InfoHub Logo

Esil erler! Senderge Alataýdaı eskertkish ornatsa da laıyq...

Onymen de oryndaryń talmaıdy... "Talapty" aýylynan qan

Avtor

I

Araı búgin ala sıyrdy jańa túsken kelinine saýǵyzdy. Shashaǵy kere qarys qyjym oramal búrkengen kelin eki kún boıy shymyldyq ishinde otyryp edi, búgin enesi ony erte turǵyzyp, tuńǵysh ret úı sharýasyna qosty.

— Sıyr saý, kelin. Óz malyńa ıe bol endi, — dedi.

Araıdyń armany kóp edi. Kóbelek qýǵan baladaı kóp júgirdi.

Bireýine jetti, bireýi jetkizbedi. Ásirese ańsaǵany — kelin túsirý edi. Dál bir ózi qaıta jasaryp, jas kelin dáýrenin ózi bastan qaıta ótkererdeı kútti ǵoı bul kúndi. Aýyldas abysyny Zergúl:

— Áı, baıǵus, sende de arman bar ma. Beınetten bosap janyń kirip qaldy-aý. Bizdiń Týǵan bir shúıkebas taýyp, men kelin túsirer de kún bar ma eken! — dep kúrsinip ketti. — «Reń -basy da túlkiniń balasyndaı súp-súıkimdi eken. Bizge qandaıy jolyǵady?»

Ala sıyrdyń baýyryna ımene baryp otyrǵan Totıaǵa Araı:

— I - ı, aınalaıyn, aıaǵyn qutty bolsyn, mal-janyń kóp bolsyn, - dep kúbirledi. Tańǵy samal tıse jasaýraı beretin kózin kımesheginiń omyraýymen súrtti. Kim biledi, bul joly onyń kózinen tamshy shyǵarǵan samal jel de emes shyǵar.

Jas kelinge bári syn. Emshegin óziniń buzaýy emip jatqanyn, ıakı Araı saýyp otyrǵanyn keıde ańǵarmaı qalatyn ada sıyr bul joly: «Mynaý kim?» degendeı Totıaǵa alara bir qarap, tuıaqtaryn syrt-syrt silkip, artqy aıaǵyn kóterińkirep qoıdy. Tek, Araı «áý kemdep» moınyn qasyǵanda ǵana, kózin jumyp, túıilińkirep turyp, qaıtadan kúıis aldy. Sársenbiniń bazaryna jınalǵan atasy Mamaı esek erttep jatyp, kóziniń qıyǵymen kelinine qarap-qarap qoıdy. «Olaq neme emes pe eken?» Totıa ózine bireý qarap turǵanyn sezgendeı, qıǵashtaı burylyp atasyn kórdi. Jymıyp kúldi. Atasy tez teris aınaldy. «Deni durys pa óziniń?»

Totıanyń kúlimdeı salatyn ádeti edi. Al myna tańda qyzyl shyraıly domalaq beti erekshe bal-bul jaınaıdy. Óte pisken shıedeı kúreń qyzyl qalyń erini búlkildep turǵan sıaqty. Baqyt degen bar bolsa, sony Totıa qolymen ustap kórgendeı.

Al Oraq syr bermeýge tyrysty. Ákesine tartqan toń, qýanyshy da, renishi de ishinde júretin jigit qoı, eshkimge qaramaı, qorbańdap qaqpadan shyǵa bermek edi, sıyr saýyp otyrǵan kelinshegi:

— Oraq! — dedi.

Oraq jalt qarady. Totıa aqsıa kúldi. Jigit ony bas salyp qushaqtap súıgisi kelip ketti. «Apyraý, túnde túni boıy súıip, aımalaı bersemshi, qara basyp irge jaqqa qarap jatyp uıyqtap qalǵanym qalaı», - dedi ishinen.

— Oraq, buzaýdy aǵytyp jibershi, — dedi Totıa.

Oraq qysylsa da, kelinsheginiń sózin qımady. Buzaýdy bosatyp, enesiniń baýyryna saldy. Kelinshegine qarady. Totıa oǵan qarady. Birin-biri jana kórgendeı.

Oraq kelinsheginiń qıyqsha qoı kózin, qara qasyn, támpishteý murnyn, qyzyly qoıý, qońyrqaı tompaq betin, shıedeı dóńgelek qalyń ernin kórdi. Túnde sol erinnen súıgeni esine túsip, tula boıy lap ete qaldy.

Totıa kúıeýiniń shot mańdaıyndaǵy jalǵyz syzyqty, oń kózindegi qońyr qaldy, úlken murnyń qalyń qara murtyn kórdi. Sol murttyń túnde tamaǵyn qytyqtaǵany esine túsip ketip, kúlip jiberdi.

Tańnyń atqanyn qalamaıtyn adamdar da bolady. Olardyń jan dúnıesin túsiný qıyn. Tań jańa ǵana atsa da, kelin el uıqyǵa ketken túndi saǵynyp qalǵandaı edi.

Jańa qosylǵan kúıeý men kelinshek bir-birine buzaýly sıyrdyń qasynda turyp taǵy qarady. Buzaý enesin ıdirip ábden qaqtap emip qoıǵany sonsha, sıyr jelini aqjemdenip ketti.

Úıden samaýyr alyp shyqqan Araı qalt tura qaldy.

— Aınalaıyn, kelin - aý, buzaý qaqtap emip qoıypty ǵoı, — dedi.

Totıa eki beti dý etip, shapshyp baryp buzaýǵa jarmasty. Tompıǵan buzaýdyń támpek tumsyǵyna deıin aq kóbik saýmal sút sasıdy. Oraq artyna burylyp qaraı almaı, aýladan atyp shyqty.

Totıa sóıtip alǵashqy kúni sıyrdy emizip aldy. Bir úıli jan aqtan qaǵyldy.

Kempirdiń oıyna zalym oı júgirse de, jamanǵa joryǵysy kelmedi. Bar ashýyn buzaýdan alyp, qazyqqa tuqyrtyp baılady da, sıyrdy bas jibimen sanynan sabap-sabap aýladan aıdap shyǵyp padaǵa qosty. Ala sıyr kempirdiń urǵanyn eleń qylmaı basyn sart qaıyryp tura qalyp, tikenek tilimen óziniń shoqtyǵyn jalady. Sonan soń: «Qarnyń ashpaıdy endi» degendeı buzaýyna qarap bir móńirep qoıdy.

Saıdyń arǵy betinen qumyra ustaǵan qyz júgirip kele jatyr eken.

— «Iá, sút tapsań alarsyń», — dedi Araı. Qyz lezde bergi betke eliktiń laǵyndaı oınap shyqty.

— Sálamatsyz ba, apaı, — dedi. — Mamam sútke jiberdi.

«Osylardyń ózgeshesi-aı, bizdiń aýyldyń adamdaryna uqsamaıdy, jibekteı esilip turady, beti báısheshekteı, kóziniń moıyldaıyn qarashy», — dedi ishinen Araı, tulymyna lenta baılaǵan qyzǵa qarap.

— Búgin buzaý emip qoıypty, aınalaıyn kishkene qudasha, sút joq, — dedi.

— A – a - a... Buzaý emip qoıǵan eken ǵoı... Nurperzent turdy ma? — dedi qyz sasqanynan, qumyrasyn arqasyna jasyryp.

— Kim biledi qyrshyndy, sıyr da saýyspaıdy, — dedi Araı.

Shytyr men kókkekireniń ıisi ańqydy. Anadaıda at kosılkamen pishen shapqandar kórinedi.

Qyz Jambyl jaqtan ótken kúzde kóship kelgen erli-zaıypty muǵalimderdiń balasy edi. Olar Araıdan kúnde tańerteń bir tostaǵan sút alyp turatyn.

— A – a - a, buzaý emip qoıǵan eken ǵoı, — dedi «kishkentaı qudasha».

***

Kórikbasqysh Álim maıda kómirdi sýǵa shylap, Oraqqa qarap biraz turdy.

— Keldiń be - eı! - dedi Oraqtyń kelgeni bir keremet erlik bolǵandaı-aq.

Oraq úndegen joq. Aldyna teri beldemshesin baılap, buryshtaǵy temir úıindisin aqtara bastady. «Astyq tasıtyn kez taıap keledi. Arbalardyń dóńgelegin qursaýlaý kerek. Attarǵa taǵa soq», - dep edi brıgadır.

Álim eshki kózi ejireıip, kórik basyp otyr. Qaramaı men ys basqan kórik bir jıyrylyp, bir qampıyp, janýarsha pys-pys etedi. Peshtiń kómeıindegi kemir byqsıdy. Tóbedegi qap-qara ys qarmaǵan qamystan súńgiler salbyraıdy. Peshtiń keń kerneıinen jel ýildep, shubalańdaǵan súńgilerdi terbeıdi.

— İnishek, kelin qalaı? — dedi Álim. Kóse ıegindegi tórt-bes tal saqal da jaýap kútkendeı seltıe qaldy.

— Oı, Áleke - aı, sizge ne joq? — dedi Oraq.— Uıalmaısyz ba, kelinińizde neńiz bar?!

Álim onyń ne aıtqanyn esitpeıdi, tek tuspaldaıdy.

— Ásheıin, oınap aıtamyn-eı. Óziń kisi bola qapsyn ǵoı.

Álim kórikti taramys qolymen qatty-qatty basty. Sýǵa shylanǵan kómirdiń arasynan shyraılanyp ot kórindi. Osy bir sát oǵan lázzat ala kelýshi edi. Byqsyǵan kómirdiń arasynan alaýlap ot kóringen sát. Sózin sol otqa arnaǵandaı:

— Qyztalaq, sen de kisi boldyń-aý, — dedi.

Otqa salǵan qursaý temir qyzara tústi. Sup-sur sýyq temirdiń qyzaryp piskeni sańyraý shalǵa udaıy unaýshy edi. Ol ottyń qudiretine súısinýden jalyqqan emes. Shynynda ot emes, eki shaqpaqtasty bir-birine soǵyp tuńǵysh ret ushqyn shyǵarǵan babamyz qudiretti ǵoı. Aınalasyndaǵy adamdardyń sózin ańdamaı, áńgimege aralaspaı, saǵattar boıy kórik basyp, jaınaǵan shoqtan, balqyǵan temirden ejirek kózin almaı otyratyn osy shal sol uly babamen únsiz sóılesetin sıaqty edi.

Olar kún qyzbaı jatyp, eki dóńgelek qursaýlap tastady. Qoı qora jaqqa qaraı shóp tıegen satyly arbalar ótti. Dúkenge Zergúl apaı keldi. Álim shalmen:

— Amansyń ba, jazǵan? — dep aıqaılap amandasty.

— Qaıran Zergúl, meni saǵynyp qaldyń ba? — dedi Álim kádimgideı qoqılanyp.

Zergúl apaıdyń marqum shaly — Jumabaı Álimniń qurdasy edi, qaljyńdasa beredi.

— O, jazǵan, saǵan qarap júrmin ǵoı, — dedi apaı da quıqyljyta aıqaılap.

— Moıny qısyq kereń shaldy neǵylasyń, Tutan ósti ǵoı, kelin túsirmeısiń be? Mine, jaman Oraqta otaý tigip kisi boldy, — dedi Álim.

— Qaıdam, qandaı adam jolyǵatynyn, áli oıynda eshteńe joq, áne bir qý dombyrasyn qushaqtap qıalı bop ketti me dep qorqamyn.

Álim qulaǵyn Zergúldiń aýzyna tosyp áreń estidi.

Zergúldi arqasynan qaǵyp:

— O, onda boldy deı ber. Qolynan dombyra túspeıdi deısiń be? Onda boldy deı ber. Keshikpeı kelin túsiresiń. Balań ashyq shyǵar.

— Qoı ári, ol Májnún be edi ashyq bolatyn. — Zergúl ernin shyǵardy.

— E, onyń ne májnúndigi bar, marqum Jumekeńe óziń de ashyq bolmap pa eń? Tutan jigit boldy. Búginginiń jastaryna bostandyq. Alady da bireýdi tańdap júrip.

— Aıtqanyń kelsin, aýzyńa aq maı, jazǵan - aý, sonyń ras bolsa, maǵan bir kóseý soǵyp bershi, kóseýi qurǵyrdy álgi Kenjegúl kempirdiń kebenek kelgir shybyshyn uram dep syndyryp aldym. Aınalaıyndar-aý, qadaǵan shybyqty kemirip jep qoımaıdy. Kóp jasaǵyr, ádemilep, ustalyǵyńdy salyp, soǵyp ber. Quda qalasa, keliniń ustasyn.

Zergúl aryzyn aıtyp turǵanda Oraq pen Álim taǵy bir dóńgelekti qursaýlap tastady.

Osy kezde shubar taýyqtyń sharyldaǵan jan daýsy shyqty. Oraqtyń inisi - Nurperzent aıqaı saldy. Oraq dúkennen júgirip shyǵyp, balapan ilgen qaraqusty kórdi. Dúkenniń ys qabyrǵasynda baıaǵydan beri ilýli turǵan jalǵyz aýyz eski myltyqty alyp úlgergenshe qaraqshy bıiktep ketti. Sóıtse de myltyq gúrs etti. Qaraqus kenet jel shaıqaǵandaı bir jaǵyna oqys qulap baryp, qaıta túzelip, uzap sala berdi.

II

— Endi bizdiń kúnimiz ne bolady?

Sharshy shal Oraqtyń aýzyn ańdıdy. Abaısyzda aýzynan tosyn sóz shyǵyp ketpesin deı me. Alasa adam uzyn boıly ulynyń júzine aspandaǵy aıǵa qaraǵandaı shalqaıa qaraıdy.

— Oı, Jáke - aı, siz de kúńirene beredi ekensiz. Kúnińiz ne bolýshy edi? Kóppen kórgen uly toı dep jatyr ǵoı jurt. Kóp ne kórse, siz de sony kóresiz de.

— Sen kelgenshe tiri barmyz ba, joqpyz ba...

Mamaı másili aıaǵynyń basyna qarady. Oraqtyń aýzynan álginde jaqsy sóz shyǵýy kerek edi, abaısyzda estı almaı qalǵan sıaqty. Jaqsy sóz jerge túsip qalǵan joq pa dep aıaq astynan izdep turǵandaı.

Sharshy shal balasynan jubanysh izdeıdi. Balasy: «Kóppen kórgen uly toı», - deıdi. Kórer kózge Oraq múlde ózgerip ketken sıaqty. Jurt jamyrap, kóńilderge kóleńke túskende Oraqtyń ózgeshe bir jarqyldaýyn qaıtersiń. Jaıshylyqta kóp sóılemeıtin momyn endi jaırańdap kúlip, jarqyn-jarqyn sóılep:

— Oı, Jáke-aı, bir biz emes, barlyq eldiń basyndaǵy nárse, sasatyn ne bar, — deıdi.

«Iapyr-aı, mynanyń jeligýin - aı», - dedi Mamaı áldeneden júregi seskenip.

Áke men balanyń ómirinde jańa bir kezeń bastalǵan sıaqty. Uly endi onyń arqasynan qaǵyp kóńilin jubatyp tur. Ómir degen osy eken.

— Tiri qaıt, balam! — deıdi Mamaı Oraqtyń jeńinen tartqylap. Jeńinen tartqylamasa Oraq tiri qaıtýdy umytyp qalatyndaı.

— Oıpyr-oı, Jáke, meni tiri qaıtpaǵanda, bir jaqqa ketedi ǵoı dep pe edińiz. Ana áıelderdiń kóńilin bosata bermeńiz endi.

At jekken arbalar qozǵaldy.

— Meniń eki-aq balam bar, Oraq! - dedi Mamaı daýsy tarǵyl-tarǵyl shyǵyp. — Ony bilesiń be?!

— Áli-aq nemereli bolasyz, Jáke.

Totıa jymıa saldy. Sodan soń uıalyp, tómen qarady. Sekpil basqan beti alaýlady. Qyjym oramaldyń shashaǵyn mys saqınaly saýsaǵyna shıyrshyqtap oraı berdi, oraı berdi. Mamaı shaldyń júregindegi úrkektik Totıadan sezilmedi.

Tek arbalar alystap, artynda shubalańdap bozamyq shań qalǵanda, jaman tús kórip oıanǵandaı selk ete tústi. Túsinde qatty qınalyp júrip, oıana ketkende álgi taýqymettiń bári tús ekenine kózin jetip, ýh dep bir qýanyp qalatyn keziń bolady ǵoı. Biraq Totıanyń túsi — shyndyqtyń ózi edi.

«Shynymen kete barǵany ma?» — dedi. Oń jaq búıiri sonda oń qabaqtyń tartqanyndaı búlk-búlk etti.

«Ol ketti, bul qaldy».

Araıdyń qulaǵynan ketpeı qoıǵan bir sóz: «Meniń eki-aq balam bar».

«Sandalǵan shal sanyn aıtqany nesi? Ekeý bere me, jeteý bere me — Qudaıdyń isi de. Qudaı osy ekeýden-aq jarylqasyn. Á, «Tiri qaıt, balam!» degeni durys-aq. Tiri qaıt, qozym!»

Qara joldyń ústinde turyp olar stansıa jaqqa kóz talǵansha qarady.

— Endi bizdiń kúnimiz ne bolady? — dedi Mamaı túsi buzylyp.

— Qoıshy-eı, sen shal, ne kórindi sonsha! — dedi Araı. — Júr, buzaý jamyrap ketetin boldy. Úıde eshkim qalmady. Júr, túge!

***

...Qara aspandy qaq jarardaı aq syzyq sýmań etip oıqastap ótti. Tym-tyrys. Bir sátten soń Alataý qoparyla qulaǵandaı, dúnıe azynap qoıa berdi. Aspan synǵan aǵashtaı qashyrlap, qaq bóline jazdady. Terezeniń qurandy áınekteri shyńyldady.

— Bismildá, bismildá, — dedi Araı. Asyǵyp-úsigip, bir shyny sháı urttap alaıyn dep otyra bergeni sol edi. Tólemis sholaq kelip álginde:

— Tez qyzylshaǵa bar, kempir-shal deıtin zań joq, qol-aıaǵy qybyrlaýǵa jaraıtynnyń bári jumysqa shyǵady! — dep, esiktiń aldynda at oınatyp ketken.

Araı shynyny tastaı berip, ornynan atyp turdy. Kún qaıtalaı kúrkiredi. Bul joly zeńbirek atqandaı kelte qaıyrmaı, uzaq sarnap, kútirlegen daýys birte-birte alystap taýdan asty.

— Álgi kelin shoshyp qalar ma eken, bóle bop!

Totıa sýǵa ketip edi. Araı:

— Qoıa ǵoı, saıdan shelek kóterip shyqqan saǵan aýyr bolady, - dese de kónbep edi. Araı dalaǵa atyp shyqty. Totıa saıdyń qabaǵyna myqshıyp shyǵyp keledi eken.

Araıdyń seziktengenindeı, álgi bir kún kúrkirep, aspan qaqyraǵanda, eki shelek sý kóterip qabaqqa órmelep kele jatqan Totıanyń ishi búrip ala jóneldi. Demi bitip, aýzymen aýa qarmap, alqynyp turyp qaldy. Qolyndaǵy shelekterdi jerge sonda da qoımady.

— Osy eldiń qaǵyndysy-aı, — dedi Araı Totıaǵa qaraı júgirip kele jatyp. — Qysta borany soqsa, arsyl - gúrsil alty kún soǵady. Kóktemde kúni kúrkirese jaman úıimiz jaırap qala jazdaıdy. Myna baıǵus balasyn tastap qoımasa jarar edi. Áı, tasta qolyndaǵy qý shelekti. Ákeń sýdan ólip pe edi! Oıpyrmaı, mynany - eı, qoı deımin qolyndaǵy shelekti jerge!

