qorqaý Larsenniń ózi edi. Biraq onyń bir kezdegi taýdaı keýdesi endi tas qamalǵa aınalyp, syrtqy dúnıeniń bárinen ony oqshaýlap, mynaý jaryq jalǵanda onyń jan álemin múlde jalǵyz qaldyrǵandaı edi. Ol budan bylaıǵy kúnderi esh ýaqytta "men ony isteımin, buny isteımin" deı almasy anyq-ty. Esesine buǵan qalǵany — tek "men ázirge tirimin" degen bir ǵana aldanysh bolatyn. Iaǵnı onda endi tirlik bar da, qozǵalys joq, oılaý bar da, oryndaý joq edi. Budan da dálirek aıtqanda, oılaý, sóıleý jaǵynan ol kádimgideı tiri adam da, al qozǵalys, áreket turǵysynan onyń tabyttaǵy máıitten esh aıyrmasy joq-ty.

Mod ekeýimiz onyń qolynan buǵaýdy alyp tastasaq ta, oǵan degen ishki úreıden báribir qutyla almaǵanbyz. Qanshama jaqyndaıyq desek te sanamyz ony syrtqa tebe beredi. Quddy ol kez kelgen sátte ornynan atyp turyp, alqymnan ala túsetindeı kórinedi. Odan kórgen burynǵy qorlyq-zorlyǵymyz sondaı, sanaǵa batpandap sińgen qorqynyshtan áli kúnge arylyp bolmaǵan ekenbiz.

Moıny tym qysqa bolǵandyqtan men jasaǵan jebeniń keıbir aýyr zattardy kóterýge shamasy jetpegen. Oılana kele munyń da amalyn tapqandaı boldym. Qalaı deısiz ǵoı? Jańadan hvat-talı jasadym da, fok-machtyń tómengi ushyn planshırden ótkizip qatty tartyp tastadym, sodan keıin machty palýbaǵa túsirip bolǵan soń jebeniń kómegimen grot-gıkti bortqa kóterip aldym. Onyń uzyndyǵy qyryq fýttaı edi, machty kóterip, ornalastyrýǵa bul tolyǵymen jetkilikti bolatyn. Ózim jebege bekitip qoıǵan qosalqy talıdiń kúshimen gıkti tiginen turǵyzdym da, sosyn ony palýbaǵa myqtap bekitip qoıdym. Mendegi jebede burynnan turǵan kishkentaı shyǵyrdy gık nokine ornyqtyrdym. Budan soń talıdiń jyljymaly ushyn brashpılge baılap, gık nokin qalaýymsha kóterip-túsiretindeı yńǵaıǵa keltirdim, sonymen qatar budan keıin qandaı jaǵdaıda da onyń tabany eshqaıda jyljymaıtyn bolǵan. Men buǵan qosa gık nokine kótergish talıdi de jyljymastaı etip bekitip tastadym. Osy jumystyń bári bitken kezde, oılap tapqan amal-tásilimniń maǵan qanshama jeńildik týǵyzǵanyna ózim de qaıran qalǵanym bar.

Osy jumystardyń bárin men eki kúnde istep bitkem de, tek úshinshi kúni tańerteń ǵana fok-machty palýba ústine turǵyzyp, onyń tómengi ushyn trúm stepsisine kıgizý úshin jonyp-qyrnaýǵa kiriskem. Aǵashpen jumys isteýge kelgende men múlde olaq adam edim, bóreneniń basyn shaýyp, kesip, ózim oılaǵandaı qalypqa keltirgenshe ol beıshara myj-myj bolyp, ábden ıtrásýási shyǵyp edi. Biraq qalaı degenmen paıdaǵa asatyn birdeme jasap shyǵarǵan sıaqtymyn.

— Jarap qalar! Qudaı biledi jarap qalar!— deımin óz istegen isime máz bolyp.

— Siz bilesiz be, doktor Djordan kez kelgen naqty zattyń myqty-beriktigi nemen synalatyny jóninde ne degenin?— deıdi Mod.

Men basymdy shaıqadym.

— Eń myqty synaq quraly myna suraqqa jaýap berýge tıis: "Sizdiń qolyńyzdan shyqqan zat adam paıdasy úshin qanshalyqty qyzmet atqarýǵa qabiletti? Jáne, eń bastysy, oǵan adam ómirin senip tapsyrýǵa bola ma?"

— Baıqaımyn, doktor Djordan sizdiń pirińiz-aý deımin.

— Men ózimniń eski panteonymdy buzǵan kezde, odan Napoleon, Sezar sıaqty biraz eski-qusqyny laqtyryp tastap, olardyń ornyna óz rýhyma jaqyn jańalardy qoıýǵa kóshkem — deıdi Mod sabyrly pishinmen.— Sonda birinshi bop tórime shyqqan — doktor Djordan ǵoı.

— Naǵyz qazirgi zamanyń qaharmany!

— Onyń qazirgi zamannyń has perzenti bolýynyń ózi — ulylyǵy! Aıtyńyzshy, kóneniń kón tulǵalary bizge endi kósem bola almaıdy ǵoı, solaı emes pe?

"Iá" degendi bildirip, men bas ızep qoıdym. Mod ekeýimizdiń oıymyz ylǵı da bir jerden shyǵatyn, sondyqtan da bizdiń aramyzda bir nársege daýlasý, sóz qaǵystyrý degen múlde bolmaıtyn. Eń bastysy, ekeýimizdiń dúnıetanymymyz ómir, tirshilik degen keń óriste birge tabysyp, bir arnadan shyǵyp otyrýshy edi.

— Biz eki ádebıet synshysyna tańǵalarlyqtaı tamasha til tabystyryp júrmiz?— deımin men ázildep.

— Keme jóndeý sheberi men onyń kómekshisine de,— deıdi ol da, ázilmen jaýap qaıtaryp.

Ol kúnderi biz óte sırek qaljyńdasyp, sırek kúlýshi edik, óıtkeni, bir jaǵynan, oǵan ýaqytymyz bolmaıtyn, ekinshiden, Qorqaý Larsenniń kóz aldymyzda birtindep ólip bara jatýy da janymyzǵa ońaı soqpaǵan.

Kóp ótpeı-aq onyń aýrýy qaıta ustaǵan da, bul joly ol sóıleýden de qalyp edi. Dálireginde, jıi-jıi tili baılanyp qalatyn bolǵan. Bu jaǵynan ol, óz sózimen aıtqanda, "birde toqtap, birde júrip turatyn telegraf apparatyna" uqsar edi. "Apparat" júrip turǵanda Larsen qınalyp ta bolsyn, áıteýir, erin ushynan azdap sóılegen bolady. Sosyn kútpegen jerde tili taǵy baılanyp qalady, jańaǵy sózdiń jalǵasyn endi qashan aıtar eken dep, saǵattar boıy onyń aýzyna qaraısyń da otyrasyń. Osyndaı bir kúni ol basynyń qatty aýyratynyn aıtyp, bizge baǵyna qarap jatty da: "Eger bir kúni tilden de aıyrylatyn bolsam, bylaısha túsiniseıik",— dep, baılanystyń mynadaı túrin usynǵan: bir saýsaǵyn búgip kórsetse, bul — "ıá" degeni, al ekeýin qatar búkse, buny "joq" dep túsingen jón. Bul belgini ol der kezinde aıtyp úlgergen eken, óıtkeni dál sol kúni keshkisin ol, rasynda, sóıleýden de múlde qalyp edi. Sodan beri beıshara bizdiń suraqtarymyzǵa álgindeı shartty belgilermen jaýap berip, al ózi birdeme aıtqysy kelse, onysyn tek qaǵazǵa jazyp qana jetkizetin bolǵan.