Totıaǵa shelekten ajyrasa ózi saıdyń tabanyna qulap túsetindeı kórindi. Astyńǵy ernin qatty tistep, saýsaqtary shelektiń tutqasyna siresip ajyramaı qalypty. Araı áreń aıyrdy. Ásheıinde shıeniń kúreń qyzylyndaı erni kógeristenip tur. Qoly-basy sup-sýyq eken.

Araı ony arqalap esiktiń aldyna áreń jetkizdi.

— Apataı-aı, óldim-aý, — dedi Totıa.

Araı ony qoltyǵynan kóterip, úıge kirgizbek edi, kelini eki búktelip jerge sylq etti. Esiktiń kózin kólshik aldy. Kólshikte aq kóbikter sekirip oınady. Jaýynqurttary jana týǵan baladaı qyzylshaqa kúıi jańbyrdyń astynda rahattanyp kósile túsip jatyr. Nóser basylsa, qoradan taýyqtar shyǵyp shoqyp ketedi – aý dep seskener emes.

Araı Totıany qoltyǵynan demep taǵy turǵyzbaq bolyp edi, kelini óz bilegin ózi tistep alǵan eken, zildeı dene jerden kóterile bere aspan taǵy kúrkirep ala jóneldi. Sol gúrildi basyp tastaǵysy kelgendeı bir bajyldaq ashshy aıqaı naızaǵaımen qabattasa shyqty.

— Oıbý, qudaı atty, myna baıǵus týyp qoıdy! — dep Araı aıqaılady. — Áı, Kenjegúl, ásheıinde bosaǵany bosatpaısyń, qaıdasyń! Tutannyń apasy, áı ý-ý! Zergúl!

Sóıtip, maıdanda júrgen Oraqtyń balasy jaýyn qurtynan úlkenirek bolyp, nóserletken jańbyrdyń astynda, batpaq kólshiktiń ústine tyrań ete tústi. Nóser batystan keldi. Oraq ádeıi jumsap jibergendeı. Meniń tuńǵyshymnyń bylqyldaq mańdaıynan men úshin súı degendeı.

İnine sý ketken kórtyshqandaı maltyǵyp Mamaı keldi. Jylqy qaıyryp júrgen jerinen nóser basyp qalyp, ústi-basy malmandaı sý boldy. Kıim aýystyrmaq edi. Aldynan Kenjegúl júgirip shyqty.

— Qudaı tileýińdi bergir shyraq-aý, qudaı tileýińdi berdi. Súıinshi, keliniń bosandy! — dedi.

— A! A! Ne deısiń, ras pa? — dep arsalańdap, aıtýǵa sóz tappaı qaldy.

— Ras-eı, súıinshim káne?

— Ne týdy? — dedi Mamaı apalaqtap. Kenjegúl keri júgirdi.

— Oı, áttegen-aı, álgi ul ma, qyz ba?

— Qaramappyz ǵoı qara basyp.

Abyr-sabyr bop jatqan úıdi basyna kóterip, anaý-mynaý adamdardan attap ótip, Kenjegúl jórgekke jańa túsken shaqalaq balany baryp bas saldy. Qyzyl shaqa kezin tars jumyp, áldenege ashýlanyp, asyqtaı judyryqtaryn túıip jatyr eken. Kenjegúl jórgektiń arasynan náresteniń aıaǵyn ala qolyn salyp jiberdi. Dalaǵa qarǵyp shyǵyp:

— Áı, shyraq, baı bolatyn boldyń, qyryq qysyraq! — dedi.

Bosanǵan kelininiń ústine kire almaı turǵan Mamaı:

— E, tuqymyń óssin, tuqymyń óskir! Sol qysyraqtyń jartysy seniki. Bar, bereke tap, — dedi.

— E, qyz adam emes pe eken? Balshyqtan bala jasap alsań - qaıda qaldyń? O nesi - eı, toba! — dep Kenjegúl jaǵasyn ustady.

— Áı, táýip ene, táýip ene! — dep yshqyndy ishten bir kempir. - Ul! Ul! Jóndep qaramaı onysy nesi, baıǵus, qýanǵannan esin shyǵyp ketken be?! Ol saran shaldan ne dámetip súıinshi suraısyń. Onan da aınalaıyndar - aý, anaý soǵysta júrgen Oraqtan súıinshi surap hat jazsańdarshy! Oraqtan surańdar!

Mamaıdyń ishi jylyp sala berdi. Tuńǵysh ret nemere súıýi. Onyń ózin birese qyz, birese ul dep shatastyryp jatyr. Bópeniń jasy uzaq bolar.

«Úrim-butaq, — dep kúbirledi Mamaı ne aıtyp turǵanyn ózi de andamaı, — tuqym». Jaryqtyq Baqtıar babasy aıtyp otyrar edi. «Balaly úı - bazar, balasyz úı — mazar» dep. Bul Mamaı sol Baqtıar babasynyń kózin kórdi. Baqtıardan ári kimder ótken? Mamaı — shejirege joq adam. Ári ketkende Domalaq anaǵa deıin barady da, arman qaraı shatasa beredi. O, dúnıe, dúnıe! Aqsaıdyń sýyndaı alǵa zymyraǵan zamandar.

Urpaqtar keledi, ketedi. Biriniń qysqa ómirin ekinshisi uzartpaq bop, sapqa turady. Sol tizbek bir jerden úzilip qalýy da múmkin ǵoı.

Mamaıdyń uıqyǵa jatarda qarańǵy túnde jatyp oılaıtyny da osy ýaıym. Mamaı basy jastyqqa tıse-aq qor ete qalatynnyń biri. Biraq sol kór ete túskenge deıin:

— Iá, aınalaıyn, ata-babam, árýaq ózin qolda, ózin onda, urpaǵymnyń oty óshpesin, — dep ishinen ótkenderge syıynyp ta úlgiretin.

Bul dúnıede bir urpaqqa bir urpaq muraǵa jerdi qaldyrady, taý-tasty, aspandy qaldyrady, armanyn qaldyrady. Ózi dúnıeden kósherde osynyń bárin qolma-qol tapsyrar murageri bolmasa - ol adam jylaı-jylaı ketedi. O dúnıege taý men tasty, aıly aspandy, armanyn alyp kete almaıdy ǵoı.

Mamaı osyndaıdan qorqar edi. Oqymaǵan ojar shalǵa tunshyǵyp jatqan bir sezim osyny aıtatyn.

Sol sezim qazir Mamaıdyń kári júregin eljiretti bilem, jaıshylyqta peıili tarlaý ashqaraq adam endi bar daýsymen:

— Nurperzent, ýa Nurperzent! Qaıdasyń, qaraǵym? Óriske shap. Qasqa qozyny alyp kel. Áı, mal tanymaıtyn bir qý ádetiń bar edi, basqa bireýdiń qozysymen shatastyryp júrme! -dedi.

Jeńgesiniń bosanǵanyn estip, Nurperzent mektepten jańa júgirip jetip edi. Ákesi jumsaǵanda unjyrǵasy túsińkirep turatyn bala bu joly óriske qaraı qustaı ushyp ala jóneldi.

Aspannyń kiri ashylyp, saı-saıda laısań sý aǵyp jatty. Shyryshqa móltildep ilinip qalǵan tamshydan Nurperzenttiń shaıtan - teri shalbarynyń balaǵy malmandaı sý boldy.

Álginde zikir salǵan zilqara bulttar qazir jynynan aıyrylǵan baqsydaı jýasyp, Alataýdyń basyna baryp aıaldapty.

Lezde kún kúlimdep, kempirqosaq kúmbezdenip, qustar qaıta ánge basty.

Al jaýyn qurty - shubalshyndar jol ústinde mastar qusap sulap jatty.

Keshke taman qasqa qozynyń sorpa-sýyn iship-jep kóńildenip alǵan kempirler náresteniń atyn qoıamyz dep shýyldady.

— Sáýirde týdy, Sáýirbek bolsyn, — dedi kóbi.

— Joq, bul ákesi áskerde júrgende týdy, Áskerbek bolady, — dedi Mamaı.

III

Kúzdiń sylbyr jaýyny basylǵan. Jýsannyń úlpildegi ezilip, ólgen úırektiń basyndaı salbyrap qalǵan.

Aýyldan armıaǵa ketken alpys adamnan ekinshi oralǵan osy Tutan.

— Tutan keldi! Tutan keldi!

Nurperzent aıqaı saldy. Búgin oqýdan qalyp shal ákesiniń ornynda aýyl syrtynda jylqy qaıyryp júr edi. Tutannyń stansıa jaqtan maı arbaǵa minip kele jatqanyn kórdi.

Maı arba aıdaǵan Tólemis:

— Áı, qyztalaq, menen buryn aıtyp qoıatyn boldyń, á, súıinshisin ózim alaıyn dep edim. Meıli, shap, shap! — dedi.

Bir bóshke sıatyn arbanyń aldyna TólemisTutan ekeýi qatar otyrypty.

Tólemis maıdannan aýylǵa ótken qysta-aq birinshi bop qaıtty. Sol qolyn tastap keldi. Kele sala ony kolhoz brıgadıri etip qoıdy. Adam jetpegen soń maı arbany da ózi aıdaıdy. Qazir onymen qatar otyrǵan Tutan Tólemis aǵasynyń sholaq qolynyń ornyn toltyrǵysy kelgendeı oǵan tyǵyla túsedi.

Nurperzent asaý taıdan aýnap túsip, Tutannyń moınyna asyldy. Ekeýiniń de ıyǵyna bóshkeniń qara maıy juǵyp qaldy.

Tutan ony meıirlene baýyryna basty. Áldeneni aýyrsynǵandaı bop-boz beti jybyrlap ketti. Ony Nurperzent keıin bildi. Arbadan Tutan taıaqqa súıenip tústi. Shaldarsha búkshıińkirep qalǵan. Bókse jaǵy bólek bitkendeı kıreleńdeı beredi. Keýde alǵa júrse, bóksesi súıretilińkirep, yryqqa kónbeıtin sıaqty.

Nurperzent asaý taıdy aq kóbikke malyndyryp aýylǵa qaraı juldyzsha aqty.

— Tutan keldi! Tutan keldi!

Ánsheıin aıdalaǵa aıqaı saldy.

Bul aıqaıǵa taý selt etken joq. Batysqa qaraı top-top quzǵyn qarǵa qalbańdaı ushyp barady. Sol jaqta jemtik molyn jer túbinen sezgendeı. Jer túbinen qannyń ıisin sezgendeı. Qalbańdap ushysy jaman. Anaý alys batysta molshylyqqa keneletin túri bar.

— Tutan! Tutan!

Aýyl shetine Nurperzent asaý tory taıdy alqyndyra kirdi. Jolda oınap júrgen bir top bala tym-tyraqaı qashty. Zergúl keshe ǵana alabota órtep saqar qaınatyp, sabyn túsirip alyp, búgin jalǵyz shyt kóılegin jýyp otyr edi.

«Tutan!» degen ashshy aıqaıdy estip shalqasynan túse jazdady.

«Sorly jalǵyz ólgen eken», - dedi.

— Zergúl apa, súıinshi! Tutan kele jatyr! — dedi Nurperzent alasa terezeniń aldyna atyn oıqastatyp.

Kempir baıǵus taǵy shalqasynan túse jazdady. Jalańash etine shapan jamylǵan kúıi súrine-qabyna atyp shyǵyp:

— Ne deısiń, ne deısiń! — deı berdi.

Jurt jınaldy.

— Baıǵus-aý, esin shyǵyp ketken be, kóılegińdi kı! — dedi bireý.

Kóılegi qurǵyr saqar sabynnyń kókshildeý kóbigine bógip jatyr. Keshe ǵana bir arqa alabotanyń kúlin qaınatyp, eki-úsh kesek qara sabyn túsirip alǵan.

Áne-mine degenshe, qos at jekken maı arba da kep qaldy. Shal-kempir, bala-shaǵa demeı, aýylǵa kelinshek túskendeı, maı arbanyń aldynan japyryla shyqty. Arbakesh Tólemis: «Qash, qash! Joldan qash!» — dep jurtty jalǵyz qolyńdaǵy uzyn qamshymen jasqaıdy. Soldatty sonaý soǵystyń tyrnaǵynan ózi julyp alyp kele jatqandaı, tanaýy deldıip, maqtanyp ketipti. Egde kisiniń keıde bala minez bolǵany qandaı jaqsy.

Kempir baryp balasyn bas salyp qushaqtady, soldattyń beli kıreleń ete qaldy. Ezýinde kúlki, kirpiginde kirbeń tur.

— Aınalaıyn, apashym! — dep sybyrlady soldat.

«Apa, nan bershi!» — dep sholjańdap túske deıin tósekten turmaı jatyp alatyn balanyń nyshany kórinbeıdi. Jaǵy sopaıyp, muryny úshkirlenip, sheshekten qalǵan daqtary tereńdeı túsipti. Mańdaıynda ashynǵan bir ájim tur. Tershı beredi eken. Álsiz.

Kempir tiksinip qaldy. Biraq bul áskerde toıa tamaq ishpeı birishek bop qalǵan soń ǵoı dep oılady.

Kórshi áıelder sampyldap júr.

— Balań kelip kózaıym boldyń ba, baıǵus!

— Ornynda bar ońalar. Kórgen qorlyǵyń bir kúngideı bolmaıdy, endi.

— B-i-iz qashan óstip ketkenimiz kelip, baǵymyz ashylar eken.

— Apyr-aı, sonda júregi túskir jarylyp ketpes pe eken.

Adamdar jınalyp soldatty aımalap jatyr. Týysqandyǵy osyndaıda oıanyp eljireıdi -aı kelip. Ajal aýzynan aman kelgen kıeli jandaı, soǵan sirá, tabynardaı, áldekimder sur shıneldiń etegin súıip toı etip jatyr.

Araı Totıa kelinin ilestire keldi. Araı Tutannyń mańdaıynan ıiskedi. Jeńiniń ushymen kózin súrtti. Totıa onyń artyna balasha tyǵylyp, jymıyp kúldi.

— Bizdiń Oraqpen birge ketip eń, kórmediń be ony, Tutan? — dep sybyrlady Araı.

Tutan baltyryn obmotka qysyp bara jatqandaı, ara-arasynda saýsaǵyn júgirtti.

— O basta birge bolyp edik, Rázan deıtin jerde bizdi bólip jiberdi, — dedi. Daýsy jel terbegendeı dirildedi. - Qaıtyp kóre almadym.

Tutan: «Nege erte keldim» dep te bir oılady. Ol erte kelip qalyp, basqalardyń oralmaı jatqanyna ózi kináli adamdaı bir kúıge tústi. Urlanyp kelgendeı. Basqalardy tastap qashyp shyqqandaı. Ózgeler oralmasa, bu da oralmaýǵa tıis degen zań bardaı. Tutan sol zańdy opasyz buzǵandaı. Aı, aınalaıyn áıelder - aı, elim dep eńirep, ańsap kelgende qolaısyz boldy.

Tutannan ter olaı da ketti, bulaı da ketti.

— Qaıdam, qaraǵymnan hat joq, aınalaıyn Tutan-aý, ózińmen birge ketip edi-aý, — dedi Araı.

Úı ishi únsiz qaldy. Sodan keıin baryp bireý:

— Qoıshy-eı, qaıdaǵyny aıtpaı! Hat jazýǵa qoly tıip júr deısiń be, — dedi.

— Bizdiń Jámekten hat bolmaı tur, júrmiz ǵoı shydap, — deıdi bireý.

Úı ishi tar, eńsesi pás, qurqyltaıdyń uıasyndaı ǵana edi. Endi sýyq kúnde pesh jaqpasa da ysyp ketti. Sartap bolǵan saǵynyshtyń lepteri ysytyp jibergendeı.

Maı arbaǵa jegilgen attar múlgip tur edi. Osqyrynyp qulaqtaryn shanyshqylaı qaldy.

Kenjegúl kele jatyr eken. - «Ákkeı-aı, gámáı-aı, kágda, soldat damoı-aı» — dep úıge ekpindeı kirdi.

— Aıtqanym, káne, aıtqanym. Aıtpap pa edim, Zergúl, osy aptada balan keled dep!

Tutandy baryp bas salyp, kóp teńselip turyp aldy. Bala kezinde túsine kiretin Kenjegúl kempirdi Tutan qazir shyn tebirene arqasynan qaqty.

— O, aınalaıyn apam, aman-esen júrsiń be, — dedi. Kenjegúl myna jyly sózden qamyǵyp ıegi kemseńdedi.

— Qaıtsin, jaryqtyq, qýanǵany ǵoı, — dedi áıelder.

— Jalǵan-aý, jarym kóńil ǵoı, jalǵyz emes pe, — dedi áıelder.

Kenjegúl kózine túsken kımeshegin túrińkirep, jurtqa oqyrana qarap:

— Áı, pysh-pysh demeı tıysh otyr, túge, qara býlardyń tipti meni esirkeı qalýyn. Qýdaı esirkemegen Kenjegúldi adam jarylqamaı-aq qoısyn, — dep shapshydy. — Men senderdiń áýlıeńmin, óńsheń sypyrǵy shash! Tutan keledi dedim — keldi! Áne, káıt deısiń endi!

— E, jaryqtyq - aý! Aıtqanyń keldi! Ashqan balyń tup - tura shyqty. Qalaǵanyńdy al! -dedi Zergúl.

— Aıtqanym keldi me, a – a - a! Neńdi qalaıyn? Jalǵyz qasqa qunajynnan basqa ne bar sende? Keshegi qaınatqan sabynyńnan ber.

— O, jaryqtyq áýlıe! Sabyn senin sadaǵań ketsin! Bárin al! — dedi Zergúl.

— Ber qaınatqan saqar sabynyńnan! Ótken saýdada myna Araıdyń dardaı balasyna, álgi Nurperzentiń aıtam, tura bir dorba jumyrtqa qostym, aınalaıyn osyǵan qara sabyn ákep ber dep. Balam keshke qolaqpandaı dáý sabyn ákep berdi.

Dereý bastaýdyń sýyn jylytyp jiberip, qomytymdy kirlenge atyp uryp, álgi sabynmen súıkeı bergenim sol, betim - aý! — Arjaǵynan aǵash shyǵa keldi. Aǵashqa ary-beri shege qaǵyp, betine ǵana sabyn jalatyp, mór basyp lekerlep qoıǵan eken, alǵanyń as bolmaǵyr. Nurperzentti aıtsańshy, soıtaldaı bop, sony ańǵarmaǵan.

— Oı, táýip ene, ol bala da áli, jankeshtilerdiń sumdyǵyn qaıdan bilsin, — dedi Araı.

— Aý, aınalaıyndar - aý, Tutan kelgende tyshqan murnyn qanatpaǵanym jaman yrym ǵoı. Álgi jalǵyz qunajyny qurǵyr býaz edi, endi qaıttim, qudaı-aý?

— Qoı, qunajyndy qaıtesiń, — dedi Tólemis. — Ol erteń aǵarǵan ǵoı. Tutan bolsa aǵarǵan ańsap keldi.

— E - e, qaıran sheshe, jalǵyz sıyryn da aıaǵysy joq. Endi qaıtsin. Baıaǵysha munyń shaly osy Tutan týǵanda «ólgenim tirildi, óshkenim jandy» dep Tutan qoıdy ǵoı atyn.

— E, bul Tutan — sheshekten ketken tórt uldan keıin aman qalǵan Tutan ǵoı. Áı, Zergúl, endi kelin al tezdep. Jettiń, qudaı jetkize.