Qylyshyn súıretip qys ta jetti. Birde muzdaı sýyq jańbyr jaýsa, endi birde túıirtpek-túıirtpek qıyrshyq qar tarydaı tyrsyldap betke urady. Onyń arty alaı-dúleı boranǵa ulasatyn da kezi kóp. Bul ýaqytta mysyqtar ońtústiktegi jyly mekenderine attanyp ketken de, mundaǵy jataqtary qulazyp bos qalǵan. Óz basym demalys, tynyǵý degenderdi áldeqashan umytqam: tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin kúıbeń-kúıbeń etip palýbada júremin: qar men jańbyrǵa asa qınalyp jatqam joq, tek yzǵary súıekten óter qyzyl jelge shydaý óte qıyn. Degenmen oǵan da moıymaı, jumysymdy jalǵastyra beremin. Sonyń arqasynda biraz isti tyndyryp tastaǵanym da ras.

Kezinde jebeni turǵyzyp jatqanda, onyń basyna tartqyshty bekitýdi umytyp ketip, keıin amalsyz sonaý bıikke órmeleýge týra kelgen. Endi sodan sabaq alǵan men fok-machtty kótermeı jatyp tóbesine shtag, gafel-gardel, dırık-fal sıaqty qural-jabdyqtardy bekitip tastadym. Alǵashynda bul jumystyń bárin jarty-aq kúnde bitirem be dep edim, biraq ádettegideı buǵan da tutastaı eki kúnim ketken. Al alda osyndaı qanshama is bar! Máselen, bir ǵana jelkenniń ózin basynan bastap qaıta jasaý kerek!

Men sol fok-machty jabdyqtap jatqanda, Mod, qajet kezinde, bir jaǵynan maǵan kómektesip, ekinshi jaǵynan jelken tigýdi qolǵa alǵan. Materıal ári qatty, ári tym aýyr bolatyn, al Mod ony tikkende naǵyz matrostar ǵana ustaıtyn jýan jip pen tek jelken tigýge arnalǵan úsh qyrly ıneni paıdalanǵan. Birazdan keıin saýsaq arasy qajalyp, qyzylettenip ketse de, ol jumysyn bir sát te toqtatqanyn kórgenim joq. Bunymen qosa tamaq daıyndaý men aýrýdy kútý de onyń moınynda edi!

— Qoıdym yrym-syrymdy!— dedim men juma kúni tańerteń.— Machty búgin kóteremiz.

Barlyq daıyndyq jumysy bitken. Gık talıin brashpılge salyp, machty palýbadan jaılap kóterdim. Sosyn bul talıdi bekitip, jebe talıin brashpılge qosyp, qoltutqany aqyryndap buraǵan kúıi machty palýbaǵa tiginen turǵyzdym.

Manadan beri maǵan kómektesip, barabannyń bir shetinen ustap turǵan Mod endi qoly bosasymen:

— Tamasha! Tamasha!— dep, balasha máz bolyp, alaqandaryn shapalaqtap jiberdi.— Mynadaı machtpen jerdiń túbine jetýge bolady! Biraq artynsha túsi buzylyp shyǵa kelip edi.

— Qarańyzshy, macht dińi tómengi tesikke dál kelmeı tur ma, qalaı? Qyrsyqqanda bar jumysty basynan qaıta bastap júrmeseńiz.

Men qýlana jymıyp qoıdym da, gık tartpalarynyń birin bosatyp, ekinshisin biraz tartyp, machty palýba ortasyna jyljyttym. Degenmen ol áli de astyndaǵy tesikke týra kelmegen. Mod taǵy da ábirjı berip edi, men álgindegi jymıǵan qalpymnan jazbaı, gık pen jebe talılerin asa eptilikpen qozǵaı otyryp, macht dińiniń tómengi basyn palýba tesigine dál ákelip qoıdym. Budan soń Modqa machty qalaı túsirý kerektigin búge-shigesine deıin túsindirdim de, al ózim tómendegi trúmge túsýge bet aldym. Óıtkeni shhýna túbine ornalastyrylǵan steps degen jýan dóńbekke macht dińin bekitýim kerek-ti.

"Jaılap túsire ber" dep tómennen Modqa daýystadym. Macht stepske qaraı jep-jeńil túse bastady. Jáne túskende, týra stepstiń tórt buryshty tesigine quldılaǵan. Alaıda jolaı óz osinen sál aınalyp ketken eken, steps tesigine kıgizer kezde eki jaqtyń burysh qyrlary bir-birine sáıkes kelmeı qalyp edi. Ne isteý kerektigin men birden bile qoıdym. Modqa machty bir orynda ustap tur dep aıqaıladym da, al ózim palýbaǵa kóterilip, hvat-talıdi machtqa tas qyp bekitip, Modqa hvat-talıdi men tart degen kezde tartasyń degendi tapsyryp, qaıtadan trúmge tústim. Men qolshamnyń jaryǵymen machtyń qalaı aqyryn aınala bastaǵanyn, aınalǵan sátte onyń túpki jaqtaýy steps tesiginiń jaqtaýyna qalaı paralel kelgenin ap-anyq kórip turdym. Mod talıdi bekitip, brashpılge qaıta barǵan. Jaılap tómen túse bergen macht sońǵy birneshe dúımnen keıin... jáne bir jaǵyna buryla bastap edi. Degenmen Mod ony taǵy da hvat-talımen túzep jiberip, odan ári brashpılmen týralaı bergen. Aqyr sońynda, áıteýir, tórtburysh tesikke tórtburysh sıraq dálme-dál túsip, úlken bir is bitip edi.

Men qýanǵanymnan aıqaılap jiberdim. Mod ta qolyn shapalaqtap maǵan qaraı umtylǵan. Qolshamnyń qyzyl-sarǵysh jaryǵynda ekeýmiz de óz eńbegimizdiń jemisine máz bolyp, masattanyp jatyrmyz. Bir sát bir-birimizge raqattana qaraımyz. Qoldarymyz da eriksiz aıqasa qalǵan. Osy mezette, qýanyshtan kózimizden jas ta ytqyp ketti-aý deımin.

— Shyndyǵyn aıtqanda, buǵan biz asa qınala da qoıǵan joqpyz ǵoı,— deımin men.— Bizge bárinen aýyr tıgeni — osy jumysqa daıyndyq bolǵan joq pa!

— Al men baqyttyń úlkeni — oılaǵan isti oıdaǵydaı júzege asyrý dep bilem,— dedi Mod julyp alǵandaı.— Mynadaı alyp machty sý betinen kóterip, palýbaǵa shyǵarý, sosyn ony ǵajap kúshpen tik turǵyzý — kimniń qolynan keledi!? Jáne buny eki-aq adam istedi degenge kim senedi! Shyn máninde erliktiń erligi osy emes pe!

— "Basqa da istegenderi bastan asady",— dep men kóńildi daýystaı berdim de, kilt múdirip qaldym — áldeqaıdan murnyma bir ashshy ıis kelgendeı.

Qolshamǵa jalt qaradym. Joq, ol tútindep turmaǵany baıqalady. Men taǵy da aýany ıiskedim.

— Bir jerde birdeme kúıip jatyr!— dedi Mod senimdi.

Ekeýimiz birdeı trapqa júgirdik, biraq men ony basyp ozyp, palýbaǵa buryn shyqtym. Kýbrık lúginen qap-qara tútin shıratyla shyǵyp jatyr eken.

— Apandaǵy Qorqaý áli tiri!— dedim men tistenip. Dedim de tómenge bir-aq sekirdim.