Áıelder bir-birine sóz berer emes. Al Zergúl bolsa, áli esi shyǵyp júr. Jaman samaýryndy alyp aýyz úıge júgirdi. Esiktiń kózinde jatqan bireýdiń kebisine de súrinip ketti.

— Aınalaıyndar-aý, alyńdar! — dep kenep dastarqannyń ústine qurtty ýystap-ýystap laqtyrdy. Tozǵan qamshydaı burymynyń ushyna baılap qoıǵan qara kiltpen kebejeniń aýzyn ashyp jiberip, qozy qaryn maı alyp shyqty. Qaryndy kapýstanyń qabyǵyndaı qylyp qaǵazben oraı bergen eken, maıy shyqqan gazettiń bir jyrtyndysyn ustap otyryp, Tólemis Sovınform — búronyń habaryn ejiktep shyqty.

— Áı, qyztalaq german, saldyń-aý soıqandy, — dedi.

— Sol sumnyń ózi jóıt deıdi ǵoı, ras pa? — dedi Kenjegúl.

— Kádimdi ózimiz sıaqty adam o da, — dedi Tutan.

— Adamnyń aıýany da, qyztalaq, — dedi Tólemis qurtqa maı ilip ala berip.

Dastarqanda nan kórinbedi. Oǵan eshkim tańdanǵan joq.

— Áı, Tutan-aý, óz kózińmen kórdiń be, sol páleni? — dep qoımady Kenjegúl. — Múıizi, jalǵyz kózi bolady eken degeni ras pa?

— Kádimgi ózimiz sıaqty adam, — dedi Tutan.

— Táýip apa, meniń Oraǵyma qumalaq ashyp berseńshi. Hat bolmaı tur ǵoı, — dedi Araı.

— Qaptyń ústine shashpasam bolmaıdy qumalaqty, — dedi Kenjegúl.

— E, jaryqtyq, áýlıe ǵoı, — dedi bireý.

— Baıaǵy Soqbeldi jákemniń qyzy emes pe, o kisiler shyn áýlıe edi ǵoı, — dep Tólemis sholaq qolynyń jeńimen mańdaıynyń terin súrtti.

Kenjegúl qapty jaıyp tastap, qoınynan jarǵaq qalta aldy. İshindegi lobıany ýystap turyp shashyp jiberdi.

«Súfıti» — dedi.

— Súıinshi, súıinshi! — dedi yrshyp túsip. — Kelip qaldy. Mańdaıy jaryq, júregiń ashyq. Onyń bosaǵasynan seniń bosaǵańa aýdy. Oraq pa osy? — Oqshıa qarady. — Oraq! Oraq!

Enesiniń art jaǵynda otyrǵan Totıanyń keýdesi typyr-typyr etti. Betine qyzyl teýip, qulpyryp qoıa berdi. Shań basyp qalǵan qyzyl almanyń tozańyn súrtip alǵandaı jaınań qaǵyp, basyn sozyp, qumalaqqa úńildi:

«Ol kele jatqanda aldynan qalaı shyqsam eken? Áskerbekti kógerip ala shyǵam ba? Álde apam kógerer me eken? Qushaqtap súısem, elden uıat-aý. Bóten áldebireý qusap qol alysa salsań - taǵy yńǵaısyz. Murty burynǵydaı áli qytyǵymdy keltirer me eken...»

— Aýzyńa maı, aınalaıyn táýip ene, aýzyńa maı! — dedi Araı.

— Aınalaıyn arýaq! — Jebep júrgen ózińsiń. Meniń bilgenim — seniń arqań. Jatqan jeriń janat bolǵyr, Soq beldi! Ámanda qoldaı gór, áýmın!

Kempirler kús-kús alaqandaryn jaıdy.

Totıa da bolar-bolmas joralǵy jasady. Semizdeý saýsaǵynan mys saqına kórindi. Úsh tıyndyq mystan saqına soǵyp, naqyshtap berip edi Oraq. Áli tastamapty. Biraq jaltyraǵany kómeski tartypty.

Bir mezgil Tutanǵa kózi túsip edi, beli búgilgen qart otyrǵandaı kórindi.

«Apyr-aı, osy kisini apam Oraqtan bir jas kishi dep otyrmaýshy ma edi. Sonda bul jıyrmaǵa jeter-jetpes qoı. Qartaıǵany nesi? Álginde ajarly sıaqty edi, sirá sharshaǵan ba».

Al Tutan Totıaǵa kóz toqtata almady. Kóbine-kóp kempirler jaǵynyń saýal-suraǵyna jaýap berip, ózin de, ózgeni de aldaýsyratýmen áýre.

— Aýzyńa maı! — dedi taǵy da Araı.

— Quda qalasa, toı endi seniń úıinde! — dedi bireý.

— Eki-úsh qaryn maıy bar bul páleniń, daıyndala ber! — dedi taǵy bireý.

Aýyz úıde eski sary samaýryn mińgirlep ánge basty.

Bir kese shaıdan keıin Tutannyń bop-boz óńine qan júgirdi. Tógilgennen qalǵan az ǵana qany qazir jıylyp betine shapqandaı. Sheshektiń izi de bilinbeı ketti. Onyń esine áldene tústi. Ol apasynan dombyra surady. Sheshesi dombyrany shúberekke orap sandyqtyń artyna tyǵyp qoıǵan eken, dymqyl tartyp, kókóńezdenip ketipti. Qulaǵy sol ózi soǵysqa keterden buryn buraǵan kúıi qatyp qalypty. Dombyra muny jatyrqaǵandaı eken. Dombyra qapasta uzaq turyp qapadan úni shyqpaı, tyńqyldaıtyn bolypty. Tutannyń myltyq shúrippesin basyp úırengen saýsaǵy da dymdanyp, kók bazdanǵan shekten jóndi eshteńe shyǵara almadyq

Soldat qysylmasyn dep áıelder ádeıi án bastap jiberdi.

Kishkentaı úı qaýashaǵy ashylǵan gúldeı jaınady. Kópten mundaı jıyn kórmeı buıyǵy bolyp qalǵan bala-shaǵa da jınalyp, tar úıge syǵylysyp, syıǵanynsha kirip aldy:

Ahaý aıdash-aı,

Kýda paıdesh-aı

İzdegeniń qyz bolsa

Vezde naıdesh-aı...

— Áı, bárekeldi! Áı, Tutan, qaraq, saǵan aıtyp jatyr, esittiń be? — dedi Tólemis.

Jerde shóp bar-aı,

Qyzda ep bar-aı,

Qudashanyń aýlyna

Sálem dep bar-aı.

— Áı, qudaı tileýiń bergir! — dep qýandy Tólemis sholaq. — Áı, Tutan, qaraq, «qudashanyń aýyly» dep saǵan tıistirip jatyr. Myna tómengi Teriste qyz degen qamystaǵy qyrǵaýyldaı, birinen biri etedi. Tańdap júrip alasyń. E; Tutan batyr, bárinen de aman kelgenińdi aıt. Ózim ertip shyǵamyn seni, tandap júrip alasyń...

Dúnıe dastan,

Áýeli-aq bastan

Aqyldy dushpan artyq

Aqymaq dostan, álý-aı...

Tutan oılaıdy: Bul ánniń qadirin bilmeppiz-aý. Bomba bozdap, zeńbirek zirkildegende án qulaqqa endi estilmesteı bolyp edi, buǵan da shúkir. Qaıran aýyl, án qalaı kóbeıip ketken, ánshi qalaı kóbeıip ketken, álde buǵan mán bermegen be...

Aqyldy dushpan artyq,

Aqymaq dostan, álý-aı...

Eki áıel bul qaıyrmany aıaqtaı bere, qarsy jaqtan ekeý shyǵa keldi:

Aınalaıyn jastar-aı,

Qosylar ma eken bastary-aı,

Qyryp - qyryp saqalyn

Shal qutyrdy, masqara-aı...

— Táıt, qaraq, o nesi, shaldyń bári qutyrǵan joq, — dep qyzaraqtady Tólemis.

— I-ı-ı, kúnim-aı, — dedi bir kempir. — Aman bolsa, áli-aq qosylady bastary, balalar ketip, aýyldan ajar ketti ǵoı. Saqalyn qyryp - qyryp qyz alǵan álgi jer jutqyr Qaıyrqul ǵoı, aınalaıyn Tutan-aý.

Totıa Tutanǵa qarap edi, kózine kózi tústi. Totıa enesiniń artyna tyǵylyńqyrap jymıyp kúldi. Ózine qaraǵan adamǵa jymıyp kúle salatyn ádeti baıaǵy.

— Shyraǵym, Tutan, eki-úsh kúnnen keıin ekeýmiz Teriske túsemiz. Bir shúıkebas kerek saǵan da, apańa da, — dedi Tólemis.

— Áı, Nurperzent, á qyztalaq, nege alara qaraısyń? Maǵan alyp bermeı, qatyndy Tutanǵa alyp beretin boldy dep ókpelep otyrsyń ba? Asyqpa, saǵan da alyp beremin. Aldynda Tutan aǵań, odan keıingi kezek seniki.

Nurperzent lap etip janyp kete jazdady.

— Iá, Tóke, qatyn alyp ber dep qashan aıttym?

— Aıtpasań da bilemin, qyztalaq. Esi-dertiń sol. Mamaı jákemniń ornyna jylqy baqqan kúni bárinen aıyrylyp qalatynyń ótirik pe? Áne kúni Aqsaıdan kele jatsam, aıdalada attyń ústinde bireý qalǵyp otyr. Qarasam: Nurperzent. «Aý, neǵyp otyrsyń?» «Óleń oqyp otyrmyn». «Jylqy qaıda?» «Jylqy saıda». Saıda saıtan da joq. Bári úıýli qyzylshany kemirip jatyr. Bilemin oıyndy. Óleń oqydym degenshe, qyzǵa oıym ketti de.

— Óleńdi moldajan áýeli ózi jazady, — dep qaldy Totıa.

— Qoıyńdarshy-eı, balamdy uıalta bermeı, — dedi Araı. — Óıtpeı-aq, óziniń malǵa asa qyry joq. Kolhozdyń jylqysy turmaq, ózimizdiń buzaýdy áreń tanıdy. «Nurperzent-áı, buzaýdy aıdap kelshi» deseń, basqa bireýdiń buzaýyn aıdap keledi.

— Áne-áne, aıttym ǵoı, kelinshek túsirýge kóńili aýsa adam sondaı bolad, — dep qoımady qyzyp alǵan Tólemis.

— Quda qalasa, Oraq, kelsin. Odan keıin kelin túsirý qashpas, — dedi Araı.

***

Jurt toı-tomalaqtan tún ortasynda tarady. Qaıyn jurtynan qaljyrap qaıtqan Tutan bir-eki kese bozany kótere almaı, qısaıyp jatyp qalǵyp ketken eken. Bir kezde eki-úsh áıel silkilep oıatty.

— Tesegińe baryp jat, — dedi bir jeńgesi.

— O nesi uıqysyrap! — dedi ekinshi jeńgesi.

Tutan uıqyly-oıaý tósegine qısaıdy.

Taǵy kózi ilinip bara jatyr eken, janyna bireý qýlaǵandaı boldy. Álgi eki jeńgesi jas kelindi kúıeýiniń janyna ákep salǵandaǵysy eken.

Shymyldyq túsirildi. Bilte shamdy bireý úrlep óshirip «bismilda» dedi. Shık dep esik jabyldy. Esiktiń syrtynda turyp jeńgeleri býlyǵyp, aýyzdaryn alaqandarymen basyp kúldi.

Bireýi tipti oramalyn ysyryp, qulaǵyn esikke tósep turyp aldy. Aqyry olardyń da sybyry óshti. Tutan janyndaǵy adamnyń júregi attaı týlap jatqanyn sonda sezdi. Tula boıynan sýyq ter burq ete qaldy. Qaraptan-qarap jatyp qara sýǵa malyndy.

Jas kelin dop-domalaq kelgen tyǵynshyqtaı sary kyz edi. Demi temir balqytatyn kóriktiń lebindeı jıilep, keýdesi kórpeni kóterip tastap, qany tasydy. Baıǵus qyzdyń jan dúnıesin bir úreı, bir qumarlyq bılep, buǵan deıin beımálim dúnıeniń qushaǵyna engendeı, áldeneni arpalysqan sezimmen kútip jatty.

Biraq eshqandaı keremet kele qoıǵan joq.

Ol qatty sharshaǵan edi. Ol osy úıden attanyp, qyryq adym attap shyqqaly beri demalmaǵan. Ol dúnıe - dúnıe bolǵaly, adam balasy keshirmegen alapaı apatty kózbe-kóz kórip, qasiretin arqalap, týǵan úıine qaıtqanda, uıqysy qanyp bir jatqysy kelip edi. Biraq uıqysy qanyp bir jata almady.

Kelim-ketim adam, toı - tomalaq, qyz aıttyrý, asyǵys úılený - osynyń bárin ózi de túsine almaı qaldy.

«Aý, aǵaıyndar, men qatty sharshaǵan adammyn, jaraly janmyn. Men biraz tynyǵyp, tyńaıyp alaıyn. Úılený qashpas, qaıda asyǵasyńdar», - deý kerek edi jelikken jurtqa. Solaı demekshi edi, biraq aǵaıyny aýyz ashtyrmady ǵoı. Kópten beri el kelin túsirýdi ańsap qalǵandaı, kárisi de, jasy da osy kúndi moınyna ala burshaq salyp tiledi ǵoı. Búkil aýyl alaqan jaıyp tilek aıtyp otyrǵan soń, kóńilshek baıǵus kóne saldy. Onyń kóńilshektigin soǵys ta alyp qala almapty.

Jilik - jiligine, jambasyna qorǵasyn quıyp tastaǵandaı boıy zil qaratas tartady. Murny shýyldaǵan sary qyzdyń ystyq lebi de jibite alar emes.

Sen ókpeleme oǵan, sary qyz. Jaman oılap qalma. Ol soǵysqa attanǵanǵa deıin osy aýyldyń balýan bozbalasy edi. Birinshi Mamyr toıynda mektep boıynsha kúresten aldyna jan salmaǵan. Tipti bir puttyq balǵany kúni boıy soqqylap turatyn Oraqtyń ózi ony jyǵa almaýshy edi. Maıdanda qol pýlemetti bir ózi arqalap, ondaǵan shaqyrym jer myńq etpeı júre beretin Tutan da osy bolatyn. Endi ǵoı onyń bulshyq etterinen ál ketip, seni aımalaýdyń ózin kúsh kórip jatqany. Eger soǵysta qatty jaralanbaǵanda, myna jatysta seni qushaqtap qysqanda qabyrǵańdy kúırete jazdar edi, sary qyz.

Sary qyz tań atqansha dóńbekship shyqty. Tań atqanda janynda jatqan jat adamnyń betine úńile qarady. Beti qup-qý shúberekteı eken. Azdap tershipti. Dem almaı jatqan sıaqty. Demi múlde estilmeıdi. Tek anda-sanda tisi shyqyrlaıdy. Tań jaryǵymen birge qyzdyń esi endi kirgendeı boldy. Myna jatysyna ólerdeı qorlanyp, alageýim urlanyp kirgen úıdiń ishinde tunshyǵyp bara jatqandaı, kórpeni serpip tastady. Jigit degenmen oń qolyn onyń moınyna asyp uıyqtaǵan eken. Qyz qolapaısyz up-uzyn ap-aryq qoldy óz moınynan aqyryn kóterip alyp, bylaı syrǵytyp qoıdy. Sóıtip, ózi tósekten sýsyp jerge tústi.

Al Tutan bolsa ezýinde bolar-bolmas kúlki úıirilip, áli uıyqtap jatyr edi. Áldeqandaı tús kórip jatqan bolý kerek, ezý tartqanyna qaraǵanda.

Ezý tartqanyna qaraǵanda táýir tús kórip jatqan bolý kerek. Tús te bir jubanysh. Qarqarsyz jubanysh. Áıtpese qazir Tutan oıanady ǵoı. Qansha qaljyrasa da qashanǵy uıyqtaı berer deısiń. Áıteýir bir turady ǵoı. Sonda álgi opasyz tús qasha jónelmeı me. Tutan sonda ómirdiń ózimen, ashshy shyndyqpen betpe-bet kezdesedi. Ot-jalynnyń ortasynda júrip, ajalmen kózbe-kóz kezdesip, bir ólip, qaıta tirilgende qylaý shalmaǵan shashy endi lezde aǵaryp shyǵa keledi. Jurt onyń shashy demde aǵaryp ketkenin san-saqqa júgirter, anaý der, mynaý der, snarádtan namys kúshti ekenin olar qaıdan bilsin. Al ázirge Tutan tańǵy uıqynyń qushaǵynda edi. Ezýinde sol kúlki. Sary qyz:

— Nesine máz bop jatyr eken, beıshara, — dedi.

IV

Bir top bala Kenjegúl úıiniń qalqasynda alty atar oınap jatyr edi. Kempir basqalar qusap asyq oınaǵan balalardy úıdiń mańynan qumaıtyn. Ol perzenti bolmaǵan soń ba, balalardyń jıylyp kelip jaman úıinin, kúnshýaq jaǵyna jıylǵanyn jaqsy kórip turýshy edi. Sol shyraıyn baıqap, oıynshylar da udaıy osy jerdi jaǵalaıdy.

Kempir úıinen shyǵyp: «ákkeı-aı, gámáı-aı, kogda soldat, damoı-aı» dep yńyldap júr. Tigýli turǵan asyqtardyń bárin ustap kórdi.

— Mynaý qaısyńdiki, — dedi shúkeı asyqty ustap turyp.

— Nurperzenttiki, — dedi balalar.

— Oıboı, ala týshany soıǵan ekensińder ǵoı... Sorpa-sýyna shaqyrmaıdy burynǵydaı. Jurttyń, peıili taryldy. Jarytyp mal soıyp jatqan da joq. Asyqtyń bári eski, — dep ózimen-ózi sóılesip, kópke deıin kúbirlep júrip-júrip úıine kirip ketti.

Sol kezde:

— Nurperzent, a Nurperzent, qaıdasyń? — dep Mamaı aıqaı saldy. — Qoı emes, qozy emes, adam da joǵalady eken-aý, qudaıa toba!

Nurperzenttiń unjyrǵasy túsip qoıa berdi. Sabaqtan qol bosaǵan jalǵyz kúnde de tynyshtyq joq.

— Jákeń shaqyrady áı, jákeń shaqyrady, — dep balalar da qoımady. Ol bir estimeı turǵandaı.

Moıny salbyrap, oıynnan shyǵyp júre berdi.

— Bas aıaǵyńdy jyldam! — dedi Mamaı. — Áı, arýaǵyńnan aınalaıyn Baqtıar babam: «Bolymy joq bozbala beınetten qashar bultaqtap», — deýshi edi-aý. Dál sol ǵoı myna bala.

Nurperzent basyn tuqshıta túsip, tezirek adymdap jetti.

— Kóter eńseńdi, ynjyq neme...

Shal jetekke kónbeı, sheginshekteı bergen kók esekti qamshymen bastan qaqyrata tartyp-tartyp jiberdi.

— E, qulaǵyńdy uraıyn, aram!

Kók esek bul qorlyqqa únsiz kónip, uzyn qulaǵyn qaǵyp-qaǵyp basyn shaıqady.

— Erteden keshke deıin asyq oınap azǵansha, Dáýqaranyn dıirmenine baryp un tartyp kel, — dedi Mamaı ulyna.

Saıdyń arǵy betine sý alyp shyǵyp bara jatqan Múnıra myna sózdi estip tura qaldy. Shelegin jerge qoıyp, jaqyndap keldi. Muǵalim apaıyn kárip Nurperzent bas kıimin aldy.

— Salamatsyz ba, otaǵasy! - dedi Múnıra.

— Amansyz, qudaǵı...

— Otaǵasy, Nurperzent dıirmenge barady dedińiz be?

— Iá, barsa ne qylad, asyq oınap azǵansha...

— Onyńyz durys. Meniń aıtaıyn degenim: men Aıdaıdy qosa jibersem be dep edim.

— E, kishkentaı qudashany ma? — dep sezge aralasty úıden arqan ala shykqan Araı.

Muǵalim Araıdyń basyndaǵy kúndikke qarap biraz turdy. Kempirdiń aq matany qattap basyna oraı bergeni ersi, al muǵalim áıeldiń juqa kógildir oramalmen basyn bir tarta salǵany Araıǵa ersi. Biraq ekeýi de bul jaıdy ishterine búgip qaldy.

— Iá, «kishkentaı qudashańyzdy». Eki puttaı dánimiz bar edi, qol dıirmenge tartyp berekesin aldyq. Múmkin bolsa, Nurperzentpen birge baryp tartyp ákelsin, — dedi Múnıra.

— Nege bolmasyn, muǵalim qudaǵı-aý, — dedi Araı. — Kún áli erte, keshke deıin kelip qalady ǵoı.

Dáýqara dıirmeni aýyldan bes-alty kılometr, Nurperzent talaı ret baryp júrgen jer. Jalǵyz aıaq jol ırelendep kóptegen saılardan ótedi. Bulym - bulym tereń saılar tabanynda móldirep bir qulaq sý aǵyp jatady.

Kúni tipti jazdaǵydaı. Biraq dala birtúrli bezgekten jańa ońalǵan adamdaı. Kóbelek te shattanyp ushpaı qalt-qalt etedi... Qustardyń uıa salyp, jem tasyǵan áreketi joq. Eski dýaldyń ústinde únsiz otyrady. Álde ne oılaıdy? Qylyshyn súıretip kele jatqan qystan qashpaq oıy bardaı. Qustar baqytty. Ketem degen jaǵyna kete salady. Udaıy jyly jaqta júremin dese de ózderi biledi. Adam ǵoı qyspen de, jazben de betpe-bet kezdesetin.

Qyz saryquraq fýfaıkasyn sheship, esektiń ústine tastady. Bul kezde Býrnyıdyń bazarynda mata degennen osy bir saryquraq pen bózden ózge eshteńe tabylmaıdy. Soldat kıiminen qalǵan sary quraq qyz ajaryna úılesimsiz eken, endi eski kók sándip kóılekten aq sháınektiń qaqpaǵyndaı tompaıyp qana qos tósi kórindi.

— Papamnan kópten beri hat joq, — Dedi qyz. Ekeýi myna kúzdiń jumsaq kúninde úndemeı kele jatyr edi.

— Bizdiń Oraqtan da hat kelmeı tur, — dedi Nurperzent.

Qyzdyń sol kóziniń astynda, aqkuba ashań júzine qolmen qoıǵandaı bir meń bar edi. Qadalyp alysqa Qaraǵanda sol meń de jáýdiregen kózderge qosyla joq izdegendeı bolady da turady. Kóldenen jatqan Teskentaýǵa qaraıdy. Teskentaýdan poıyzdar ótedi. Biraq papasy Shyǵysqa emes, Batysqa ketken. O da muǵalim edi. Erli-zaıypty muǵalimder soǵystyń aldynda ǵana Jambyl jaqtan keldi. Aqsaı aýylyna týystaı sińisip ketti. Qyzdyń papasy Aqsaıdyń jigitterimen birge maıdanǵa attandy.

Endi muǵalim apaı osy qyzy ekeýi ǵana. Totıa kelin bop túskeli beri muǵalim apaı men Araı jaqyndasyp aldy. Totıa da Jambyl jaqtyń qyzy ǵoı. Sodan Araı Múnıraǵa:

— Ay, muǵalim kelin qaraǵym, endi qudaǵı boldyń, áskerden eriń aman-esen qaıtyp, kózaıym bol, — deıtindi shyǵardy. Al Aıdaıdy: «Kishkentaı qudasha» atap aldy.

«Kishkentaı qudasha» qazir alystan kóringen Teskentaýdyń aýzyna qarap:

Aı-áı, kókem,

Kókem meniń aman-saý

Keler me eken-aı, —

dep shyryldady.

Elsiz dala, mızamdy aspan, meńireý taýlar tebirengen joq. Aqsaı aýyly — ánshi aýyl. Úlkendi-kishili kishkentaı jıyn-toı án - aıtyssyz ótpeıdi. Al mynaý... Saǵynyshtan qyzdyń kishkentaı júregi syzdap, daýsy dirildeıdi. Jol ústinde qara qońyz jylqynyń jas tezegin aýnatyp áketip barady. Tobylǵy basyna túıeqaryn, ebelek ilinip qalypty.

— Papamnan kópten beri hat joq, — dedi qyz kúrsinip.

Kúrsinýdi úırenipti.

— Oraqtan da joq, — dedi Nurperzent.

Ol qyzdy jubatpaq bolǵandaǵysy.

«Al aınala áldeneden seziktengendeı tyrs etpeıdi. Tym bolmasa shegirtke de shyryldamaıdy. Tym bolmasa qarǵa da qarqyldamaıdy. Ne alystan poıyz aıqaılamaıdy. Parovoz tútini de aýaǵa ilip qoıǵan dekorasıadaı tyrp etpeıdi.Tek kók esektiń tuıaǵynan qıyrshyq tas qana tyrsyldaıdy. Kúzdiń osyndaı bir múlgigen kezi bolady. Bul kúnder ádette uzaqqa sozylmaıdy. Bir mezgil álgi áýennen dala baıaý terbelgendeı de bolady. Bul dala besik sıaqty edi.

— Sen qanshadasyń, Nurperzent? — dedi Aıdaı.

— On beske shyǵamyn. Ony qaıtesiń? — dedi Nurperzent tańdanyp.

— Ásheıin. Soǵys sozyla berer me eken, Nurperzent? — dedi Aıdaı taǵy da Teskentaý jaqqa qadala qarap.

— Bilmeımin. Ózińniń mamań aıtty ǵoı, Germanıa jeńilip jatyr dep.

— Soǵys sozyla berse áskerge sen de barasyń, á, Nurperzent? — dedi Aıdaı.

— Baramyn, — dedi Nurperzent.

Durys júrip kele jatqan esekti shybyqpen quımyshaqtan salyp qaldy.

— Sonda sen kimderdi saǵynar ediń, Nurperzent? - dedi Aıdaı. Kózin qysyńqyrap aspanǵa qarap kele jatty. Kózin qysqanda jalǵyz meńi úlkeıip kórindi. Mızam qalyqtap júr eken.

— Apam meni jaqsy kóredi, — dedi Nurperzent.

— Apańnan basqa kimdi saǵynar ediń, Nurperzent? — dedi Aıdaı. Qolyndaǵy shybyqpen bir uzyn mızamdy ilip aldy.

— Bilmeımin, — dedi Nurperzent. Shıraq júrip kele jatqan esekti endi artqy tirsekten shybyqpen salyp jiberdi.

— Uıalshaq, — dedi Aıdaı shylaýdaı mızamdy shybyq basynan silkip tastap.

Ekeýiniń kóleńkesi battasyp aıaq astyna qaraı tyǵyla berdi.

Kún shańqaı tús edi. Masaǵyn ıne joǵaltqandaı izdep júrip terip alǵan ańyzda mal jaıylyp jatyr. Qoılardyń ústine qara torǵaılar qonyp alypty. «Qoı ústine boztorǵaı» nege qonbaıdy? Nege jumyrtqalamaıdy? Sonda jaqsylyq bolar edi» dedi ishinen Nurperzent shaldardyń sózi esine túsip.

***

Olar Dáýqara saıynyń tereń tabanyna tústi. Tabanda maıa — jon jalǵyz úı, jalǵyz báıterek, jaltyrap jatqan aq kóbikti aıdyn kerindi. Aıdaı men Nurperzent aıaqkıimderin sheship, sýdy tizeden keship ótti. Aıdaı kók sándip kóıleginiń etegin túrińkirep aldy. Álde qyzdyń kún shalmaǵan aq sanyna kózi túsip ketkennen be, álde aıdyn sýdyń áseri me, áıteýir Nurperzenttiń azdap basy aınaldy. Kók esek sýdan ótip alyp dúr silkindi.

Dıirmenshi Álim shal tas tisep jatyr eken. Oraqtar soǵysqa ketkende osy dıirmendi ustap turǵan Anton deıtin orysty da áskerge aldy. Kolhoz dıirmeniniń tilin bilse osy biledi dep, temir ustadan Álekendi Dáýqaraǵa aýystyrǵan.

Balalar kóp kútetin boldy. Olar júkti túsirip, kók esektiń belin bosatty.

— Aramdaryńdy ári alyp ket! — dep aıqaılady qısyq moıyn shal. — Esiktiń aldyn aramdaıdy.

Nurperzent buryn bul dıirmennen qap-qap un, qap-qap bıdaıdyń taý-taý bolyp jatqanyn kórýshi edi. Adamdar taý astynda qalǵan óz qaptaryn taba almaı álekke túsip júretin. Bul joly birine-biri súıeýli birneshe qap qana kórinedi. Álim shaldyń shytynap otyrǵanynda mán bar sıaqty. Astyq bolmaı qaldy. Qol dıirmen degen bále shyqty. Jurt munda tym sırek keledi. Dıirmenshi qyrsyǵyp otyr. Bul túrimen balalardy keshke bir-aq qaıtarady. Nesine qyrsyǵady? Ala sıyryna ún shylap bergende murnyn shúıirip jemeýshi edi sasyq. Endi úsh-tórt taýyǵy jem izdep, dıirmenge kelgenderdiń qabyna qaraı tap-tap beredi.

***

Dıirmenniń jelkesine tónip turǵan jartastan ushyp júrgen qustar kórindi.

— Kók qarǵa áli ketpegen be, — dedi Nurperzent.

— Kók qarǵanyń qaýyrsynyn alar ma edi, — dedi Aıdaı.

— Túý, kek qarǵanyń qanaty da áýes pe? Jazda talaı ret Kenjegúlge ustap bergem. Ol kempir onymenen tumaýratqan balalardy emdeıdi.

— Qanaty qandaı ádemi, - dedi Aıdaı. Aldymen papasy, papasynan keıingi armany — kók qarǵanyń qanatyndaı-aq kúrsinip aldy.

«Shyny ma?» - dep Nurperzent qyzdyń betine qarady. Aıap ketti. Qyz muńaıǵan sıaqty. Sol keıpin kórip, qazir jer túbine bar dese de daıyn tur.

— Sen otyra tur. Esek bosanyp, aýylǵa qashyp ketip júrmesin, men ol kók qarǵany bar bolsa — kóreıin, — dedi Nurperzent.

— Qulap qalma, barmaı-aq qoıshy soǵan, — dedi Aıdaı.

— Esek jibin úzip ketpesin, — dedi Nurperzent jalǵyz aıaq soqpaqpen tórt taǵandap qıalap bara jatyp.

Taıyp ketip, arqan boıy tómen syrǵyp tústi.

— Shyqpaı-aq qoı, qurysyn, qulap ketesiń! — dep aıqaılady Aıdaı.

Ol tasjarǵannan ustady. Tasjarǵan senimdi. Bolat arqan sekildi. Ketpenmen shapsań, janshylyp, qıylmaı turyp alady. Tasty jansyz deıdi — beker. Tastyń ózegin jaryp ósimdik ósedi. Tastyń qursaǵynan shyqqan shóp jalǵanda qatty, kendir arqan onyń qasynda shirik jip sıaqty.

Taǵy da tasjarǵannan ustady. Tasjarǵan joq jerde jabaıy shıeniń túbirtegine jarmasty. Qus shoqyǵan shıeniń súıegi qaraıyp qatyp qalypty. Tory tobylǵy kórindi. Tastar tobylǵy men tasjarǵannyń butalaryn usynyp, balaǵa qolyn berip-aq jatyr.

Edáýir bıikke kóterildi. Tómende dıirmenniń úıi, baılaýdaǵy esek, onyń janynda Aıdaı -bári kishireıip ketti. Aıdaı qolyn bulǵap qaıt deıdi.

— Meniń kim ekenimdi bilmeı júrgen shyǵarsyń, — dep aıqaılaǵysy keldi Nurperzent, aıaǵyn tasqa tirep, tobylǵydan ustap turyp. Onyń daýsyn tómende arqyrap aqqan sý Aıdaıǵa esittirgen joq.

Kók qarǵanyń qaýyrsyny. Aıdaı syndy qyzǵa keregi sol. Aıdaı dep atyn qalaı qoıǵan? Aı sıaqty. Aı dıdarlas degeni ǵoı. Keledi soǵan. Betindegi meńi de uqsas. Biraq Aı sıaqty tolyq emes, aqqubasha, júzi ashań... Kók qarǵany Nurperzent basqa balalarmen birge buzylǵan meshittiń boǵatynan talaı ustaǵan. Qanaty qarakók, kúlgin kók, odan kógildir, odan jasyl tartyp, qulpyryp oınap týrady. Túri ádemi degeni bolmasa, ózi buzyq - aq: tistegende qolyńnan qara qan dirdek - dirdek aǵady.

Nurperzent kók qarǵa shoqyp qanatqan alaqanyna qarady. Tasjarǵan qıyp ketipti. Qantalap tur. «Kók qarǵanyń qaýyrsyny nege kerek eken?» Bir mezgil basyn kóterip tóbeni sholdy. Qurqyltaı bolar, biraz qus baıaý aınalyp ushyp, jartastarǵa qonaqtap otyr. «Báse, kók qarǵa bul kezde ketip qalar-aý. Ketpeıtin qurqyltaı ǵoı. Sorly qystyń qamyn oılap, uıasyn jylylap júr me? Kók qarǵany endi qaıda taptym?» - dedi Nurperzent pyshaqtaı qıaq tasqa ilinip turyp. Tóbeden kemerlenip, yzǵarly quz tóndi. «Kók qarǵany tek uıasynan ǵana ustaýǵa bolady. Onda da balapan kezinde. Al ásheıinde ol ómiri ustata ma?»

Bala sasaıyn dedi. Biraq tastan tasqa tyrmysyp órmeleı berdi. Sary adamnyń tersheńdigi ustap, samaıynan tómen qaraı úrpek júndi jaǵyn jaǵalaı aıǵyz-aıǵyz jol tústi. Uzyn qolynan áli ketip, tala bastady. Shaıtanteri shalbarynyń tizesi ydyrap, setinegen tesikten qantalaǵan sıraǵy syǵalady. Dál ıeginiń astynan tarǵyl tastan aýmaıtyn bir top kekilik pyr etip jer baýyrlaı ushyp, bulym aınalyp ketti.

«Baıǵus basym, kók qarǵanyń qaýyrsynyn taýyp kelem dep nem bar edi. Endi qur qol barǵanym - ne bolǵanym?»

Tasjarǵan da, tobylǵy da, jabaıy shıe de - bári de tómende qaldy. Alda tek jalańash tastar. Keýdesin kúnge de, aq boranǵa da jalańash tosatyn dúleı tastar. Ár jerinde alaqandaı jasyl tańdaq — múk basqan, ár jerinen jaraqat jandaı shyp-shyp sý shyǵady. Ár jerinen kózdeı tesik - qurqyltaıdyń uıasy kórinedi. Túsi sýyq sur tastar:

— Eı, bolymsyz bozbala! Qyzǵa qyryndaımyn dep munshama qınalǵanyńa jol bolsyn! Kók qarǵa degen taýyq taqylettes jaman-juman qustar mundaı bıikti mekendemeıdi. Bizdiń keýdemizge tek qyrandar ǵana qonaqtaı alady, — degisi kelgendeı edi.

«Kók qarǵanyki bolmasa, búrkittiń qaýyrsyny tabylar, ol kók qarǵanykinen de jaqsy emes pe?»

Oılaǵanymdaı-aq, túý bıikte, tas kemerdiń jyrtyǵynan aspannyń kógi kóringen jerde bir-eki uzyn-uzyn qaýyrsyn jatty. Nurperzent aqyrǵy kúshin jınap tastan-tasqa sekirdi.

«Kók qarǵa degen ne ol! Mine, saǵan muzbalaq qyrannyń qaýyrsynyn ákeldim, Aıdaı!» -deımin.

«Rahmet, Nurperzent! Sen qandaı batyrsyń, sonaý bıikke qalaı shyqtyń? Seniń mundaı kúshti ekenińdi bilmeýshi edim», - deıdi Aıdaı.

«Páli, so da sóz bop pa, men áli saǵan samuryq qustyń qaýyrsynyn alyp berem. Ol tek Naıza-Kók shoqysynyń shyńynda ǵana bolady. Onda máńgi muz jatady. Otan jan balasy bara almaıdy, biraq qaıtsem de saǵan alyp beremin! — deımin.

«Rahmet, Nurperzent! Men ómirimde sendeı qaısar, qaıratty adam kórgen emespin. Sen erekshe jansyń. Munyń bárin men mektepte aıta-aıta júremin. Mamama aıtamyn. Ol saǵan udaıy «bes» qoıatyn bolady», - deıdi Aıdaı.

Osy oıdyń jetegimen ol Dáýqara jartasynyń eń bıigine shyqty.

Kúnqaǵary myjyraıǵan kepkesin alyp, bet-aýzynyń terin súrtti. «Aıdaı meni kórip tur ma eken» dep tómen úńildi. Dıirmen oıynshyq úıdeı bop kórindi. Áreń degende baılaýly esekti tapty. Janynda taǵy bir esek kelip qosylǵan sıaqty. Qansha qarasa da Aıdaıdy kóre almady. Bir qolyna kepkesin, bir qolyna sypyrǵydaı uzyn-uzyn qaýyrsyndardy ustap turyp:

— Aıdaı! — dep aıqaılady.

«Aıdaı» dedi beıtanys daýystar. Nurperzent sonda ǵana baryp basyn kóterip jan-jaǵyna qarady. Ol sonda keń dúnıege besiginiń erneýinen baspalap qana qaraǵan bala sıaqty edi.

— Qudaıym-aý, myna dúnıe qandaı ǵajap! — degisi keldi.

— Bıikke shyqsań jer - álem osylaı kórinedi eken ǵoı.

Ol jartastyń erneýinen eki adym jerde óziniń qaıda ekenin umytqandaı esi ketip uzaq turdy.

...Aınala taýlar asqaqtaı tústi. Taýlardyń órkeshterine ólshep qıyp kıgizgendeı kógildir aspan tóńkerýli tur. Tasasynda bir núkte joq, ne qarlyǵash, ne qarǵa joq, kókpeńbek. Móp-móldir. Eger moldalardyń aıtatynyndaı, Qudaı - taǵala kókte ekeni ras bolsa, mynandaı móldir aspannan ol kórinbeı qoımas edi. Aspan tasasynda bir qaraıǵan kórinbeı úńireıip turǵany adamdy qorqytqandaı. Teriskeıdegi Qarataýdyń «Kúıik» asýy tusynan munartyp, balanyń jańa shyǵyp kele jatqan tisindeı bop, Úlken Býryldyń qos órkeshi kórindi. Teskentaý, Maımaq tusynan Qapshaǵaıdy qıalaı Kúrkireýsý aq lentadaı ıreleńdep, Manastyń qoınyna kirip, zym-zıa boldy. Arqa tustaǵy Alataýdyń Manaspen boıtalasar shoqysy Naızakóktiń basy Peshinnen qulaǵan Kúnge shaǵylysyp, táńiriniń asyl tasty tájindeı jarqyrady. Kún túspegen shatqaldar qaraýytyp, qaraýytqan saıyn qupıaǵa tolyp barady. Sonda Nurperzent:

«Qalpe aıta beretin qudireti kúshti qudaı osy shatqaldarda ómir súrmeı me eken?» — dep oılady.