Qýyqtaı bólmeniń ishi qoıý tútinnen kóz ashtyrmaıdy, sıpalanyp alǵa júrip kelemin. Bir jaǵynan qorqyp kelemin. Qorqaý Larsenniń baıaǵy qorqaýlyǵy, baıaǵy onyń úreıi boıymnan áli ketpegen — kez kelgen sátte ol meni bas salyp, qylqyndyra jóneletin sıaqty. Bir mezet tipti qaıtadan tura qashqym da kelgen joǵaryǵa, biraq esime birden Mod túsken. Kóz aldymda — týra jańaǵy trúmda turǵan túri: qýanǵannan jas tolǵan qońyr kózder, balbul janǵan aqquba bet, qulaǵymda — syńǵyrlaǵan ásem ún. "Joq!— dedim men ishteı shıryǵyp.— Sheginerge jol joq, tek qana alǵa!" Tútinge qaqalyp-tunshyǵyp júrip Qorqaý Larsen jatqan tósekke de jettim-aý aqyry. Sıpalaı izdep qolyn da taptym bir mezet. Ózi qozǵalyssyz, typ-tynysh jatyr eken, tek meniń qolym tıgen kezde ǵana azdap jybyr etkendeı boldy. Ol jamylyp jatqan kórpeniń ishi-syrtyn túk qaldyrmaı qarap shyqtym. Eshteme joq. Aý, endi qaıdan shyǵyp jatyr búl tútin? Kózimdi ashytyp, qolqamdy qaýyp, tynysymdy barǵan saıyn taryltyp bara jatqany mynaý! Esimnen adasqandaı kýbrık ishin shyrkóbelek aınalyp, júgirip júrmin. Bir sát ústel ústine sekirip shyqqanda ǵana azdap es jıǵandaı boldym. Eger tósekte tańylyp jatqan adam shynymen órt qoıýdy oılasa, onda ol qol jetetin jerden ǵana tutatatyn birdeme izdeýi kerek qoı. Demek, ne izdesek te onyń tóseginiń mańaıynan izdeýimiz kerek te.

Osy oımen Qorqaý Larsen tóseginiń janyna qaıta oralǵanda, kenet Modpen túıisip qalǵanym. Onyń myna qoıý tútin ishinde qashannan beri júrgenin kim bilsin!

— Jyldam joǵaryǵa ketińiz!— dedim men batyl buıyryp.

— Jaraıdy, Hemfrı, biraq..— dedi ol qyryldaǵan daýyspen jylamsyraı til qatyp.

— Jo-joq, maǵan eshteme aıtpańyz! Tek tezirek ketińizshi bul jerden!— dedim men endi aıqaılap.

Mod aıtqandy tyńdap, tósek janynan uzaı berdi. Biraq artynsha men sońynan tura umtyldym: ol sasqalaqtap júrip esikti taba almaı qalýy da múmkin ǵoı. Janushyra júgirip trapqa jettim. Biraq ol munda bolmaı shyqty. Múmkin men jetkenshe joǵaryǵa kóterilip ketken shyǵar. Ne isterimdi bilmeı ańyryp turyp qaldym, alaıda... kenet áldeqaıdan onyń álsiz, tunshyǵa shyqqan daýsy estilgendeı boldy.

— Hemfrı-ı... He-emfrı! Siz qaıdasyz? Men adasyp kettim.

Daýys art jaǵymnan estiledi. Qoıý tútindi qaq jara umtylyp, tómengi qabyrǵaǵa jetsem... ol sıpalana qarmanyp, qabyrǵa túbin jaǵalap júr eken, qolynan shap berip ustadym da, joǵaryǵa qaraı súıreı jóneldim. Sóıtip ony palýbaǵa alyp shyqqan soń, kóp kidirmeı taǵy da tómenge túsip kettim.

Tútinniń shyqqan jerin tek Qorqaý Larsen jatqan mańaıdan izdeý kerektigine men senimdi edim, sondyqtan oılanbastan týra solaı qaraı umtyldym. Ol jerge jetken soń Larsen jamylyp jatqan kórpeni taǵy da sıpalaı bergenimde, joǵarydan bir ystyq shoq qulap túsip, qolymdy kúıdirip ketkeni. Basymdy shuǵyl kóterip, tóbege qaradym. Túsinikti boldy! Larsenniń ústindegi ekinshi tósekke tóselgen taqtaılardyń jaryǵynan jylt-jylt etken ot kórinedi. Iakı Qorqaý Larsen jatqan kúıi qolyn joǵary sozyp, taqtaı jaryqshaqtarynyń arasynan kórinip turǵan saban matrasqa ot qoıyp úlgirgen. Byqsyp janyp, búkil astyńǵy qabatty tútindetip jatqan sol áne.

Tósekten matrasty julyp alyp, jerge bir urdym da, aıaǵymmen taptaı bastadym. Taptaǵan saıyn saban ushqyndary jan-jaqqa jyltyraı ushady. Men odan saıyn órshelene taptaımyn. Aqyry áıteýir sońǵy ushqyn qalǵansha jer tepkilep júrip, isti ońynan bitirdim de, taza aýa jutý úshin palýba jaqqa jantalasa júgire jóneldim.

Sálden keıin, saqtyq úshin, edende áli de tútindep jatqan saban matrastyń ústine birneshe shelek sý ákelip quıyp tastadym. Tek sodan keıin ǵana tútin birtindep seıile bastady da, arada on mınýttaı ótkende kýbrıktegi árbir zat ap-anyq kórine berdi. Budan soń Modty da tómenge shaqyryp aldym. Áýelde Larsen es-tússiz sulyq jatyr edi, taza aýa jutqan soń eptep qybyrlaı bastaǵan. Biz áli de onyń janynda áýrege túsip júrgenbiz, kenet ol bizge tanys belgimen qaǵaz, qaryndash suraǵan.

"Maǵan kedergi jasamaýlaryńyzdy ótinem,— dep jazyp berdi ol.— Men ishteı kúlip jatyrmyn".

Birer mınýt ótkennen keıin taǵy da mynadaı jazý usynyp edi.

"Baıqaǵan shyǵarsyzdar, men qazirdiń ózinde ashytqynyń bir bóligimin ǵoı".

— Qudaıǵa shúkir, tym úlken bolmaǵanyna qýanyshtymyn,— dedim men daýystap.

"Rahmet!— dep jazdy ol.— Biraq ol múlde joǵalyp ketpes buryn keremet bojyp, kishireıe túsetinin siz eskerdińiz be?"

"Men áli de osyndamyn, Hemp,— dep jazdy ol qorytyndy sózinde.— Buryn-sońdy basym da dál mundaı jumys istep kórmegen shyǵar. Bárin bilip, bárin paıymdap jatyrmyn. Mysqaldaý aýytqý joq mende. Oı-sanam túgel tastúıin. Ózim de tutastaı osyndamyn, tipti osyndamyn deýdiń ózi de az..."

Bul sózder maǵan tas qarańǵy kórdiń ishinen estilgendeı sezildi, óıtkeni osy sáttegi onyń denesi sup-sýyq ólikti máńgi qushaǵyna alǵan sup-sur tabyttaı kóringen. Al sol tabyttyń ishinde shyǵarǵa tesik tappaı shyryldap onyń shybyn jany ushyp júrgendeı edi. Ineniń jasýyndaı sol tesikti ol qashan tabady? Qashan sonda jany jaı tabady? Bul tek jaratqanǵa ǵana aıan desek te, ol úshin aqtyq kúnniń alys emestigi anyq-ty.

OTYZ SEGİZİNSHİ TARAÝ

"Baıqaımyn, sol jaǵymnan da jan ketip bara jatqan sıaqty,— dep jazdy ol kemeni órtegisi kelgen kúnniń erteńinde tańerteń.— Iá, jansyzdaný tym jyldamdap barady. Qazirdiń ózinde qolymdy áreń kóteremin. Búgin qulaǵym da óte nashar estıdi, múmkindigi bolsa, qattyraq sóıleńizdershi. Baquldasatyn sát keldi-aý deımin osy..."