«Bálkim, Kenjegúl jalynyp shaqyratyn dıý - periler mekendeıtin shyǵar», — dep oılady.

Kún qulap bara jatqan batysta Shaqpaq jony, Qulan men Jabaǵyly taýlary túr edi. Aıaq astynda alaqandaı bolyp Jýaly jatty. O, jaryqtyq. Dop-domalaq anamyz bizdiń! Shabaǵyn taýlardan turǵyzǵan berekeli besigimiz bizdiń!

Shaqpaqtyń ber jaǵynan kógildir kúmbez tárizdenip Býrnyıdyń elevatory kórinedi. Oǵan jazda Nurperzent kók esekpen talaı arpa-bıdaı tasyǵan. Onyń ber jaǵyndaǵy tal -daraǵy top - top bolyp otyrǵan aýyldy «Oraq - Balǵa» deıdi. Onan beri saılardy jaǵalap otyrǵan óz aýyly.

— Nurper-r-r-zent!

Nurperzent uıqydan oıanǵandaı selk etti. Tómende tıtteı qýyrshaq adam qol bulǵaıdy. Aıdaı ǵoı shaqyryp turǵan.

— Aıdaı, qazir! — dedi Nurperzent. Dáýqara jartasy kúńgir-kúńgir qaıtalap:

— Aıdaı, Aı-daı... Aı-daı... — dep qaıtadan melshıe qalady.

— Túý, qaıda júrsiń, tegi! — dedi Aıdaı jylamsyrap.

— Ne bop qaldy?

— Dıirmenshi ataı ursyp jatyr, shanaqqa óz bıdaıyńdy óziń sal dep. Men áreń saldym.

— Men kók qarǵa taba almaı... Mine, mynaý búrkittiki. Báribir emes pe. Áreń taptym. Aıdaı:

— Kók qarǵanyki kerek edi ǵoı, — dep jerge qarady.

— Álgi joǵalyp ketken bala sen be? — dedi dıirmenshi basyn qısaıtyp. — Qaıdan júrsiń?

— Sonaý quzdyń basyna shyqtym, ata. Mine, búrkittiń qaýyrsynyn alyp keldim! — dep aıqaılady onyń qulaǵyna Nurperzent.

— Áı, balamysyń degen-aı! Myna turǵan jaman Dáýqaranyń basyna shyqtym dep máz bolady. Sendeı bala kúnimizde oǵan kúnine on sekirip shyǵyp, on sekirip túsetinbiz. Túrin qara! Kıiminen kıim qalmapty, qyztalaq. Búrkittiki deıdi? Neǵylǵan búrkit. Kádimgi jaman qaraqustyń kanaty ǵoı, tastap ketken. Áı, Nurperzent! Seniń aǵań bozym edi ǵoı. Oraqty aıtam. Áne, sol er edi. Sol Oraqtyń inisisiń ǵoı sen. Aman bol, áıteýir. Soraıyp sen ósip qalypsyń, biraq aǵańa tartpaǵansyń ba, qaıdam.

Nurperzent álginde dıirmenge buryp salǵan asaý sýdy keship ótip edi, qyzyl tiken jyrǵan sıraǵy sýǵa tıip ashyp tur. Oń aıaǵynyń bas barmaǵynyń astynda pyshaq keskendeı bir jara ómiri jazylmaıdy-aq. Shildehana sýy tımeı qalǵan shomyldyrǵanda deıdi. Qazir sol barmaǵynyń asty ashyǵanda kózinen jas shyǵyp kete jazdady. Aıdaıǵa qaraı almaı, teris aınaldy.

— Jaraıdy, Nurperzent, men bilem, sen kók qarǵany ustaı alasyń, — dedi Aıdaı. — Aýylǵa qaıtatyn ýaqyt boldy.

Nurperzent sary adamnyń lap etip qulaǵyna deıin qyzaratyn ádetine taǵy basty. Ol álgi renishti lezde umytty.

***

Olar Dáýqara saıynan shyǵyp aýylǵa bettegende kún batýǵa yńǵaılandy. Mızam kóbeıe túsken sıaqty. Alystaǵy Qulan tóbesine kún ilingen son, alyp janartaýǵa aınalyp bara jatty.

Saılardan kómeski ǵana jyltyldaq sý aǵyp jatyr. Túnge qaraı jalǵyzsyraıtyndaı jylamsyrap, muńaıyp aǵady.

Kún batqan zamat Qulantaý ústinen saǵym oınaıdy. Qulannyń ózi jelkendi kemedeı terbetildi.

Al Alataý shyndary tákappar kekireıip, bastaryn sońǵy sáýle shalyp, kúnniń batýyna ishteı kúızelse de, syrttaı syr bermeı, miz baqpaı kekshıip tur. Qansha kekshıse de Alataý - Aqsaı jaqtan salqyn samal soqty. Kádimgi boz ingenniń tebirengenindeı bir saý jelgen jibek samal. Tek teriskeıde Qarataý buıyǵy búk túsip, búrisip, shapanyn búrkenip, irge jaqqa jata ketken kempirler sıaqty.

Kók esek beımezgil shaq túskenin sezgendeı jıi-jıi pysqyrynyp, jorǵa júriske saldy. Apaq-sapaqta kezge kórinbeı áldekimder sybyrlasyp júrgen sıaqty. Dál qulaqtyń túbinen zý etip jarqanat ushyp etti. Tústik - batysta jalǵyz juldyz atylǵan aqsary raketadaı salbyrap turdy da qoıdy.

Alataý sozylyp baryp-baryp, sonaý alystaǵy Aqsý-Jabaǵyly, Túlkibas tusynan beımálim bir dúnıege súńgip ketkendeı buldyraı bastady. Beıne bir alyp aıdahar búktetilip, áldeqaıda bir inge kirip bara jatqandaı.

Orta jolda Ospan saıynyń jaıdaq sýynan óte bergende dál esektiń tumsyǵynyń astynan dáý bir qaraqus qalbań ete qaldy. Áldebir jalba shapan ózinen-ózi usha jónelgendeı boldy.

Aramqatqyr jalt berdi. Ekeýi de entelep qaptardy qarmady. Sóıtkenshe bolmady: ústińgi qapshyq bult etip shyǵyp, sýǵa kúmp berdi. Sý syqylyqtap bir qapshyq baǵa jetpes baılyqty qushaǵyna aldy. Sý da qazir neniń qymbat ekenin bilgendeı-aq, aq qapshyqty asap jibergisi kelgendeı aptyǵyp, qaqalyp - qaqalyp, qarǵı aqty. Juqa qapshyqtan sý lezde ótip ketti. Unnyń kóbi ılenip qalypty.

— Endi qaıttim, mamama ne betimdi aıttym, — dedi Aıdaı daýsy dirildep. — Úıdegi barymyz osy edi, — endi qaıttim! Eki kún otyryp, mıasyn tazalap edi mamam...

Esek ishin tartty. Kinásin sezip, ótken iske ókinip turǵan joq. Ózinshe bir esektiń de muńy bar. Juldyzdar shyǵyp qaldy. Tereń saıdyń sýyndaǵy sáýleleri áldebir asyl tastar sıaqty. Jalbyzdyń jazy uzaq. Áli kógerip, sýǵa tónip tur. Itterdiń úrgeni estiledi. Aýyl alys emes. Jetip qalǵanda qyrsyq shaldy.

— Papamnan hat kelmeı mamam ózi qamyǵyp júrgende, ol az bolǵandaı meniń istegenim mynaý.

Aıdaı otyra qalyp, betin basyp jylap jiberdi.

— Qoıa ǵoı Aıdaı, sen nesine jylaısyń? — dedi Nurperzent aýzyna sóz túspeı. — Ánsheıinde bylq etpeıtin myna aramnyń úrke qalatynyn kim bilgen.

— Papamnan hat kelmeı júrgende – e – e - e...

Aıdaı seziniń aıaǵyn aıta almaı, órship - órship jylady. Bul myna bir qalta unnyń qaıǵysynan góri molyraq, kókirekte burynnan lyqsyp, shyǵarǵa sańlaý tappaı turǵan qam kóńildiń aǵyl-tegil aryny edi.

— Qoıshy endi, Aıdaı, — dedi Nurperzent. Basynan ebedeısiz sıpaǵandaı boldy. Alaqany dýyldap tyz-tyz etti. Shashy maqpaldaı jumsaq edi. Nurperzent buryn mundaı shash sıpap kórgen emes. Ol ózinen-ózi qorqyp qolyn tartyp ala qoıyp, endi ekinshi ret tıgizýge júreksinip, qarap turyp qara terge tústi.

Jalbyz áli sheli qanbaǵansyp, bulaqtan ádeıi basyn kótermeı turǵan sıaqty. Osyndaı eleń-alań aqqan sýdyń syldyry aıtyp taýsylmaıtyn arman taqylettes. Bir top buldyryq kúnniń batqan jerine, sonaý Túlkibas tusyna baryp qonýǵa sertteskendeı, shyryldap ushyp, aldaǵy beıtanys ymyrt qushaǵyna lezde sińip ketti.

Nurperzent ne isterin bilmeı, aq qapshyqty bir olaı, bir bylaı aýdara berdi. Bet jaǵy shylanyp, dombazdanyp qalypty. Bir úıdiń betine qarap otyrǵan azyǵy. Bar sengeni osy. Aılyqqa astyq satyp alyp jetise qoımaısyń... Mamasy ashýmen endi Aıdaıdy urady - aý dep bir oılady.

Maqtaly sary fýfaıkany alyp Aıdaıdyń arqasyna japty. Qyz búrisip, bir ýys bop júdep qalǵandaı kórindi. Shashynan taǵy sıpady. Alaqany alaýlap ala jónelgen joq. Biraq shashqa jalańashtanǵan júregi tıip turǵandaı-aq keýdesi bir bulqynyp saldy da tyndy. Beımaza, beıtanys sezimnen aıyǵyp, aldynda otyrǵan qyzdyń aıanyshty halin endi tereń uqqandaı edi. Basyna bir oı keldi.

— Aıdaı, a Aıdaı, beri qarashy, — dedi. — Seniń mamań bilmeı de qalsyn. Betindegi sýlanǵan jerin alyp tastaıyq. Onyń ornyna meniń qabymnan biraz ún aýystyryp salaıyq. Eshkim de bilmeıdi.

«Eshkim de bilmeıdi» dep aıtsa da, ózine-ózi senińkiremeı tur. Mamaı shaldyń bilmeıtini jerdiń astynda shyǵar.

— A... a... saǵan jákeń ursyp júrmese... — dedi Aıdaı, amalsyz tuıyqtan bir sańylaý tapqandaı.

— Neǵylǵan urysqan, bizde bıdaı jetedi ǵoı, kerek bolsa jákem taǵy da taýyp keledi, — dedi Nurperzent.

— Al mamam ekeýmizdiń basqa bıdaı tabar jerimiz joq. Biraq senin unyńdy almaımyn.

— Nege, Aıdaı?

— Uıat qoı bireýdikin urlaǵańdaı bop. Tamaqtan qaıtip ótedi ol...

—  Urlaǵany nesi, men ózim yqtıarymmen berip turmyn ǵoı.

Qyzdyń reńi ashylaıyn dedi, jas tyǵylǵan kózi jalt etti.

Biraq lezde qaıtadan qataıa qaldy.

— Óz yqtıarymmen deısiń be? Jákeńniń ashýy qatty ǵoı. Aıqaılaǵany jaman. Qorqamyn.

— Oı, ol aıqaılaı beredi, maǵan tımeıdi.

— Meıli onda. Oıbaı-aı, taǵy da bilip qoıyp masqara bolmaıyq, — dep Aıdaı tartynshaqtaı berdi.

Nurperzent esekten úlken qapty túsirdi. Aýzyn sógip Aıdaıdyń dymqyl tartqan aq qapshyǵyna qos qolymen kósip - kósip un saldy. Aq qapshyqtyń aýzyn Aıdaı ashyp turdy. Nurperzent qos ýystap ún salǵan saıyn qysylyp, aq qapshyqtyń aýzyn tarylta berdi.

— Boldy endi, jetedi, — dedi Aıdaı bir qylmys istep turǵandaı alańdap.

Un áli jyp-jyly edi. Nurperzent unnyń ıisi baryn baıqaı bermeýshi edi.

Qazir jana tartylǵan unnyń ıisin anyq sezdi. Ábden qarny ashqanyn sonda bildi.

Bul kezde kók esek Aıdaı qapshyǵynyń aýzynan alyp tastaǵan jentekti mımyrttap turyp jep aldy. Qarny ashyp, yza bolǵan Nurperzent qaraptan qarap turyp kók esekti yńq degizip ishten bir tepti.

Nurperzenttiń ala qaby ortaıyńkyrap qaldy. Ekeýi jýaldyzben qaptardyń aýzyn qaıta tigip, esekke artty. Aldymen ala qapty kóterdi. Ekeýi qol ustasyp kóterip edi, Aıdaıdyń jińishke saýsaqtary Nurperzenttiń ýysynan qaptyń salmaǵymen sýsyp shyǵa berdi.

Balanyń basy dyńyldap, qulaǵy shýyldaı bastady. Keýdesi sart-surt soǵyp, alqynyp qaldy.

— Bilegimnen myqtap ustashy! — dedi Aıdaı.

Ol qyzdyń bileginen ustady. Býyn-býynyń bireý alyp qoıǵandaı. Qaptyń salmaǵymen qyzdyń bileginen taǵy qoly syrǵyp ketip, ala qap jerge sylq ete tústi. Myna bir tún aldyndaǵy kóz baılanar shaqta áldebir tańǵajaıyp adamdar jıylyp, án salǵandaı kórindi.

Qoıshy, osy qapty shynymen ekeýmiz kóterip sala almaımyz ba, - dedi Aıdaı.

— Salamyz ǵoı, — dep kúńk etti Nurperzent. Ol qapty ári-beri julmalaǵannan jeńildeıtindeı aýzynan ustap tartqylaı berdi.

— Búgin áıteýir qyrsyq aınaldyrdy, — dedi Aıdaı. — Túneımiz be?

Nege ekeni belgisiz, Nurperzent ózin túnniń túsip kele jatqany qorqytpaǵanyn sezdi. Qaıta qapty jyldam kóterip sala qoımaǵandary ózine unap turǵanyn baıqady. Ádeıi tilemese de Aıdaımen taǵy qoldasyp, qap kóterip, ol qap taǵy jerge túsip ketse eken degen bir kómeski tilek baryn ańǵardy.

Aıdaıdyń «Qyrsyq aınaldyrdy - aý» degeni ony masań qalyptan aıyqtyrǵandaı boldy. Býyn - býyny bosap, qoly dirildegendi qoıdy. Qarańǵy qaptap keledi. Bularǵa ne bop qaldy dep úıdegilerdiń alańdap otyrǵany esine tústi. Ala qaptyń ortaıyp qalǵanyn sezip qoıyp, ózine qadalǵan ashýly ákeniń kózin kórgendeı boldy. Nurperzent ala qapty jerge sulatyp jatqyzdy da, qaq ortasynan qos qoldap ustap qorjyn qusatyp yrǵap - yrǵap kórdi. Sóıtti de qapty jerden julyp aldy. Kótergen boıda esektiń arqasyna bylq degizip tastaı salǵanda baıǵus maqulyq beli kıreń etip, teńselip ketti. Aıdaı ańyrdy da qaldy.

— Jańa ekeýmiz jabylyp kótere almap edik qoı...

Nurperzent úndemesten aq qapshyqty jerden bir shúıke jún kótergendeı julyp alyp, ala qaptyń ústine arqanmen qatty tartyp shandyp tastady.

Aqsaıdan soqqan ańqyldaq jel asyrandy kúshikteı erkelep jolaýshylardyń tósine asylyp, bet-aýzyn aımalady.

Al oshaǵannyń qýraılary túndeletip túregelip ketken ólikterdiń qańqa súıekterindeı erbıip-erbıip jol erneýine qaraı enteledi.

Dıirmenshiler kóńiline azdap úreı úıelese de, anaý saıdyń ar jaǵynda estilgen adam daýsy, ıttiń úrgeni qorqynyshty basty.

Alataýdyń belýar tusynan jalǵyz-jarym ot jyltyraıdy. Aqyr kúzge deıin tómen túspeı otyrǵan malshylar bolsa kerek. Zańǵar taýdyń shatqalynda birli-jarym úı otyryp qoıshylar qoryqpaǵanda, eki aýyldyń ortasynda eleń-alańda boıyn bir sát úreı bılegenine Nurperzent yzalandy.

Muǵalim apaı qyzy ekeýi mektep úıiniń qýyqtaı bir bólmesinde turatyn.

— Aıdaı, Nurperzent! Sendersińder me? — dedi ol anadaıdan. — Qaraqtarym-aý, keshiktińder ǵoı. Sender ketkeli qashan?

— Dıirmenshi dıirmenniń tasyn tisep jatyr eken. Sony káp kútip qaldyq, — dedi Nurperzent.

— Aıdaı altynym, nemene, bir jeriń aýyrǵannan saý ma? — Múnıra áldeneden sekem alǵandaı qyzynyń betin ózine buryp, kesh qarańǵylyqta kózine úńile qarady. — Qoryqtyńdar ma, álde?

— Joq, mama, biz qoryqqan joqpyz, — dep Aıdaı anasynyń moınyna jas balasha asyla ketti. Sheshesiniń betinen qushyrlana súıip-súıip aldy. — Poshta kelgen joq pa, mama?

— Joq, altynym, kelmedi ǵoı, — dedi muǵalim apaı.

— A... Men joqta kelip qalǵan shyǵar dep em, — dedi Aıdaı.

— Kelse senen baǵana-aq súıinshi suramas pa edim, altynym.

Anasy qyzynyń basynan sıpap-sıpap, sary fýfaıkanyń arqasynan qaqty.

— Rahmet saǵan, Nurperzent, — dedi.

Nurperzent saıdy qıalap arǵy betke ótkende, esiktiń aldynda miz baqpaı turǵan tulǵany kórip júregi sý ete qaldy.

— Bala, barsyń ba, joqsyń ba! — dedi álgi qaraıǵan qozǵala berip.

— Dıirmenshi tas tisep jatyr eken, káp ustady, — dedi Nurperzent úni dirildeńkirep.

— Tas tisese, aldymen senikin saldy ma, qurtty deseńshi onda, jartysy qalady ǵoı tastan shyqpaı.

— Joq, aldymen basqa bir qap bıdaı saldy.

— Bıdaıyńdy aýystyryp qoıǵan joq pa? — Shal ala qapty qorbıa kelip, buryshynan uryp - uryp kórdi. Arqandy sheship, qapty jerge túsirip edi, ol tik turmaı, bylq etip qısaıa ketti.

— Áı, seni qudaı atyp qalypty ǵoı. Álgi ıt qısyq aldap soǵypty ǵoı.

Mundaǵa deıin kókparda qunan serkeni jerden týlaqtaı ilip alyp, aǵyzyp júre beretin sharshy shal qara ala qapty qapsyra qushaqtap bir turdy da, jerge qaıta qoıdy.

— Áı, júgermek! — dedi.

Bul sóz - tek ádette aıtyla salatyn arzan qarǵys emes edi. Ar jaǵynda alty batpan zil jatty.

Nurperzent eńkeıip, qapty kóterispek bolyp edi, jon arqasynan birdeńe sart ete qaldy. Basyn qolymen qorǵalady. «Nemen urdy eken?» Qyzyl kúreń taıaqty kózi shaldy.