— Qatty aýyryp jatyrsyz ba?— dedim men.

Bul sózimdi ekinshi ret qattyraq qaıtalaǵanda ǵana ol jaýap bergen.

"Keıde... ara-tura".

Onyń sol qolmen óte aqyryn, súırete jazǵan shımaı-shatpaǵyn taný tym qıynǵa soqqan. Bul jazýlar bir kirgeniń úshin birneshe dollar tóleıtin spırıttik seanstardaǵy arýaqtardyń jaýabyn eske túsirer edi.

"Biraq men áli de osyndamyn... ıá, men áli de tutastaı osyndamyn" degen jazýlardy onyń qoldary shımaılap bolsyn, tym aqyryn bolsyn, áıteýir, tynbaı jaza bergen, jaza bergen.

Keıde qaryndash qolynan túsip ketedi, biz ony saýsaq arasyna qaıtadan qystyryp beremiz. Ol taǵy da jaza túsedi.

"Aýrý báseńdegen kezde tynyshtyq pen demalystan janyma keremet raqat tabamyn. Meniń oı-sanam esh ýaqytta mundaı sergek kúıdi bastan keshpegeni anyq. Dál qazir men ıogtar sıaqty ólim men ómir týraly ǵajaıyp tolǵanystarǵa batyp jatyrmyn".

— Jáne máńgi tirlikti de umytpaǵan shyǵarsyz?— deıdi Mod onyń qulaǵyna daýystap.

Ol jáne birdeme jazaıyn dep qaǵazǵa umtylyp edi, biraq qaryndashy qaıta-qaıta taıǵaqtaı berdi. Sóıtip úshinshi ret umtylǵan kezde, qaltyldaǵan qoldan qaryndash túsip te ketken.

Biz ony qolyna qaıta ustatyp edik — bosqa áýrelenippiz — ol endi saýsaqqa toqtaǵandy múlde qoıǵan eken. Budan soń Mod qaryndashty onyń qolyna ózi ustap turyp jazdyrýǵa tyrysqan: al ol árbir áripti túsirýge bir mınýttaı jumsaı otyryp "J-A-L- Ǵ-A-N!" degen sózdi ázer jazyp shyqqan-dy.

Bul — ómiriniń eń sońǵy kúnine deıin eshtemege senbegen qalpynan tıtteı de aınymaǵan Qorqaý Larsenniń eń sońǵy sózi edi. "Jalǵan!". Budan ári saýsaqtar qozǵalýdan qalǵan. Denesi dir ete qalyp, sosyn ol da sap tyıylyp edi. Mod onyń qolyn bosatqany sol — saýsaqtar jazyla bergen de, qaryndash edenge tyrs ete túsken.

— Siz meni estısiz be?— dedim men qolyn qysa aıqaılap. Bunym — eger meni estise, bolmaǵanda saýsaqtary jybyrlar degen esekdámem edi. Joq, typ-tynysh, sup-sýyq! Bul — qoldan jan ketip qalǵany ǵoı.

— Erni jybyrlaıdy,— dedi Mod.

Men jańaǵy suraǵymdy qaıta qoıdym. Iá, erinderi birdeme deıtin sekildi. Mod olarǵa saýsaq ushyn tıgizip turdy da, al men suraǵymdy taǵy da qaıtaladym.

— "Iá"— dep jetkizdi Mod.

Biz bir-birimizge suraýly pishinmen qarap qoıdyq.

— Budan ne paıda?— dedim men kúbirlep.— Estise de oǵan ne aıtamyz biz?

— Aıtpaqshy, odan surańyzshy...

Mod batylsyzdaý sóılep, sóz aıaǵyn jutyp qoıdy.

— Iá, odan birdeme suraıyq,— dep men ony jalǵastyryp ákettim.— Sol suraǵan dúnıemizge ol "joq" dep jaýap berse, oǵan ne kerek ekenin biletin bolamyz.

— Aıtyńyzshy, tamaq ishkińiz kele me?— dedi Mod oǵan qatty daýystap.

Erinder bolmashy ǵana qybyr etti.

— "Iá"— dep jetkizdi ony Mod.

— Et jeýge qalaısyz?— dedi sosyn Mod taǵy.

— "Joq",— degendi erninen oqydy ol.

— Al sorpaǵa?

— Iá, ol sorpa ishkisi keledi,— dedi Mod, maǵan qarap, baıaý til qatyp.— Ázirge qulaǵy estip turǵanda biz onymen óstip túsinisermiz-aý, al sosyn...

Ol maǵan áldebir muńly júzben qaraǵan. Erinderi dirildep, kózine jas ta tolyp ketip edi. Sosyn bir mezet aıaǵynan ál ketkendeı teńsele qısaıa bergen ony men ázer ustap úlgerdim.

— O, Hemfrı!— dedi ol tereń kúrsinip.— Osynyń bári qashan biter eken? Sharshadym, ábden qajyp bittim.

Ol meniń ıyǵyma basyn tyǵyp, solqyldap jylap jiberdi. Mamyqtaı jumsaq, bir tal qaýyrsyndaı jeńil denesi meniń qushaǵymda dir-dir etedi. "Netken názik, netken súıkimdi!— deımin ishimnen.— Adam balasyn súıgen judyryqtaı júregi qandaı! Eger osy qyz bolmasa men ne ister edim?!"

Ol ózine-ózi kelgenshe men ony jyly sózdermen jubatyp, jigerin janyp, súıeý bolǵan boldym. Modtyń rýhy myqty edi, sol rýh onyń talshybyqtaı denesine keıde taýdaı kúsh te berip otyratyn.

— Qandaı jaǵdaıda da ardyń taza qalpynda qalǵanyna ne jetsin!— dedi ol. Sosyn arada bir mınýt ótpeı jatyp óziniń ádemi kúlkisimen myna sózderdi jáne qosyp qoıdy. Qalaı deseńiz de, men bar bolǵany balapanmyn ǵoı!

Bul sózdi estigende quddy denemdi elektr togy urǵandaı dir ete qaldym. Ózimniń oǵan degen júrek lúpilim men mahabbatymdy osy bir-aq aýyz sózdiń aıasyna syıdyryp, ózimdi qanshama ret lázzatqa bóledim deseńizshi! Iá "balapanym!" deıtinmin men oǵan árbir meıirlene qaraǵan saıyn.

— Siz ózińizdi solaı ataýyńyzdyń sebebi ne?— dedim men tolqı turyp. Ol maǵan tańyrqaı qaraǵan.

— Ne deısiz?..

— "Balapan" dep.

— Al siz meni solaı atap kórgen joqsyz ba?

— Iá, ataǵam,— dedim men.— Biraq ishteı. Bul meniń óz sózim.

— Demek siz túsińizde sóıleskensiz ǵoı,— dep ol kúlip qoıdy.

Men onyń kózderinen taǵy da dir-dir etken bir jyly ushqyndy ańǵaryp qaldym. Osy mezette meniń kózderim de nebir tátti sózderdi jyr etip turǵany anyq-ty. Jáne áldebir kúsh meni oǵan tartyp bara jatqandaı. Iá, jel maıystyrǵan aǵashtaı men oǵan erikten tys qulaı berdim. Mine, biz bir-birimizge qandaı jaqyn turmyz deseńizshi! Biraq ol basynan bóten-baspaq oılardy qýǵysy kelgendeı shashyn silkip-silkip jiberdi de:

— Men bul sózdi es bilgennen beri bilemin,— dedi.— Bizdiń ákeı sheshemizdi solaı dep ataıtyn.

— Báribir ol sóz meniki,— dedim men qyrystanyp.

— Múmkin siz de óz anańyzdy solaı ataǵan shyǵarsyz?

— Joq,— dedim men; budan keıin ol suraq qoıǵan joq, biraq maǵan qaraǵan kózinde áldebir albyrt ta alabóten ushqynnyń mazdaı janyp turǵany ras-ty.

Fok-machty ornyna turǵyzǵannan keıin bizdiń jumysymyz birden qarqyn ala bastap edi. Máselen grot-machty stepstegi óz uıasyna qalaı jep-jeńil qondyra qoıǵanymyzǵa meniń ózim tańǵalamyn. Buny biz fok-machtyǵa bekitilgen kótergish jebeniń kómegi arqyly júzege asyrǵanbyz. Taǵy da birneshe kún ótkende barlyq shtag pen vant óz oryndaryna turyp, myqtap tartylyp tastalǵan. Eki adamnan ǵana turatyn komanda úshin topseldiń tek artyq jumysy bolmasa túkke de onyń paıdasy joq edi, sondyqtan men stengalardy palýbaǵa jatqyzdym da, tastaı qyp bekitip qoıdym.

Sosyn taǵy bir-eki kúnimizdi jelkenderdi ilýge jumsadyq. Olar nebári úsheý edi: klıver, fok jáne grot. Ár jeri jamaý-jamaý, shet-sheti jyrym-jyrym, bir jaǵy uzyn, bir jaǵy qysqa bul jelkender "Eles" sıaqty táp-táýir shhýnanyń sıqyn tym buzyp jibergeni ras endi.

— Bunymen de talaı jerge jetýge bolady dep kúledi Mod.

— Biz oǵan eń qymbatymyz — ómirimiz ben taǵdyrymyzdy da senip tapsyramyz,— dep qoıamyn men.

Týrasyn aıtaıyn: meniń jańa meńgergen mamandyqtarymnyń ishinde eń "ońdyrmaǵanym" jelkenshi bolý edi. Sonyń ózinde ony tigýden kóri basqarý maǵan áldeqaıda jeńil bolatyn, ári-beriden soń men osy qalpymmen de myna shhýnany soltústik Japon jaǵalaýlaryndaǵy porttardyń áıteýir birine aman-esen jetkize alatynyma esh kúmánim joq-ty. Kapıtan kaıýtasynan taýyp alǵan keme basqarý jónindegi kitapty men erteden-aq oqı bastaǵanmyn, sonymen qatar meniń jolbasshylyǵymda Qorqaý Larsenniń óz qolymen jasalǵan tamasha planshet te bar-tuǵyn. Juldyzdar álemi syzylǵan bul planshetti, onyń óz sózimen aıtqanda, boqmuryn bala da paıdalanýǵa ábden bolatyn.

Al endi osy planshettiń ıesi týraly aıtsaq, bul apta boıy onyń jaǵdaıy esh ózgere qoımady dese de bolady — tek qulaǵy burynǵydan da nashar estı bastaǵan, sondaı-aq erinderiniń qozǵalysy da ázer-ázer kúıge túsip edi. Alaıda "Eles" machti jelkendermen sándelip shyǵa kelgen kúni Larsen sońǵy ret bir dybys shyǵaryp, erinderi aqtyq qımyl kórsetken. Men odan: "Siz áli osyndasyz ba?" dep surap edim, erinderi: "Iá" dep jaýap ber edi.

Sóıtip sońǵy jip te úzildi. Endi onyń táni tastaı sýyq tabytqa aınalǵan. Sol tabyttyń — jartylaı jansyz tánniń — ishinde jan degen máńgilik rýh áli de meken etken. Iá, biz jap-jaqsy tanyp bilgen osy bir asaý rýh qazirgi sátte qap-qarańǵy qapastyń qursaýynda bulqyna týlap, shyǵarǵa tesik izdep alasuryp jatqany kúmánsiz edi. Onyń táni qazir ózine tıesili emes-ti. Endi ol syrtqy dúnıeniń ystyq-sýyǵyn qalaı sezine almasa, óz denesiniń de jylýyn da solaı sezinýden qalǵan-dy. Ol endi tek óziniń túpsiz tuńǵıyq pen qybyrsyz tynyshtyq qoınaýyna shym batyp bara jatqanyn ǵana túısingen bolar.

OTYZ TOǴYZYNSHY TARAÝ

Jelken kóterip, aq jol tilep, attanatyn kún keldi. Budan ári bizdi Úmit aralynda eshteme ustap turǵan joq edi. Kemeniń sholaq machty jalba-julba jelkenderin jelbiretip óz ornynda turdy. Meniń qolymnan shyqqan árbir dúnıe ásemdigimen kóz tartpasa da myqtylyǵymen kóńil aýdartatynyna sóz joq-ty. Bul macht pen jelkender bizdi nebir daýyldar men jaýyndardan aman alyp shyǵatynyna men senimdi edim, osynaý senim kókiregime uıalaǵan saıyn óz kúshim men qaıratyma ishteı masattanyp ta qoıamyn.

"Buny men istedim! Men! Óz qolymmen istedim!" dep aıqaı salǵym da keledi.

Keıde meniń oıymdaǵyny Mod quddy oqyp turǵandaı-aq daýystap sóıleı bastaıtynyna talaı ret kýá bolyp edim, bul joly da biz grotty endi kótere bergende, ol:

— Qudaı-aý, osynyń bárin siz istedińiz ǵoı, Hemfrı! Óz qolyńyzben istedińiz ǵoı!— degen tańdaı qaǵyp.

— Menińshe, bul jerde eki qoldyń teri bar,— dedim men.— Kishkentaı ǵana eki qoldyń. Biraq ótinem: bul sózdi sizden buryn ákem aıtqan, ol ǵana meni óstip erkeletýshi edi deı kórmeńizshi!

Ol jymıa kúlip bas shaıqady da, qoldaryna úńildi.

— Bunyń kirin endi esh ýaqytta jýyp ketire almaıtyn shyǵarmyn. Terisi de kúnge kúıip, ábden kústenip bitken. Osy qalpynda qap-qara bop qalǵany qalǵan bolar.

— Eger solaı bolsa, bul qoldar sizdi áli talaı qurmetke bóleıdi,— dep men onyń kedir-budyr alaqandaryn qysyp qoıdym. Osy sátte ol qolyn jyldam tartyp ala qoımasa, men barlyq uıat degen máseleni jınap qoıyp, sol ystyq alaqannyń syrtynan qushyrlana súıer me edim, kim bilsin!

Bizdiń joldastyq qarym-qatynasymyzǵa endi jıi-jıi qaýip tóne bastaǵanyn baıqaımyn. Oǵan degen mahabbatymdy men qanshama ýaqyt jyly búrkep kelgenmen, budan bylaıǵy jerde ony jasyra berýge shamam jetpeı bara jatqanyn da sezemin. "Netken qudiret!— deımin basym aınalyp.— Kózimdi baılap, tilimdi qytyqtap, búkil erkimdi bılep alǵan, rasynda, bul ne degen qudiret!" Tipti, mine, ol ernime deıin ıelik etkisi keledi; anaý súıkimdi qoldyń syrtynan súıip-súıip alǵym kelgenniń ózi sonyń aıǵaǵy emes pe! Shynymen-aq es-aqyldan aıyrylǵanym ba bul! Búkil janym men tánim Modqa umtylady da turady. Umtylǵan saıyn sol janym men tánim ony ólip-óship súıetinin qalaıda bildirip qalǵysy keledi. Bul súıýdiń kúshi alasurǵan daýyldan da, sabalap jaýǵan jaýynnan asyp túsetin sekildi — óıtkeni oǵan qarsy turar mende eshqandaı ál-dármen qalmaǵan. Baıqaımyn, Mod ta buny sezedi. Sezbese, bilmese — álginde qolyn birden menen tartyp ala qoıa ma?! Sóıte tura nazaryn basqa jaqqa burǵansha qas-qaǵym sáttik kóz qıyǵyn maǵan bir tastap úlgirgeni de tegin emes qoı...