— O, jetpeı. jelkeń qıylǵyr! Qıaıyn men seniń jelkeńdi! Aý, nege aldanasyń, on beske keldiń ǵoı, on bes kesektiń astynda qalǵyr! Seni men osy jumystyń údesinen shyǵady dep jumsadym ǵoı...

Shal taıaqty taǵy kótere bergende, Nurperzent jalt berdi. Taıaq kók esektiń quımyshaǵyn sıpaı ótti. Esek kirjiń ete qaldy.

— Senderge ne boldy-eı, ákeli-balaly ekeýińe beıýaqytta, — dep úıden Araı shyqty.

— Myna shirik qurtyp keldi, — dedi Mamaı. — Qambany taqyrlap salyp em, myna qap shymshyma bolatyn, óziń tiktiń ǵoı aýzyn. Endi qarashy Bir dán bir adamnyń quny bop turǵanda.

— Iá, qoıshy baıǵus - oı, qolynda qalǵan jalǵyz balaǵa da kún kórsetpeıin dediń be. Eseıip, er-azamat bolǵansha Oraǵymdy da urýshy eń - aý, sen shal. Úıiriniń berekesin alatyn jaman sáýrik aıǵyr syqyldy ol neń ol?

Mamaı Araıdan azdap bolsa da ımenetin. Al endi Oraqty urǵanyn eske salǵany ony múldem muqatyp tastady. Úlken ulyn kári júrektiń saǵynyp júrgenin endi sezgendeı, jaı syzdap qoıa berdi. Nege urdym dep opyq jegendeı, ishteı bir ókinish qınady.

— Joq, uryp neǵylamyn, dán degen qazir ushpaıdy, mynadan keminde bir puttaı qurtqan. Ne dıirmenshi qambaǵa dep aldap aldy bul kók mıdy, ne munyń ózi almaǵa aıyrbastap qurtty. Sóıttiń be-eı, aıt shynyńdy? — dedi Mamaı.

Biraq onyń bul suraǵyna jaýap bolmady. Nurperzent úıdi aınalyp saıdyń qabaǵyna túsip ketip edi. Saıdyń qabaǵyna kelip eki tizesin qushaqtap otyryp aldy. Jylaǵysy keldi. Ádeıi jylaǵysy keldi. Biraq kózinen jas shyqpady. Ózin-ózi aıap, músápir halin músirkep-aq jylaýǵa tyrysyp edi, jas shyqpady.

Arǵy qabaqtan mekteptiń bir-aq terezesinen kómeski jaryq kórindi. Sál tómenirek Tutannyń úıinen de elegizgen sáýle elesi bilindi. Bul elde jermaı taýsylyp, bilte shamǵa tońmaı jaǵa bastaǵan kez edi.

— Nurperzent-aý, Nurperzent!

Bul - apasynyń daýsy.

«Barmaımyn. Aıqaılaı bersin. Shirkin, muǵalim apaı qandaı tamasha adam, balany urmaq turmaq, zekip sóılemeıdi ǵoı».

— Moldajan-o-o-ý, Moldajan!

Bul - jeńgesiniń daýsy. Totıanyń daýsy.

— Modajan-aý, Modajan-aý.

Bul — kishkentaı Áskerbektiń daýsy. Tili jańa shyǵyp kele jatqan bala qorazdyń daýsyndaı. Oraq áskerge ketkende ishte qalǵan edi, endi byldyrlap, júgirýge jarap qaldy.

Qarap tursań Oraqtan aýmaıdy. Aýzynan túsip qalǵandaı. Kempir-shal muny kórip, Oraqtyń sábı kezin kórgendeı bolady. Araı onyń asty-ústine túsip, sadaǵasy kete jazdaıdy. Totıaǵa jolatpaı, óz koınyna alyp, mamasyn emizip jatady. Tipti balaǵa meıirimsiz kórinetin Mamaıdyń ózi:

— Ýáı, ýáı, Ásetaıym, Áskerbegim, — dep qorbańdap qalady. Osyndaıda ǵana túsi jylıdy. Sýyq kózi kúlimdep, múlde ózgerip sala beredi.

— Modajan-aý!

Iá, bul kishkentaı Áskerbektiń daýsy. Totıa oǵan úıretip jatyr:

— Kóke dep aıt! Kóke, kel dep aıt! Modajany nesi.

Sóıtse, Áskerbek:

— Kóke dep aıt, Kóke kel dep aıt. Modajany nesi, — dep qaıtalap shyqty.

Oǵan Totıa ishek-silesi qatyp kúldi. Daýsy súp-súıkimdi bop syqylyqtap, ishegin tartyp Áskerbek te kúldi.

«Aıqaılasyn. Tapqan eken uratyn adamdy. Ári-beriden keıin áskerge alsa eken osy meni erterek, kórer em sonda alqory taıaqpen kimdi urǵanyn!»

«Shirkin, qazir Aıdaıdyń úıine barar ma edim. Muǵalim apaı: «Kel, kel Nurperzent! — dep báıek bolady. Dastarqanǵa shaqyrady. Solarmen birge otyryp tamaq ishýdiń ózi baqyt - aý. Aıdaı tań qalar edi. Qoı, bolmas, áldene jaman oılap júrse...»

— Nurperzent, aý-ý, Nurperzent! Qaıdasyń, kel deımin endi!

Bul - sheshesi.

«Meıli, mensiz de ólmeısińder, bir ýys unǵa bola taıaqpen sabaıtyn men nemene sonsha».

— Áı, júgermek! Bir pále kóreıin demeseń jyldam jet úıge!

Bul - ákesi.

«Áli kijinip júr. Jarar, erteńgi sabaqqa da daıyndalmaı, keshke deıin sonyń jumysyn istep kelsem de jaqpaımyn. Jetti...»

Kóz aldynda kómeski ottar kórindi. Qyryq úıli aýyldyń shashyraǵan ottary. Jaýraǵan, jaltaq bolǵan aýrý kózdeı ottar. Úzilmegen úmitteı. Meıli, sonyń ózi de medeý. Qarańǵylyq basqan jaman ǵoı. Dúnıe álemdi qarańǵylyq basyp ketse ne bolmaq. Kún tutylǵany este. Bir sátke dúnıe kúńgirt tartty. «Men bolmasam tirshiligiń neshik?» degendeı edi.

Qyryq kóz. Qyryq ot. Tek qana ot pa eken? Arman, úmit, úreı, ýaıym, mahabbat, saǵynysh...

Keshtiń osy bir kógildir shaǵynda taý bókterin, búkil Jýalyny saǵynysh kernep ótkendeı boldy.

***

Ol ornynan turyp, saıdyń tabanyna qaraı tura júgirdi. Arǵy qabaqqa Tutannyń úıiniń tusynan kóterildi.

Art jaqqa qarap biraz turdy. Áz úıiniń esigi ashyq. Samaýrynnyń oty kórinedi. Biri shyǵyp, biri kirip júr.

«İzdesin, bálemder».

Tutan úıiniń tusynda túp-túp aq shı ósýshi edi. Zergúl apaı ony ózi egip ósirgendeı adamnan da, maldan da qyzǵyshtaı qoryp, shı boılap piskende, bárin birtindep sýyryp alady. Sodan shı toqıdy, óreshe toqıdy. Qalǵanyn baý - baý qylyp taýyqhanaǵa baqansha ilip qoıady.

Aq shıdiń qazir túbirtekteri ǵana qalǵan. Nurperzent sonyń arasynda turyp, dombyra únin estidi. Tutan ǵoı!

Tutan dalaǵa kop shyqpaıtyn bolyp júr... Kelinshegi ketip qalǵaly beri esil azamattyń saǵy synǵandaı.

İshten tynatyn bolýy kerek. Kórer kózge onysyn bildirmeı ańqyldap otyrady.

Tutannyń ala kúshigi sháýildep túregelip, Nurperzentti tanyp qoıa qoıdy. Bul aýyldyń adamdary biriniń esigin biri qaqpaı kiredi. Tipti mundaǵa deıin qulyp ataýly bolǵan emes. Úıi ıesiz qalyp bara jatqan adam, taýyq kirip ketpesin dep esiktiń tıegine shóp qystyryp kete beredi.

Nurperzent esikti ashyp kirip kelgende býdyń arasynan Zergúl moıynyn soza qarap:

— Nurperzent, sensiń be? — dedi.

Qazannyń qaqpaǵyn endi alyp aǵash tabaqqa bókpen quıyp tur eken.

— Ay, aınalaıyn Nurperzent, kel, — dedi Tutan taıaǵyn taıanyp tura berip. Budan kórinbeı tórde tósek ústinde jantaıyp jatyr eken.

Olar ekeýara bir tabaqty ortaǵa alyp, qoıý bókpenge qasyqty endi sala bergende, ala kúshik sháýildeı qaldy. Zergúl dalaǵa shyǵyp:

— Jat-áı, jeksuryn! — dedi. Úıge Totıany erte kirdi.

— Kel, kel, Totıa, — dedi Tutan.

— Otyr, kelin, dom al, — dedi Zergúl.

— Moldajan-aý, seni izdep júrsek, munda otyrsyń ǵoı, — dedi Totıa.

— Otyrmyn, — dep kúńk etti Nurperzent.

— Júr úıge, atam ursyp jatyr, kelmese kóredi deıdi.

— Otyr kelin, odan keıin barasyńdar ǵoı, — dedi Zergúl.

— Joq, áje, ánsheıin aýyz tıeıin de, keteıin, — dedi Totıa. Totıa tabaqtyń shetinen qasyqpen qalqyp alyp, aýyz tıdi.

— Bókpen ǵoı, kelin, keshki súttiń bárin quıdym, ish qaraǵym, — dedi Zergúl.

— Apyr-aı, ushyp-qonbaı otyrsańshy, — dedi Tutan. Buryn baıqamaǵan qylyq kórsetip, Totıany bileginen tartyp tórge súıredi.

— Otyrmasań, tórge shyǵaram! Onan da syıyńmen kóne ǵoı!

Bir ret kelinshektiń serippe myqynyn shymshyńqyrap ta jiberdi. Kelinshektiń jup-jumyr myqyny sonda jaǵaǵa laqtyrǵan balyqtaı qaıqań etip bulqynyp kep qaldy.

— Qudaı-aý, Tutan, sen de qaı-qaıdaǵyny aıtasyń. Totıa baıaǵynyń kelini dep pe en tórge shyqpaıtyn? Qazirgi kelinderge ruqsat, - dedi Zergúl jaýlyǵy qara qazan býynan áreń-áreń aǵarańdap.

Elde qurby-qurdastardyń ázil-oıyny jarasady. Biraq Tutandar tym erte eresek tartyp, baısaldylyqty tym erte úırenip qalǵan ba, álde Nurperzentten uıaldy ma, bu qylyǵy ózine de ospadarlaý kórindi de, Totıany qoıa bere saldy. Totıanyń myqynynda Tutannyń qolynyń taby qaldy. Ol áli shymshyp turǵandaı sezildi.

Ashshy shymshý emes, asyrandy kúshiktiń erkelep, aıap tistegenindeı ǵana zilsiz qol. Tutannyń qoly tıgen jer maza bermedi. Qyzdyryp temir basqandaı bir mezgil. Ómiri óshpeıtin tańba qalǵandaı sol jerde. Oraqtan uıat bolatyndaı... Biraq, qaıran dúnıe, sonda Totıa, áldeqalaı ózi de baıqamaı, Tutan taǵy da shymshysa eken dep tilep turdy. Tutannyń álgi myqynǵa tıgen saýsaqtary dir-dir etti. Qasyq ustaýǵa kelińkiremeı qaldy. Asaý myqyn saýsaqtardyń álin alyp qalǵandaı.

«Apyr-aı, mynandaı ońǵan kóne kóılektiń ishinde de sıqyrly dene bolady eken-aý» dep oılady Tutan. Qarny ashqan Nurperzent ózinen úlkenderdiń álgibir bolar-bolmas ázil-ospaǵyn elemegensip, bókpenge aǵash qara qasyqty qalqyta saldy.

Totıa áldeneden seziktengendeı kináni qaınysyna bura sóıledi:

— Júr endi! Osyndy aǵań kelgen soń aıtpasam ba. Tún ishinde úıden bezip. Qap, seni me!

— I – ı - ı, aınalaıyn, tileýińe jet, — dedi Zergúl. — Oraq ta áli-aq kep qalar, qudaı qalasa.

— Sonda myna Moldajannyń qylyǵyn aıtyp soıǵyzbasam ba, — dedi Totıa.

— I – ı - ı, qaraqtarym, aıtqanyń kelsin, — dedi Zergúl.

Nurperzent jeńgesi ekeýi saıdyń bergi betinen shyǵa kelgende esiktiń aldynda Áskerbekti kóterip Araı tur eken.

— Áı, Nurperzent kóke, kel, kel dep aıt!» — deıdi Araı.

— Á – á - áı, Nurperzent kóke, kel, kel! — deıdi Áskerbek.

— Áı, Oraq kóke, kel-kel dep aıt!» — deıdi nemeresine Araı.

— Á – á - áı, Nurperzent kóke, kel, kel! — deıdi Áskerbek.

Sony estip Nurperzent ishi-baýyry eljirep ketti. Eleń-alańda ata-anaǵa ókpelep, tońkyldap úıden qashqany kóńiline endi ersi kórinip, ózine ózi keıidi.

***

Onyń uıqysy buzyla berdi. Kózi ilinip bara jatyp qaıta oıanyp ketedi. Qaıta-qaıta Teskentaý kóz aldyna keledi. Án estiledi. Ákesi aqyrady. Alqory taıaq kólbeńdeıdi...

— Nurash, qaraǵym, neǵyp dóńbekship jatyrsyń búgin? — dedi Araı. — Bir jeriń aýyra ma?

— Joq, — dedi Nurperzent.

Ekeýi de únsiz qaldy. Shal qoryldaıdy. Anda-sanda qatty qor ete qalǵanda Araı:

— Ne boldy, baıǵus-aı, — dep túrtip jiberedi. Shal:

— A! a! Bısmılla, bısmılla, — dep baryp qaıtadan uıyqtap ketedi.

Oqtyn-oqtyn dál bir boranda dalada qalyp, esik tyrmalaǵan kúshiktiń qyńsylaǵanyndaı bir ún shyǵyp ketedi. Temir tósekte jalǵyz jatatyn Totıa túsinde jylap jatyr ma, kúlip jatyr ma - belgisiz.

Jas kelinshek tym uzaq japadan-jalǵyz tizesin qushaqtap jatqanda qandaı tús kórýi múmkin? Tym bolmasa kishkentaı Áskerbek te jatpaıdy janyna. Ájesiniń baýyrynan shyqpaıdy. Bul úıde uıqysy túzý sol ǵana. Araıdyń shandyr tósin kishkentaı qolymen ustap alyp pysyldap, túk biler emes.

Keı-keıde Totıa uıyqtap jatyp kórpesin serpip, keýdesin ashyp tastaıdy. Ondaıda uıqysy saq ene:

— Myna shirkin, qaıtedi, — dep kelininiń kórpesin qaıta jabady. Sonda uıqyda jatqan Totıanyń denesinen jalyn sharpyǵandaı bir aptap sezedi. Sonysynan seskenedi de. Ázázil aınaldyrmasa neǵylsyn dep shoshıdy. Qarańǵyda kórpesi ashylyp qap, aǵarańdaǵan tóstiń alaýlap bara jatqany, áıteýir, jaqsylyq emes sıaqty kórindi.

— Bir jeriń aýyryp jatqan joq pa, Nurash, — dedi sheshesi taǵyda.

— Joq, — dedi Nurperzent.

— Onda ne boldy, nege dóńbekship jatyrsyń?

— Ánsheıin.

Ánsheıin emes edi, túni boıy kóz aldynan álgi qudasha ketpeı qoıdy. Onyń jup-jumsaq jumyr bilegin áli ustap turǵandaı bir sezim býa beredi.

...Sary fýfaıkany sheship, qaptardyń ústine tastady. Eki shyntaǵyna jamaý túsken kónetoz kók kóılegi keýde tustan tyrsyldańqyrap turatynyn baıqap edi. Kerip ketkendeı emes, búrshik tastap japyraq jarǵaly kele jatqan jas shybyqtyń boıynyń syzdaǵanyndaı bir qubylys.

...Saıdyń arǵy betindegi mekteptiń bir terezesinen ǵana jalǵyzsyrap kóringen sáýle myna qarańǵy bólmeden ishke enip kelip, Nurperzent kózin jumsa da kóńilinen ketpeı qoıdy. Ol, sirá, taǵy bir aýnap tússe kerek:

— Mynaǵan búgin ne bolǵan! — dep kempir endi ashýly keıip bildirdi. — Baıǵus, ursa óz ákeń ǵoı. Qudaı ózgege urǵyzbasyn. Sony sonsha kek tutyp, kókiregin qapalap qapsyń ǵoı. Qoı, uıyqta!

— Apa, — dedi Nurperzent.

— Aý, qaraǵym?

Ún shyqpady.

— Ne aıtaıyn dep ediń?

— Ánsheıin...

Ol sol túndi kóp jyl boıy umyta almady. Biraq «apa» dep alyp odan ary ne aıtqysy kelgenin umytyp qalypty. Ne aıtpaqshy edi. Sirá, syrtqa shyqpaı-aq ketken bir syr boldy ma. Syrtqa shyqpaı ketken syr da - kómýli qalǵan bir qazyna ma, kim bilsin...

***

— Nurperzent, uıqyń qanbaǵan ba, neǵyp qalǵyp otyrsyń? — dedi Múnıra apaı. Nurperzenttiń kózi alań etti. Balalar dý kúldi.

— Tynyshtalyńdar, balalar, tynyshtalyńdar, kúlmeńder. Nurperzent keshe qart ákesine kómektesip, dıirmen tartyp keldi. Sodan sharshaǵan bolar...

...Sonymen bizdiń eramyzǵa deıingi segizinshi - altynshy ǵasyrlarda bizdiń saqtar men masagetter dep atalatyn babalarymyz Assırıa memleketimen qatynas jasap, ıyq tiresip turǵan. Biraq Assırıa patshasy Kır bizdiń jerimizdi tartyp almaq bolǵan. Sonda saqtar men masagetter Kırge qatty toıtarys berdi. Tipti Kırdiń ózi tutqyndalyp, basy kesildi. Sonda masagetter padıshasy Tamarys patshaıym Kır patshasynyń kesilgen basyn torsyq toly qanǵa bóktirip qoıyp:

— Al, qanisher Kır, ańsaǵanyn osy bolsa, qanǵanyńsha ish, — degen eken.

— Gıtlerdi de sóıter me edi! — dedi Nurperzent.

— Iá, balalar, Nurperzent durys aıtady: Gıtlerdiń de kúni taýsylyp keledi, o da basynan aıyrylatyn kún jaqyn, - dedi Múnıra apaı. - Stalıngrad shaıqasynan keıin Gıtlerdiń shańyraǵy shaıqalyp tur. Já, bul óz aldyna áńgime... Sonymen, saqtar men masagetter assırıalyqtardyń ekinshi shabýylyna da tótep berdi. Darıı patsha bastaǵan assırıalyqtar osy biz mekendegen jerlerdi: mynaý Alataýdy, sonaý Qulan, Qarataýdy, Jýalyny, taǵy basqa kóp jerlerdi basyp almaq boldy...

Nurperzentke sońǵy sózder alystan estildi. Gıtlerdiń basy... Torsyq toly qan...

Art jaqta otyrǵan bala Nurperzenttiń aldyna búkteýli qaǵaz tastady. Ashyp oqyp qarasa Aıdaı jazypty:

«Saǵan kóp qaryzdarmyn. Rahmet! Sen bolmasań keshe jaǵdaı qıyn edi. A».