Men hvat-talıdiń kómegimen gardel men dırık-faldy brashpılge qosyp tartqan soń, grottyń aldyńǵy jáne artqy buryshtaryn birdeı kóterýdiń yńǵaıy kelgen. Jelken bıikke qolapaısyzdaý jyljyǵanmen qımyly shıraq edi — sálden keıin foktyń da qyrtys-tyrtysy jazylyp, jelmen jelbirep kóz tartqan.

— Biz myna alaqandaı aılaqta esh ýaqytta zákir kóterip úlgire almaımyz,— dedim men.— Eger olaı jasaıtyn bolsaq, shhýna jaǵaǵa soǵylyp byt-shyt bolady.

— Sonda ne isteý kerek?— deıdi Mod úrpıip.

— Shynjyrdy múlde bosatyp jiberý kerek. Al men ony bosatyp jatqanda, sizge brashpılge turýǵa týra keledi. Sosyn men zákirmen jumysty bitire salyp birden shtýrvalǵa júgirem, al siz klıverdi kóteretin bolasyz.

Zákirge qatysty osy jumysty men sátimen aıaqtaý úshin keminde on shaqty ret jattyǵý jasap, árbir qımyl-áreketti búge-shigesine deıin zerttep, tekserip aldym. Mod brashpıldiń kómegimen klıverdi kóterýge shamasy keletinin men bildim — bizge qazirgi eń keregi de osy jelken edi. Aılaqta azdap jel tura bastady, ázirge tolqyn kóterilmese de, teńizge sátimen shyǵyp ketý úshin, bizge tezirek qımyldaý kerek-ti.

Men qystyrmadan boltty sýyryp alysymen zákir shynjyry oramadan saldyrlaı aǵytylyp, sýǵa kúmp bergen. Budan soń ıýtqa júgirip baryp, júrgizý tutqasyn jel yǵyna qaraı buryp jiberdim. Jelkender jelpildep, jelge toldy, shhýna bir jaǵyna qaraı qısaıyp, qozǵala berdi. Klıver bıikke jyljydy. Sosyn oǵan da jel tolǵan sátte "Eles" tumsyǵy shuǵyl buryla berip edi, men baǵytty týra ustap turý úshin qolymdaǵy tutqany jel yńǵaıyna qaraı ıkemdeı tústim.

Men qajet kezinde klıverdi ózi jyljytyp turatyn erekshe avtomatty klıver-shkotty oılap tapqanmyn, sondyqtan Modqa bul jóninde ýaıym jeýdiń túkke de qajeti joq-ty. Alaıda Mod klıverdi kóterip úlgergenshe men tutqany shuǵyl jelge qarsy bura qoıdym. Janymyz muryn ushyna tirelgen: shhýnany jel bizden nebári elý qadamdaı jerdegi jaǵaǵa súıreı jóneldi. Biraq, artynsha ol bir búıirine barynsha qısaıa túsip, baǵytyn kúrt teńiz jaqqa buryp jibergen. Qulaǵyma jelkenderdiń bart-burt etip jelge tolǵan dybysy estiledi. Bul dybysty biz estimegeli qaı ýaqyt! "Iá, sát!" deımin ishimnen.

Mod ta óz jumysyn bitirip, ıýtta turǵan meniń janyma kelgen. Jumystan beti qyzara qalypty: fýrajkasynyń jıeginen buıralana shyǵyp turǵan qyzyl-qońyr shashy jelmen jelbireı dýdyraıdy; dóńgelengen úlken kózderi álde qýanyshtan, álde tolqýdan ushqyn ata qalǵan; teńizdiń túzsindi aýasyn qomaǵaılana jutqan saıyn muryn jelbezegi jelp-jelp etedi. Qońyr kózderi áldeneden úrikken quralaıdyń kózindeı sharasynan shyǵa móldireıdi. Ózi demin ishine tartqan kúıi bir mezet aldyńǵy jaqqa mazasyzdana qaraıdy. Erinderi sál ashyla túsken. "Eles" tar qoltyqtaǵy kishi shyǵanaqtyń shyǵar aýzyndaǵy quz-jartastarǵa qaraı ekpindeı umtylyp baryp, tek sońǵy mınýttarda ǵana jel yrqymen qaýipsizdeý jaqqa jalt burylyp edi.

Buryn osy kemede kapıtanǵa aǵa kómekshi bolyp istegenimniń paıdasyn endi kórip kelemin. Birinshi aılaq múıisin sátimen orap ótip, endi ekinshi jaǵalaýǵa qaraı týrasynan bet túzegenmin. Taǵy bir ret basqa galsqa burǵannan keıin keme múlde ashyq teńizge túsken-di. Muhıttyń uly tynysy shhýnaǵa birden dem berip, ony aqbas tolqyndar ústinde oınata jónelgen. Tańerteńnen beri aspan astyn bult torlap, dúnıe túgel tunjyrap tur edi. Endi qarańyz! Quddy tabıǵat jaryqtyqtyń ózi bizge nurdan shashý shashqandaı bult arasynan kún jarqyraı shyǵyp, keshegi kúni biz teńiz mysyqtaryn taıaqpen uryp alatyn doǵadaı ıilgen múıisti jap-jaryq qyp jibergen. Jalǵyz bul múıis qana emes, osy mezette búkil Úmit araly túp-túgel appaq shýaqqa malyna qalyp edi. Tipti ylǵı da túnerip, qaraýytyp turatyn ońtústik-batys múıiske de endi kúnniń altyn nury molynan tógilgendeı.

— Men bul araldy ylǵı da maqtanyshpen eske alatyn bolamyn,— deımin men Modqa.

Ol basyn artqa qaraı silkip jiberdi,— osy qımylynan keremetteı bir kerbezdilik baıqalǵan.

— Qandaı ystyq, qandaı ǵajapsyń sen, Úmit araly,— deıdi ol kózine jas alyp.— Men seni ómir baqı súıip ótemin!

— Men de solaı,— deımin tezirek.

Bir-birimizdiń jan dúnıemizdi biz aıtqyzbaı-aq túsine qoıamyz. Endi bolmasa... janarlarymyz ushyrasa qalýǵa daıyn edi, biraq boıymyzdy tez jıyp, basqa jaqqa nazar aýdaryp áketkenbiz.

Aramyzda yńǵaısyz bir tynyshtyq ornap edi, ony aldymen men buzdym.

— Qarańyzshy, jel jaqtaǵy kókjıekte bulttar qalaı tutasyp alǵan. Esińizde me, baromstrdiń tómen túsip ketkenin keshe keshkisin ǵana sizge aıtyp edim ǵoı.

— Kún de kórinbeı ketti...— dedi Mod. Onyń kózderi qıyn-qystaý sátte bar kedergini jeńip shyǵa alatynymyzdy taǵdyr aldynda dáleldep bergen, sondaı-aq aramyzdaǵy dostyq, joldastyq jibin berik baılaýǵa dáneker bolǵan bizdiń Úmit aralymyzǵa qımastyqpen qadalyp tur edi.

— Al urysta turys joq degen, tarttyq ári Japonıaǵa qaraı!— dedim men máz bolyp.— Qalaı edi anaý ándegi?.. "Jelkenderdi kóterip, jelmen birge jarysyp" pa edi. Biz de kettik dál solaı!

Men shtýrvaldy bekittim de, ıýttan yrshyp túsip, fok pen grot-shkotty sál bosata tústim, sosyn gık talıin alyp, jelkenderdi jel yńǵaıyna qaraı ıkemdep qoıdym.

Jel ekpindeı esedi, keıde tipti ekilene túsedi, degenmen men bar jelkendi daryldata kóterip kelemin, qaýip birdeme tóne qalsa bir-birlep jınap alýǵa úlgirem dep oılaımyn. Ókinishke qaraı, ilespe jel ústinde shtýrvaldy bekitip qoıýǵa bolmaıtyn edi, sondyqtan da maǵan tań atqansha kúzette kirpik ilmeı turýǵa týra kelgen. Mod alǵashynda men de turam kúzette dep, qatty qıǵylyq salyp edi, biraq artynsha mynadaı úlken tolqyndar kezinde kemeni bir baǵytta ustap turýǵa óz shamasynyń kelmeıtinin túsingen de, odan kóri jeńildeý jumystarmen aınalysa bastaǵan. Al shyndyǵynda oǵan da jumys jetkilikti-tuǵyn: palýbada shashylyp jatqan ár túrli zattardy jınastyrý, tamaq ázirleý, tósek salý, odan qalsa Qorqaý Larsendi kútý degendeı.

Sóıtip men túni boıy shtýrvalda jalǵyz turdym. Jel burynǵydan da kúsheıip, tolqyndar jaly kúdireıe túsken. Tańǵy bester shamasynda Mod maǵan ózi pisirgen shelpek pen ystyq kofe ákelip berdi; al jetiler shamasynda toıyp iship alǵan ystyq tamaǵym boıyma erekshe bir kúsh quıǵandaı bolǵan.

Jel kúni boıy kúsheıgen ústine kúsheıe berdi. Quddy senderdiń silikpelerińdi shyǵarmaı toqtamaımyn dep, ábden qaharlanyp, doldanyp alǵan sekildi. Al "Eles" te oǵan qyrsyqqandaı aqkóbikti sapyryp, aqbas tolqyndardy japyryp, birde qaıqań qaǵyp bıikke kóterilip, endi birde kúrt tómenge quldılap, áıteýir, arpalysa alǵa umtylyp keledi. Onyń qazirgi shapshańdyǵy on bir ýzelden asyp túspese, kem bolmas dep shamalaımyn. Osy júristen aıyrylyp qalý men úshin árıne ókinishti-aq, biraq, amal ne, keshke qaraı shtýrvaldy budan ári ustap turýym qıynǵa aınalǵan. Rasynda men ábden qaljyrap, sharshaǵan edim, óıtkeni otyz alty saǵat boıy tapjylmaı ıýtta turý, tipti jany temir adamǵa da ońaıǵa soqpas edi. Mod maǵan kemeni dreıfke qoısańyz qaıtedi dep, ótinish jasaǵan; buǵan ózim de oqtalyp kele jatyr edim, óıtkeni jel túnde odan beter kúsheıe tússe, men shhýnany eshqandaı aryqqa kóndire almasym anyq-ty. Sondyqtan teńiz ústine ymyrt úıirile bere men ishteı kóńilim qalamasa da "Eles" tumsyǵyn jelge qarsy bura bastadym.

Alaıda úsh jelkennen birdeı rıf alý jalǵyz adamǵa mundaı qıyn bolar dep men kútken joq edim. Al shhýna bakshtagta kele jatqanda, men jeldiń kúshin anyq shamalaı almaǵam, tek tumsyqty burǵan kezde ǵana onyń surapyl ekpinin sezip, júregim aýzyma tyǵylyp edi. Onyń yshqyna soqqan ekpini bet qaratpaıdy, ózimshe oǵan órshelene qarsy turǵan bolamyn, biraq istegen isimniń bári zaıa ketedi: qolyma ne ustasam da ol julyp áketip jatyr — ýysyma ázer iliktirgen arqan-jip pen jelkennen áldeneshe ret aıyrylyp qalǵanym bar. Óstip arpalysyp júrip, keshki segizge qaraı ázer degende foktan ekinshi rıfti aldym-aý, áıteýir. Buǵan jetkenime de shúkir eken, al saǵat on birge qaraǵan ýaqytta barlyq jumys bir tuıyqqa tirelgen de qalǵan,— budan keıin tek saýsaq qanatyp, tyrnaq syndyrǵannan basqa tyndyrǵan eshtemem joq. Jaraqattanǵan jerlerimniń janyma qatty batqany sondaı, ońashada Modqa kórsetpeı jylap alǵanymdy da jasyra almaımyn.

Ábden yzalanǵan men grodttan rıf alǵandy qoıyp, tek jalǵyz foktyń rıfimen dreıfke turýdy baıqap kórgim kelgen. Osy oımen jáne iske kirisip kettim. Biraq jeli bosaǵan grot pen klıverdi bekitý úshin ǵana úsh saǵattaı ýaqyt kerek boldy. Áıteýir, ne kerek, túngi saǵat ekide manadan bergi beınetti áreketimniń bosqa ketpegenine kózim anyq jetip edi. Bul ýaqytta men qatty sharshaǵanym sondaı, kóz aldym qaraýytyp, eki aıaǵymnan áreń turǵam. Sóıte turyp bitken iske súısine qaraımyn. Rıfi alynǵan fok, áne, men oılaǵan isti adalymen oryndap-aq tur,— shhýna jelge qarsy tumsyǵyn buryp alyp, bir orynnan tapjylar emes, al jal-jal tolqyndar onyń tumsyǵyna soǵylyp, ekige jarylyp domalaı qashyp jatyr.

Meniń qarnym qatty ashyp edi, al Mod bolsa maǵan zorlyqpen bolsyn birdeme jegizip áýre: men qalǵyp-shulǵyp otyryp aýzyma bir kesek dám salǵanymdy bilemin... sosyn ony jutqansha kirpigim ilinip ketse kerek, selk etip oıana kelsem, shanyshqy ustaǵan qolym áli aýada qalqyp tur eken. Ál-dármenimniń quryǵany sonshama, eger Mod súıep turmasa, kemeniń alǵashqy qısaıǵan sátinde-aq jalp etip qulap túser me edim, kim bilsin.

Men kambýzden óz kaıýtama qalaı jetkenimdi bilmeımin. Mod meni onda apara jatqan kezde, men uıqysyrap júrgen adamǵa qatty uqsaǵan sıaqtymyn. Kózimdi ashsam... aıaq kıimim sheshýli, jalańaıaq tósekte jatyr ekem. Qansha ýaqyt ótkeni esimde joq. Kaıýtada qarańǵylyq uıyp tur. Tula boıym túgel solq-solq etedi, tipti sál qozǵalýǵa shamam joq, qantalaǵan saýsaqtaryma bir nárse tıip ketse, tuz sepkendeı ashyp shyǵa keledi.

Tań áli atpaǵan shyǵar dep, kózimdi jumyp qaıta uıqyǵa bas qoıǵam. Biraq bul eki arada bir táýlik ótip, ekinshi keshtiń túskenin men bilmegen ekem ǵoı.

Tegi mazasyzdaý uıyqtasam kerek, ne zamatta kózimdi ashyp aldym. Sirińke jaǵyp, saǵatyma qaradym. Túngi on ekiden jańa asypty. Palýbadan, qaı kúni ekenin bilmeımin, túngi úshte ketkenim esimde. Odan keıinginiń bári buldyr. Sóıtsem, jıyrma bir saǵat boıy tuıaq serippeı uıyqtaǵan ekem. Jeldiń azynaı soqqan ýili men tolqyndardyń bortty gúrs-gúrs urǵan dybysyna qulaq tosyp, taǵy da biraz oıaý jattym da, sosyn bir búıirime aýnap túsip, taǵy da tereń uıqyǵa bas qoıdym.