Nurperzent qulaǵynyń ushy ysyp bara jatqanyn sezdi. Álginde ǵana qıalyna qanat bitip otyrǵan, endi shyńnan ushatyn adamdaı, birtúrli qozǵalaqtaı berdi. Túnde kórgen qorlyǵynyń bári esten shyqty.

— Nurperzent, sen nege sabaqty tyńdamaı otyrsyń? — dedi muǵalim apaı.

Nurperzent lezde qol kótergenin ózi de sezbeı qaldy.

— Iá, ne aıtasyń? — dedi apaı.

— Gıtlerdiń basy, — dedi Nurperzent.

— Gıtlerdiń basy nesi?

— Sony torsyqqa salsa, — dedi Nurperzent. Balalar dý kúldi.

— Tynyshtalyńdar, balalar, tynyshtalyńdar.

— Nurperzent, sen sirá, sharshap otyrsyń-aý, qaıta ǵoı onda, — dedi apaı.

Nurperzent klastan shyǵyp bara jatqanda balalar sostıyp qaldy. «Nurperzentke shynymen birdeńe bolǵan shyǵar». Jalǵyz Aıdaı ǵana tómen qarady. Ernin tisteledi.

Nurperzent saıdyń tabanyna túsip, bastaý basyna baryp jatty. Bastaý basyna tóngen jalbyz ben qorǵa áli kók. Al qyrda mıa men sora áldeqashan qýrap qalǵan. Munda bári -kók bastaý túbi búlk-búlk etedi. Bulqynyp kep qalady. Bastaý túbindegi ulpa qumdy belgisiz bir kúsh výlkansha atqylaǵysy kelgendeı. Álde júrektiń oqys bulqynyp kep qalǵanyndaı. Mysaly, álginde Aıdaıdyń hatyn oqyǵanda, Nurperzent júregi bir týlap túskenindeı.

Sý túbinde — ómir-baqı qybyrlaǵanyn qoımaı áýre-sarsańǵa túsken jambas qurt. Tolqynmen arpalysqan adamdaı, áldenege tyrmysady - aı kelip.

Mızamdy saı. Jym-jyrt. Biraq bireý bireýmen qoshtasyp jatqandaı bir jaı. Ol sirá, ketip bara jatqan jaz ba eken?

Kúıis qaıyrǵan sıyrdyń aýzynan shubatylǵan silekeı sıaqty, mızam kúmis jipteı jyltyldap ushady. Balapan baýlyǵan sońǵy qarlyǵashtar aspanda álgi mızam ústinen aryqtan sekirgen laqtaı qaıqań etip qalqyp ótedi.

Nurperzent Aıdaı jazǵan álgi bir japyraq qaǵazdy shalbarynyń qaltasynan alyp qaıtadan oqydy. «Saǵan kóp qaryzdarmyn...»

Sol zamat Nurperzent úlken-úlken úıdeı tolqyndardy ańsady. Átteń, Jýalyda bári bar, tek teńiz joq. Myna saı sýǵa tolyp shalqyp jatar ma edi, qulashtap turyp júzer me edi sol aıdynynda...

***

Jer de, taý da appaq. Tek bir dúleı quzdarǵa ǵana qar darymaıtyn sıaqty, qaraıyp jatyr. Bir sot adamdar da osy qatpar-qatpar shyńdar sıaqty, biri bıik, biri alasa, ózgermeı, máńgi ólmeı, ómir súre beretin sıaqty. Taýlardyń turaqtylyǵy adamdy bir mezgil seskendirer edi.

Taýdan asylyp kún shyqqanda Totıa sıyr saýyp otyr edi. Baıaǵy Oraq pen ekeýi bir-birine qarap dúnıeni umytarda buzaýy qaqtap emip qoıatyn ala sıyr. Qysta da sýalmaı shaı qatyqqa jarap tur.

Nurperzent mektepke asyǵyp, tamaǵyn iship jatqan. Araı bir tostaǵan kók aıranǵa qos ýys tary talqan qozǵap berip edi. Mamaı shal esekti erttep, Býrnyıdyń bazaryna qamdanyp júrgen.

— Nurperzent, sen shaıǵa qaramaı-aq qoı. Jákeńmen birge shal qusap shaı iship otyrasyń ba, — dedi Araı. — Jákeń bazarǵa barady. Stansadan áskerlerdi kórse, Oraqtyń habaryn bilip qaıtar. Stansaǵa jol tústi deıdi, poshtasy qatynasa, hat ta kelip qalar.

Mamaı ertteýli esegin esiktiń aldyna shyǵaryp baılap, aldyna bir ýys kóshek tastady. Kók esektiń kózine lezde qyraý turdy. Jaq júni úrpıdi. Janyna jaqyndap kelgen bórte shybyshqa qulaǵyn jymyryp, tis aqsıtty. Baıǵus sybaǵasyna tıgen bir ýys soıaý shópti qyzǵanǵandaǵysy.

Temir dúkenniń ar jaǵyndaǵy dýal jaqtan ala saýysqannyń shyqylyqtaǵany estildi. Áldekimniń úıinen aramza týǵan qozysyn izdep qoı mańyraıdy.

Mamaı qaqyrynyp, kóne tonnyń etegin qaǵyp úıge kire bermek edi. Birer shyny aıaq ystyq shaı urttap alaıyn jolǵa degen. Saıdan bireý buqpalap qaraǵandaı boldy.

«Tań azanda qarǵa ombylap qalǵan mal bolar ma», — dep oılady.

Saıdan bireý basyn qyltıtyp taǵy qarady.

«Mynanyń deni cay ma, ne nárse ózi, — dedi Mamaı. — Álde bireý ombylap qalǵan ba?»

Úıge kire berip, saı jaqqa taǵy qarap edi, sereıip-sereıip túregelgen úsheýdi kózi shaldy. Munyń burylǵanyn kórip álgiler buǵa qaldy.

Shaldyń kári júregi dir etti. Sýyq lep tula boıyn shalyqtap baryp, basyna qyl buraý salǵandaı bir qysyp ótti.

«Qoı, beker bolar, bala-shaǵa shyǵar...»

Álginde Araı shyǵaryp tókken kúldiń ústine bir túıdek sýyqbas torǵaı qondy. Shúpirlep kúldi shoqyp, dán izdep ózeýrep jatyr. Ottan shyqqan kúlden dán tabylar ma edi. Odan bolmaǵan soń kók esektiń aldyndaǵy soıaý shópti baryp jaǵalady.

Torǵaıdyń da aıaǵy tońsa kerek, mamyǵy qopsyp, bir tuıaǵyn baýyryna qysyp, búıirlep jata qalyp, jerge jabysady. Esek olardy esirkegendeı, qulaq jymyrmaıdy.

Mamaıdyń esine óziniń Oraqty bir ońdyrmaı sabaǵany tústi. Qalpe jaryqtyq ekeýi shaı iship otyr edi. Osyndaı qystyń kúni bolatyn. Oraq úıge júgire kirip aq sháınekti aqtaryp ketti. Dastarqan búlindi. Bala qapelimde ne qylaryn bilmeı, sasqanynan yrjıyp kúldi. Deni durys adamnyń qylyǵy emes. Sóıtse, ol osyndaı sýyqbas torǵaı ustap alǵan eken. Eki beti aıaz súıip alaýlaǵan, alqynyp kelgen balany bassalyp ustap alyp, jaǵyna shapalaqpen tartyp - tartyp jiberdi.

— Kómgende kúlgir, nemeneńe kúlesin! — dedi ákesi.

— E, qyztalaq! — dedi qalpe de súısinip.

Qazir, nege ekeni belgisiz, sol oıyna orala ketti. «Neǵyp urdym», — dep ókinip turǵan joq, biraq aıanyshqa uqsas birdeńe ókpesin qysyp, alqymyna óksik ákeldi.

Sýyqbas torǵaılar endi erkelegendeı kók esektiń quımyshaǵyna sekeń-sekeń qonyp alyp, sabalaq júnine jabysqan qıqym-sıqymdy shoqı bastady.

Iá, dál osyndaı qylshyldaǵan qystyń kúni edi. Oraq sýyqbas torǵaı ustap alǵanyna qýanyp edi. Oǵan ol kezde shymshyq ustap alý asqan erlikpen barabar ǵoı, qaıran. Aq sháınek turmaq, sary samaýryndy tóńkerip ketse de, balany álgindeı baqytty shaǵynda shart syndyryp shapalaqpen urmaý kerek edi.

...Kók esek kúısegenin kenet qoıa qoıdy. Aýzynda bir-eki tal soıaý shóp ilinip qaldy. Salpań qulaǵyn tikshıtip, badyraq kózin ken ashyp saı jaqqa, onan keıin úıdiń taý jaq buryshyna qarady. Bir pysqyryp, quıryǵyn bulǵań etkizip, káshekke qaıta kiristi. Úıdiń buryshynda bireý shylym shegip turǵandaı kókshil bý qylań etti.

Shaldyń kári kókiregine bireý taǵy bir qasyq sý tógip jibergendeı boldy. Jan-jaqtan jaý qaýmalap, jany alqymǵa kelgendeı, ózinen-ózi qysyldy. Bir sát basyna: «Osy álgi nemis ıt kelip qalǵan joq pa!» - degen jaman oı sap etti. Mal qoradan shelekke sorǵalaǵan súttiń saryly keldi qulaqqa. Araı aýyz úıde qaınaǵan samaýrynnyń byqsyǵyn óshirip, kerneıin alyp jatty. Nurperzent bolsa, aıranǵa shylaǵan talqandy jep bolyp, sómkesine kitabyn salyp tur edi.

Shal daǵdarystan aryla almady. Bosaǵada turyp qaldy. Attap úıge kirse áldene albastydaı art jaǵynan lap qoıatyndaı boıyn lezde úreı bıledi. Óziniń qalshyldap bara jatqanyn ol qyraý turǵan saqalynyń dirilinen sezdi.

Oraq onyń úshinshi balasy edi. Tuńǵyshy men oǵan tetelesi sheshekten shetinep ketti. Moınyna ala burshaq salǵandaı bop, qudaıdan surap alǵany Oraq edi.

Joq, oǵan áli Oraq óldi dep eshkim aıtqan joq. Biraq júregi qurǵyr áldenege álem-jálem beı-jaı kúıge tústi. Taǵy da saı jaqqa qarady. Birdeme qarań etip qaıta kórinbeı ketti. Anandaı jerde buzylǵan úıdiń dýalynda qarǵa otyr eken. Saýysqan bireý janyn alqymyna tiregendeı býlyǵa shyqylyqtady.

«Ushyp júrgen qarǵa ma eken», — dedi ishinen Mamaı.

Eski dýal ústindegi qarǵa buǵan bir, saı jaqqa bir qarady. Túnde jaýǵan qardan soń dún-dúnıe appaq eken. Sýyq kúzde soıdıyp sıyqsyz qalǵan shońaına ekesh shońaınaǵa deıin qazir úlbirep jana túsken kelinshekteı syzylyp tur. Sirá, shoqylardan kún kóterileıin dep kele jatyr-aý, aqsha qar betiniń qulpyrma jaltyly kóbeıdi. Dúnıeniń osynshama aqtyǵynan shyǵar, Mamaıǵa álgi bir qylt - qylt etip qaraıǵan bastar ázireıildeı kórindi.

İsh jaqtan Araı daýystady.

— Áı, baıǵus-aý, neǵyp tursyń baǵanadan beri, shaı sýyp ketti ǵoı, bazaryńnan qaldyń ǵoı.

Júregi túskirdiń, mazasy ketti. Araıdyń álgi aıqaıy dem bolǵandaı: «E, maǵan ne kórindi osy», — dep bosaǵadan ishke attaı berdi...

Keı-keıde osyndaı bir tymyqta sonaý alys eńisten parovozdyń daýsy talyp jetýshi edi. Sol parovozdyń daýsy ma, joq álde bireý jylaǵandaı boldy ma... Keıde bir qulaǵan, ıesiz úıdiń ústinde baıǵyz jylap otyrýshy edi, sonyń úni me? Biraq, qysta qaıdan baıǵyz bolsyn.

«O – oo - oı...» - dep estildi ún taǵy da.

— Saǵan ne bolǵan, baıǵus-aý, óńiń qashyp ketipti ǵoı? — dedi Araı ishki esikten attaı bergen shalyna.

— Apyr-aı, apyr-aı, ne bop barady, — dep Mamaı Araıdyń ıyǵyn qapsyra ýystap selk-selk etti.

— Apyr-aı, Araı-aı, — dedi. Buryn ol eshqashan jubaıynyń atyn atap kórgen emes. Qazaqbaıshylap «qatyn-áı» dep shaqyratyn. Kóńili tússe ǵana «báıbishe»dep qalýshy edi.

— Baýyrym-oı! — degen úreıli ún bosaǵadan beri attady. Araı shalynyń qaýqarsyz qolynan syrǵyp, bylq etigi eki búktetilip jerge shóge berdi.

Á degende ne bolǵanyn bile almaǵan Totıanyń qolyndaǵy bir shelek sút álden soń baryp aqtaryldy da qaldy.

Jańa ǵana saýylǵan aǵarǵan býy shyǵyp tabaldyryqqa deıin jylǵalap kelip irkildi. Basa-kóktep kirgen jamanshylyqqa tosqaýyl bolǵysy kelgendeı esikti kóldeneńdep, appaq bolyp kólkildep jatyp aldy.

Nurperzent bar bitirgeni kókiregine kitabyn qysa berdi. Bireý tartyp alatyndaı. Myna topyrlap kirgen adamdar osy kitap, dápter ataýly qymbat kezde sonyń sómkesin tartyp alýǵa kelgendeı...

«Armanda ketken baýyrym-oı...»

Áskerbek bul ýaqytta uıqydan oıanyp kórgen bala emes. Ý-shýǵa ań-tań qalyp, kózin ýqalap, qyńqyldap qoıyp biraz otyrdy. Sodan soń «ish» etkisi keldi. Jalańbut kúıi kisilerdiń arasymen aýyz úıge shyǵyp, kirlendi izdedi. Ashyq esikten engen aıazdan lezde uıqysy shaıdaı ashyldy, sonda baryp óz sheshesin kórdi. Kúıeýi ólgende burynǵy qazaqtyń jesirleri óz betin ózi jyrtyp tastaıtynyn Áskerbek bilmeýshi edi. Totıany eki áıel eki jaǵynan súıep otyr eken. Áskerbek júgirip baryp solardy kishkentaı judyryǵymen qoıyp-qoıyp qaldy.

— Nege urasyńdar jeńeshemdi! — dedi.

— Armanda ketken asylym-aı, — dedi áıelder oǵan jaýap retinde ándetip.

Áskerbek sonda baryp shar-shar etip jylap jiberdi...

Appaq qarǵa shaǵylysa shaqyraıyp kún shyqty.

Taýlar birimen-biri kórisip jylaǵan adamdardyń azanǵy kóleńkesindeı — yǵy-jyǵy, teńselip turǵan sıaqty.

***

Taýyqtar saraıǵa jańa qonaqtaı bastaǵan kez edi. Kóldeneń syryqqa syıǵany syıyp, syımaǵany tezek úıindisiniń ústine qurqyldasyp, uıqy qamyna kiristi. Al eń jaıly oryn izdegeni kók esektiń ústine qonyp alady. Esek ony elemegen bolyp, qulaǵyn qaǵyp qoıyp, kózin jumyp tura beredi.

Bul uıqy qamyna da, tirshilik qamyna da erte kirisetin otbasy. Túnimen túsine tary kirip, uıyqtap otyryp ta qurqyldasyp qoıatyny bar. Baıaǵy bir shubar taýyqtyń balapanyn qaraqus alyp ketkennen beri bul taýyqtar otbasyna pálendeı qater tóngen emes. Sondyqtan bolar, myna ymyrt alakóleńkesinde saraıǵa Nurperzenttiń kirip kelgeni olar úshin kútpegen jaıt edi. Adam syryqtyń dál ortasynda otyrǵan qyzyl qorazǵa jaqyndady. Júrisi sezikti. Taýyqtar moıyndaryn sozyp-sozyp, adamǵa qoqılanyp qarady. Qyzyl qoraz ishegin tartyp áldene dedi. Adam abaılap baryp, aıaǵynan shap berip ustaı alǵan kezde, jan daýsy shyǵyp, shar-shar etip, saraı ishi taýyqtyń suńqylynan dańǵaza boldy. Qorazdyń jalpyldata qaqqan qanatynan daýyl turdy.

Nurperzent qorazdyń aıaǵyn jippen baılap, irindi kózin jumyp múlgip turǵan sabalaq kók esekti erttedi.

...Araı qatty aýyrdy ǵoı. Sol jaq bet-aýzy qısaıyp, sol qol-aıaǵy qımyldamaı qaldy. Tili kúrmele berdi. Túnniń bir mezgilińde terlep jatyp dáretke shyqsa, aı shaqyraıyp tur eken, áldene sol jaǵynan soǵyp ótkendeı bolypty da qulap qalypty. Ne soǵyp ketkenin bile almaıdy. Jyn-perige, ıakı arýaqqa jorıdy ǵoı baıaǵy.

Araıdy esekke kóterip mingizdi. Nurperzent qulap ketpesin dep ustap aldy. Kenjegúl kempir aldyǵa shyqty. Kún batyp bara jatqanda, olar úlken qara joldyń elsiz shetine kep toqtady. Araıdy ekeýlep esekten túsirdi.

— E, músápir, qubylaǵa qarap otyr, — dedi Kenjegúl.

— Taǵy da bolsa bir qyryńnan jabysqan. Qarsy aldyńnan kelgende til tartpaı ketkendeı ekensiń, — dedi Kenjegúl ala qaptyń ishinen aıaǵy baılaýly qyzyl qorazdy sýyryp alyp. Qyzyl qoraz qap ishindegi qarańǵylyqtan son aıdalanyń ymyrt qarańǵylyǵyna úırene almaı, ishegin tartyp, jan-jaǵyna moınyn qylqyń-qylqyń sozyp-sozyp qarady.

Araı qısaıǵan betin qubylaǵa qyryndata berdi. Qulaqtyń túbinen bet terisin bireý tartyp turǵandaı kóz qıyǵyn da aınytyp ketipti.

Batqan kúnniń qyzylyn kórdi. Kúnniń býlaı batqany shatqal ishinen bilinbeýshi edi. Endi mynaý eńisten kúnbatys qubyla qyzǵyltym keshtiń múlgigen tynyshtyǵynda ózgeshe baıqaldy. Araıdyń aýrý júregi dir etti. Ólgen balasy esine taǵy tústi. Alageýim álsiz saǵym tolqynynda úlken ýly bir batyp, bir qalqyp shyǵyp, ózine qaraı maltyp kele jatqandaı kórindi. Oraǵy batysqa qaraı ketip edi ǵoı.

Kenjegúl aıdalada kózge kórinbes áldekimdermen alysyp:

— Basyndy baýdaı keseıin, qanyndy sýdaı shashaıyn, ah! — dep alasurady.