Men sodan tańǵy jetide bir-aq turdym. Mod kaıýt-kompanıada kórinbegen, tegi kambýzde tamaq daıyndap júrgen shyǵar dep oıladym. Palýbaǵa shyqsam, "Eles" óziniń kishkentaı bir jelkeniniń astynda áli de ornynan qozǵalmaı tur eken. Kambýzde pesh oty janyp, temir sháınektiń syqyrlap qaınap jatqanyn kórdim; biraq bul jerde Mod bolmaı shyqqan.

Men ony kýbrıkten, Qorqaý Larsen jatqan tósek janynan taptym. Beıshara kapıtan sup-sur bolyp sulq túsip jatyr eken. Men oǵan qarap turyp: "Iapyraı, keshegi arystandaı aqyryp turǵan azamattyń endi, mine, tiri tyshqannan kúni tómen bolyp, qor bolyp qalǵan túri-aı! Netken aıanyshty taǵdyr!" deımin bas shaıqap. Joq, tiri tyshqan deımin-aý, onyń myna qan-sólsiz qýqyl betinde qandaı tirlik belgisi bar?! Mod maǵan muńaıa qaraǵan. Men ne bolǵanyn túsindim.

— Onyń ómiri shtorm kezinde úzilip ketti me eken!— dedim men.

— Meıli, qaı ýaqytta úzilse de, ony múlde tastap ketti deýge bolmas,— dedi Mod tym senimdi túrde.

— Qudaı oǵan sumdyq kúsh-qýat bergen edi.

— Iá,— dedi Mod.— Biraq endi onyń túkke de qajeti joq. Jany erkindikte ǵoı.

— Ras, endi onyń jany erkindikte,— dedim men qaıtalap. Sosyn Modtyń qolynan jetelep, palýbaǵa qaraı júrip kettim.

Túnde shtormnyń shamaly báseńdegeni baıqalǵan. Biraq qalaı báseńdese, solaı qaıta kóterilgen de, men tańerteń Qorqaý Lapsenniń denesin aqtyq saparǵa attandyrýǵa rásimdik dúnıelerdi palýbaǵa alyp shyqqanymda, jel azynaı soǵyp, tolqyndar dóńbekshı kóterilip jatqan-dy. Sý mınýt saıyn aqtaryla tógilip shpıgatqa quıylady. Kenet yshqyna soqqan jel shhýnany bir búıirine qatty qısaıtyp jiberdi de, yqtasyn jaqtaǵy bort planshırine deıin sýǵa kómilip ketti. Jelkender jelge tolyp, torsıa-torsıa qalǵan. Joǵarydaǵy arqan jipter skrıpkanyń shegindeı syńsıdy. Mod ekeýimiz tizeden sýǵa batyp turmyz. Men bas kıimimdi sheship:

— Bul qaraly qoshtasýda meniń aıtar bir-aq aýyz sózim bar,— dedim.— "Tániń teńiz qushsyn beıbaqtyń!".

Mod maǵan tańyrqaı qaraǵan. Mundaı sózdi basqadan emes, dál menen kútpegen sekildi. Biraq bul kemege men alǵash tap bolǵan kúni Qorqaý Larsen óz kómekshisiniń máıitin sýǵa tastarda týra osy sózdi aıtqanyn bul qyz qaıdan bilsin. Bilmegeni tipti jaqsy, dedim de, lúk qaqpaǵyn ashyp, kenep mataǵa oralǵan máıitti tómen syrǵytyp jiberdim. Aıaǵyna baılaǵan aýyr zat ony birden tereńge ala jónelgen.

— Qosh bol, qaısar rýh, Lúsıfer!— dedi Mod erin ushynan; rasynda, aýyzdan shyǵysymen jel ala qashqan bul sózdi men tek sezim túısigimmen ǵana ańǵaryp úlgirgem.

Biz planshırge jabysa tyrmysyp ıýtqa jetkende meniń kózim kezdeısoq yq jaqtaǵy kókjıekke túsken. Osy mezette "Eles" te qaıqań etip bir tolqynnyń ústine shyǵa kelip edi,— men bizden nebári eki-úsh mıl jerde qara tútini býdaqtaǵan kishigirim bir parohodty ap-anyq kórip qaldym. Iá, aqbas tolqyndarǵa tumsyǵy birde zyp berip súńgip, endi birde lyp etip shyǵyp, ol tup-týra biz jaqqa qaraı siltep keledi eken. Ózi tutastaı qap-qara boıaýmen boıalǵan. Men onyń kedendik keme ekenin birden bile qoıdym. Jáne basqa emes, Qurama Shtattardyń. Ony bulaı jazbaı tanyǵanym: ózderiniń brakonerlik joryqtary kezinde osyndaı qara kemelerden qalaı qashqandary jóninde ańshylar maǵan talaı qyzyq áńgime aıtyp bergen-di. Bul kórgenimdi Modqa da kórsettim de, sosyn ony ıýttyń bir shetindegi sýy azdaý jerge jetkizip salyp, al ózim tómendegi sıgnal shkafyna qaraı umtyldym; biraq jolaı "Eleste" bul jaǵy oılastyrylmaǵany esime túsip, qaıta keri burylǵam.

— Bizge belgi berýdiń túkke de qajeti joq,— dedi Mod.— Qandaı jaǵdaıda kele jatqanymyzdy olar qazir ózderi-aq sezedi.

— Biz qutqaryldyq,— dedim men sabyrly da saltanatty túrde. Keýdemdi qýanysh kernegen... Sosyn kútpegen jerde:

— Iá, biz qutqaryldyq, biraq osyǵan qýanam ba, joq pa, bilmeı turmyn,— dedim taǵy da.

Mod ekeýimiz bir-birimizge eljireı qaradyq. Budan endi esh qysylǵamyz da joq. Artynsha Modtyń meniń qushaǵyma qalaı qulaı bergenin de sezbeı qalyppyn.

— Aıtý qajet pe?— deımin men, ne aıtatynymdy ózińiz de bilesiz ǵoı degendeı.

— Joq, qajet emes... Biraq ony estý janǵa tym jaǵymdy da bolar edi,— deıdi ol jymıyp.

Onyń erinderi meniń erinderime jabysa bergen... Nege ekeni belgisiz, kóz aldyma "Elestiń" kaıýt-kompanıasy elesteı qalǵan da, Modtyń birde maǵan: "Sabyr, sabyr!" dep, suq saýsaǵynyń ushyn ernime tıgize qoıǵany da esime túsip edi.

— Jarym meniń, jalǵyzym meniń!— dedim men ony qushaǵyma qysa túsip.— Balapanym meniń!

— Jarym meniń!— dedi ol maǵan kózin kóterip. Sosyn nazaryn qaıta tómen salǵanda uzyn kirpikteri keýdeme qytyqtaı jabysa qalyp edi.

Men kedendik parohodqa ıek kóterdim. Ol tipten jaqyndap qalǵan eken... Arada taǵy bir mınýt ótkende ol shlúpkasyn da sýǵa túsire bastaǵan.

— Taǵy bir ret súıshi ernimnen, súıiktim,— deımin men entige sybyrlap.— Iá, olar kelip jetkenshe taǵy bir súıshi, súıe tússhi!..

— Endeshe olar bizdi bir-birimizden qutqaratyn boldy ǵoı... jep qoımasyn dep,— deıdi ol qýlana kúlimsirep. Bul men úshin jańa kúlki — ózine tarta túsken mahabbattyń tátti kúlkisi edi.

---