Nurperzentke munysy á degende ersi kórinse de, birte-birte Kenjegúl baryn sala julynǵan kezde sheshesiniń osydan aıyǵyp ketetinine sene jazdady. Kenjegúl Araıdyń aldynda ózin aıypty sezinip júrýshi edi. Álgi bir Tutan kelgende Araıǵa qumalaq ashyp, Oraqty úıge endirip qoıǵany bar ǵoı. Aıtqany kelmedi, dúnıe kerisinshe ketip, teris aınaldy. Oraqty estirtkende osy áýlıe kempir Araımen kórisip turyp:

— Balgerligim qurysyn, qý qudaı, Oraqtaı bozdaqty alǵansha men qaqbasty nege almaıdy, — dep býryl shashyn julyp jylaǵan. Sodan bal ashqandy da qoıdy. Al endi Araı aıly túnde kúrt qulap qalǵanda munyń soqpaly ekenine kúmán keltirmedi de, álgi ibilistermen aıqasyp baǵýǵa bel baılady. Sóıtip Araıdyń aldynda aqtalyp almaqshy. Kempir óziniń keremetine ózi senip, dáý perisine syıynyp, kún batqanda, aıdalada, appaq qardy áreń-áreń syzyp ótken qara joldyń ústinde áýrege tústi. Ózin-ózi umytyp, shyńyltyr aıazdy keshte qara sýǵa malyndy.

— Basyndy baýdaı keseıin. Qanyńdy sýdaı isheıin, ah! — dep aqyrǵanda appaq qardyń ústin shynynda da qyp-qyzyl qan basyp ketkendeı boldy. Kóktiń júzi alapat dáýlerge tolyp bara jatqan sekildi kórindi.

Araı buǵan tánti boldy.

Nurperzent Kenjegúldi qushaqtap súıgisi keldi.

Kók esek jaq júni úrpıip, kózin jumyp áldenege ishin tartty.

Aıaǵy býýly jatqan qyzyl qoraz aınala jumbaq dúnıege jantaıyp jatyp boılap-boılap qarap, bu árki-tárki tirshilikte ne syr baryn bile almaı qylı kózin jypylyqtatty.

Túsinbeseń endi túsinesiń degendeı Kenjegúl ony bassalyp býýly aıaqtan qos qoldap ustap, Araıdyń basynan shyr aınaldyrdy.

— Alas-qalas,

Báleden adas!

Qoraz jan daýsy shyǵyp shar-shar etip, kanattaryn sabalap qalbań qaqqanda, Araıdyń ústinde kıeli ot oınaqtap turǵandaı kórindi.

— Alas-qalas,

Báleden adas,

Báleden adas.

— Alas, alas, aıqas alas! — dep shyńǵyryp — shyńǵyryp alyp, Kenjegúl qorazdy laqtyryp jiberdi. Araıdy kók esektiń ústine top etkizip otyrǵyzyp, Nurperzentke:

— Aıda, bala! — dep aqyryp kaldy.

Kók esek qosaıaq qaqty. Kenjegúl aýlaqty qolymen jasqap:

— Alas-alas, oıhoı alas! — dep aıdalaǵa aıbat shekti. Nurperzent sheshesiniń betine qarady. Kózinde qýanysh, kóńilinde kúdik. Araı myna kókpardan jany qysylsa da, júzi jadyrańqy kórindi.

Qyzyl qoraz qyraý basqan qara joldyń ústinde shar-shar jylap, silesi qatqan kezde «Oı, toba!» — degendeı ishegin qaıta-qaıta tartty.

«Búgin kún jylıyn degen-aý, sirá. Totıa! Meni dalaǵa alyp shyqshy. Áne, búl estimeıdi endi...»

Araı alqory taıaqty saý qolymen jyljyp alyp, janynda turǵan qara qumandy qańǵyrlatty. Kelini jalt qarady. Kelini... jalt qaraǵanda kózi jaýtań ete qalatyn. Áldene kútkendeı, áldeneden úmit etkendeı únsiz suraq bar edi kózderinde.

***

«Búgin kúnshýaq bar eken. Meni dalaǵa, úıdiń yǵyna alyp shyǵyńdarshy. Qys boıy dala betin kórmeı, kókiregim qysyldy. Ólmegen qulǵa keldi jaz degen osy - ay, á. O - o, bismillá, báse dala tirilip kele jatyr eken ǵoı. E, meni yqqa otyrǵyz. Tońbaısyń ba deısiń be? Tońbaspyn. Aıaq jaǵymdy bir shapanmen qymtaı sal. Nem tońady meniń! Denemniń bir jaǵy onsyz da jansyz, sýyǵyńdy sezbeıdi de. Jaryqtyq, dalanyn aýasy -aı! Taýyqtar da qurt-qumyrsqa terip jep, qyt-qyttap qalypty. Baıǵus qyzyl qorazdy bulardan beker aıyryppyz ǵoı. Odan meniń jazylyp ketkenim qaısy. Meni soqqan jyn-peri qyzyl qorazben qaqqannan qoryqpaıtyn bop shyqty ǵoı. Kóktem de keldi, qyzyl qorazben qaqqanda qaqaǵan qys edi.

I – ı – ı , jaryqtyq, naýryzkók pe mynaý! Alda, áýlıem - aı, kóktemniń jarshysy kepti ǵoı. Aý, Totıa, Nurash! Naýryzkók kep qapty ǵoı, naýryzkók, áýlıe qus qoı bul. Áne, bular estimeıdi endi meni...

Naýryzkók. Naýryzkóje jasaýshy edik... Jurt, sirá, júıkelegen be, álde naýryzkók kelgenin kermegen be, naýryzkójege shaqyrmaıdy ǵoı bir-birin. Jurt udaıy naýryzda meniń kójemdi maqtaýshy edi. On eki túrli dámnen pisirýshi em - aý. Aq bıdaı túktep, qystan qalǵan súrdi salyp, burshaq, jasymyq qosyp, quıqaly quıryq shyjǵyryp pisirgende, el ishkeninshe iship, ishkeninen qalǵanyn aıaq-tabaǵyna quıyp, úıdi-úıine áketýshi edi. Keıbireýlerdiń pisirgen qara kójesin aýyz tıip qana qoıyp, menikin túk qaldyrmaı sarqyp iship keter edi.

— Aý, Totıa! Estimeıdi endi bul meni. Tili joqtyń tirshiligi qurysyn da.

Araı anadaı jerde qara arpanyń káriqyzy men tasmıasyn terip otyrǵan kelinine áren burylyp, saý qolyn kóterip, alqory taıaqpen býsap jatqan jerdi salyp-salyp qaldy.

— Ay, Totıa, áne anaý kishkentaı kógildir shymshyqty kórdiń be? Ol kóktemniń habarshysy ǵoı. Súıinshi surap alystan keldi. Keshegi soǵys aldyndaǵy barshylyq zamanda on eki dámnen as pisirýshi ek, qazir oǵan shama kelmes... Anaý tazalap otyrǵan qara arpańnan bir keli túktep jiberip, kóje pisir, kórshilerdi shaqyr. O, qudaıa, qudaýanda, kórsetpegeniń kóp eken, arpanyń qarasy da bolady eken ǵoı. Muny da kórdik. Álgi shal baıǵus bir jaqtan taýyp keledi, áıteýir. O da qara nardaı edi, qaıysty ǵoı, ishinen tynatyn adam edi, appaq qýdaı bop ketti demde.

Aınalaıyn, Totıa, týmasam da týǵandaı bolǵan qaraǵym, aıtqanymdy eki etpeıdi. E, meıliń, kelini osy kúnshýaqqa alyp shyǵyp túıemin deısiń be? Meıliń, aınalaıyn. Ana arpańa azdap sý búrkip dymdap al. Sen de aýrýdan turǵan adamdaı bop qaldyń - aý, Totıa. Eki betińnen qan tama jazdap, demińnen ystyq lep jalyndap janyp turar ediń, adamnan baq taısa qıyn eken ǵoı. Kelisapty da áreń kóterip, shópteı bolyp qalǵanyn qarashy. Qaıran Totıa! Ómir osy da. Jasyma, janym. Men de sendeı kezimde jesir qalǵanmyn. Ony sen bilmeıtin de shyǵarsyń. Keıingiler ony bile bermeıdi. Iá, sendeı kezim edi-aý. Kelinshek bop túskenime bir jyl tolar - tolmasta kúıeýim túınekten qaıtys boldy. Qazir soqyrishek dep júr ǵoı. Jesir erden ketse de, elden ketpeıdi degen rásimi bar bul jerdiń. Meni osy el sonda osy atań Mamaıǵa qosqan. Bul bir qatyny ólgen kembaǵal qaınaǵamyz edi. Taǵdyr da. Balaly-shaǵaly boldyq. Tatý-tátti turdyq, aqyry mundaı bolaryn, ajdahadaı soǵys kelerin qaıdan bildik...»

Totıa arpany kópke deıin jóndep túıe almady. Kelisap taıyp kete berdi. Keliniń erneýine tıip, ishindegi arpa tógildi. Arqalaǵan otyny bir jaǵyna aýyp ketken adamdaı bir qolaısyzdyq qolyn baılady. Burynǵydaı kósiltip túıý joq. Eki jerinen temirmen qursaýlap tastaǵan jýan aq keliniń ishi berekeli, túıýge jaıly. Aýyldastar qaıta-qaıta surap maza bermeýshi edi. Kópten beri ishine túıir túspeı aq keli de kelisapty jatyrqap qalǵandaı eken. Totıa óziniń nege kibirtikteı bergenin emis-emis endi túsingendeı boldy.

Keli degendi ekeýlep túıedi eken ǵoı. O, ásirese tary piskende. Osy Totıa kelinshek bop túsken son eki-úsh kúnnen keıin Araı taıqazan tary qaınatyp, ony qýyryp, aqtatty. Kelige Totıa men Oraqty qoıdy. Qos kelisap kezektesip, jarysa soqqylaǵanda jer silkingendeı edi. Qyzyl tary qaýyzynan lezde arshylyp, appaq qanttaı sók ıisi ańqydy. Bir puttyq balǵa soqqylap úırengen Oraqtyń kelisabynan shyqqan dybys qatqyl, Totıanyń soqqysy jumsaqtaý edi. Keıin Totıa Araı ekeýi qoldasyp keli túıdi. Qos kelisap únderi alma-kezek, saǵat tiliniń ilgeri-keıin soǵyp turǵanyndaı, átkenshektiń aýnaǵanyndaı jarasymdy kelýshi edi. Al jalǵyz kelisaptyń dybysy... Kenjegúldiń týlaq qaqqanyndaı qańq-qańq. Jalqy kókektiń suńqylyndaı. Araı sonda: «Jalǵyzdyq kelisapqa da jaraspaıdy eken-aý», - dedi.

Qara moınaq, kógildir shymshyq kir basqan kúresin qardan áldene shoqyp, adamdy jatyrqamaı jaqyndaı beredi. Myna eki áıeldiń áńgimesin tyńdaǵysy kelgendeı, aınalshyqtap ketpeıdi.

Kirlegen qar kúresini mashına basyp ketken ıttiń óligindeı jıdip jatyr. Erip kemerlengen jıeginen qyltıyp kók kórinedi.

Taýdyń da qary túrilip, túlep barady eken. Taý tirkesteri biriniń jotasyna biri basyn salyp, damyldap jatqan arystandar sıaqty.

Kún órlegen saıyn taý munarta berdi. Jerden bý kóterildi. Birer úıdiń murjasynan ilmıip tútin shyqty. Kóterem attyń quıryǵyndaı seldir tútin. Jer jaryqtyq aýyldyń ash-jalańash halin jasyrǵysy kelgendeı býsaı tústi. Jerden kóterilgen bý ilmıgen aryq - turaq tútindi qalqalap, aspanǵa qaqpaqyldap alyp ketip jatty.

Saıdyń ar jaǵyna bir top kekilik kelip qonǵandaı boldy. Mektepten úziliske shyqqan balalar birin-biri qýalap oınap, ý da shý saıdyń qabaǵynda asyr saldy. Qyryq tútin tútetken aýyl boıynsha bar qyzyq osy mektep úıinde bolar. Myna kezde syńǵyrlaǵan kúlki mol estiletin osy úı bir izgiliktiń mekenindeı edi.

Araı balalardyń shýyna eltigendeı bop otyr. Dál bir saıdyń arǵy qabaǵynan beri qaraı bireý kúmis teńge shashqandaı, sonyń birin joǵaltpaı jınap alǵysy kelgendeı myna meshel kempir.

Naýryzkók árirek otyrdy. Taýyqtar ony jatyrqaǵandaı ishterin bir-bir tartyp alyp, býsaǵan jerdi kóseýdeı aıaqtarymen aıamaı qazyp, azyq izdep jatty.

«Ólmegen qulǵa keldi jaz. Byltyr bul ýaqytta Oraqtan hat bar edi. Hatyn: «Ardaqty jannan artyq kórýshi ata, apa, Nurperzent, Áskerbek, Totıa...» dep bastaýshy edi. Kelinshegin en sońynan aıtatyny nesi eken. Endi hat joq, hat bolmaıdy. Múlde ketkeni ǵoı... Múlde joǵalý múmkin be... Ol sháıit emes pe? Sháıit bolǵan adam múlde joǵala ma? Onyń rýhy ólmeıtin shyǵar. Rýh ta anasyn tanyr ma eken? Múmkin, ol osy aýany aralap ushyp júr me. O da Otanyna oralmaı ma. Onyń Otany menmin ǵoı. Balanyń otany ana ǵoı».

Araı múıizi syrqyraǵan maraldaı, oramalmen shandýly basyn úıdiń qabyrǵasyna shalqaıta súıep, shaıqap-shaıqap qoıdy. Sýyq tartqan tósiniń tusynan áldene jybyr-jybyr etkendeı.

İshi eljirep kózine jas emes, jastyń elesindeı birdeńe tyǵyldy. Kempirdiń ishi jylqyshy. «Meniń bul tebirengenim janymnyń áli boıdan ketpegeni ǵoı. Men de áli — adammyn-aý» dep oılady.

Araı cay qolymen jasaýraǵan kózin kólegeılep, taýǵa qarady. Aqsaı shatqalynyń basyn ala quzdan qulap, aq qasqa jolaq jatyr. «Quzdan qulaǵan qasqa sýdaı bolǵan, Oraǵym, -dedi Araı. - Quzdan qulaǵan sarqyrama sý quzǵa qaıtyp oralar ma? Ondaı atty kún qaıda?!»

Sol sátte kempir tóskeıdegi Keregetastaı qaraýytyp, qalshıdy da qaldy. Osylaısha qansha otyrar edi...

Jáýdir kóz kógildir shymshyq pyr etip usha jóneldi. Araı: «Áı, áttegen-aı, ketip qaldy-aý. Qaıta oralar ma eken?» — dedi.

Sóıtse, saıdan ótip beri qaraı Tutan kele jatyr eken. Sonyń taıaǵynan seskendi me, naýryzkók ushyp ketti.

— Armysyzdar-aý, — dedi Tutan Araıdyń tusynan.

Araı basyn shulǵydy. «Otyr», — dep qasynan oryn kórsetti.

Totıa sálemge jaýap retinde ernin kúbirletti. Sál - sál jymıǵan boldy. «Adam kórse jymıatyn qý ádeti qalmaǵan ba», — dedi Araı.

Totıa kelisapty qos qoldap qaıta kóterdi. Arpa túktelip tap bolyp qalǵan ba, álde Totıaǵa ál kirdi me, áıteýir dán burynǵydaı shashylyp-tógilmedi. Keli táltirektemedi. Kelisap burynǵydaı taıǵanaqtamaı, qaqqan qazyqtaı qadalyp jatyr kelitúpke.

Araı ań-tań. Tutannan amandyq suraýdy da umytty. Tutan onyń hal-jaıyn surap jalpyldap jatyr. Araıdyń oǵan jarytyp bergen jaýaby joq. Totıaǵa tańqalady. Totıanyń betinde qyzyl shuǵyla oınaq saldy. Kelisapty qos qoldap endi kótergende tósi shıyrshyq atyp dir-dir etetindi shyǵardy. Maıystyrǵan sámbi taldaı tula boıy serippeli. Keli túıgen keıpi - sámbi taldy ıip turyp qoıa bere salǵanyndaı. Qaıqań bel.

«O dúnıe», — dedi Araı.

Naýryzkók áldeqaıdan qaıta ushyp kelip, erip jatqan kúresinniń ústine qondy.

— Qazir sabaqtan qolym bos edi, sizdiń kóńilińizdi suraıyn dep beri buryla salyp edim, — dedi Tutan Araıǵa.

«Kep jasa, aınalaıyn, — dedi Araı. — Men táýirmin. Men ólmeıtin de shyǵarmyn. Ajal meni alsa neter deısiń. Jas adamnyń jaıraǵany jaman. Sender aman bolyńdar».

— Kún jylyndy, endi jaqsy bop ketesiz, — dedi Tutan.

«Shúkir, aıtqanyń kelsin, — dedi Araı. — Kóktem shyqty.

Naýryzkókti kórdiń be? Naýryzkóje istegeli jatyrmyz. Otyr. Ketpe. Naýryzkójeden dám tat».

— Apam sizge ketpe dep otyr, naýryzkójeden dám tatyp ketińiz dep otyr, — dep túsindirdi Totıa.

— Sonyń ras bolsa, kelisabyńdy maǵan bere turshy, — dedi Tutan. — Bu jaryqtyq keli túımegeli qaı zaman.

Búkshıińkirep turatyn belin túzegisi kelgendeı qos qolymen arqasyn basyp-basyp qoıyp, qaıqaıyńqyrady. Alaqanyna túkirip, kelisapty ustady. Atjaqty ashań júzi kúlimsirese de, kúdiktileý.

«Táýekel!» - degen túri bar.

— Qınalyp qaıtesiz, ózim - aq... — dedi Totıa alqynyńqyrap. Jeńiniń ushymen jipsigen betin súrtti.

— Oý, qınalǵany nesi! — dedi Tutan kelisapty joǵary kótere berip. «E, baq! Júzimdi tómen etpe!» — dep jalbaryndy.

«E, aınalaıyn er azamat, - dedi Araı. - Túıisiniń jóni belek. Áldenip, dimkásinen aıyǵaıyn degen ǵoı. Adam, adam...»

Tutan kúshti qulashtaı saldy. Bel omyrtqasy damylsyz sytyrlap, kóshken muz sógilip jatqandaı kórindi. Sheshek daqty murnynyń ushy tershidi. Eski gımnasterkasynyń qoltyǵy dymqyldandy.

— Boldy, Tutan, qoıyńyz. Túktelip boldy, — dedi Totıa degbirsizdenip.

— Shynnan boldy ma? — dedi Tutan demigip.

— Bolǵanda qandaı!

— Rahmet! — dedi Tutan. Kimge aıtqany belgisiz. Qýanǵany bolar, kóp jyl boıy aıyrylmas serik bolǵan taıaǵyn jerden julyp alyp, qulashtap turyp saı jaqqa laqtyryp jiberdi. Jańa týǵan qozy-laq odan dúrkireı qashty. Áskerbek aıqaılady:

— Nege urasyń meniń qozylarymdy!

— Oý, aınaldym, Áskerbek! Urmaımyn qozylaryńdy. — Tutan balany basynan asyra kóterip alyp kóp turdy. Áskerbek áýelde syqylyqtap kúlse de, endi:

— Iá, túsemin, túsemin, — dedi.

Jerge túskesin Tutannyń eski obmotkasyna kishkentaı saýsaqtaryn suǵyp kórdi. Balamysyń degen.

— Meniń Oraq kókem de osyndaı etik kıip kele me, aǵa, — dedi.

— Iá, aınaldym! — dedi Tutan. Araı eljirep basyn shulǵydy. Totıa:

— Áı, júgermek, qaqsamaı tynysh otyr, — dedi.

— Nárestege olaı deme, Totıa, — dedi Tutan.

Totıa dáý kelidegi túktelgen arpany kenep qaptyń ústine tóńkerip salyp turyp Tutanǵa qarap qaldy. Túktelgen arpanyń býy burqyrady. Taýyqtar dánge qaraı tap-tap berdi.

Araı:

«Taýyq shoqydy, taýyq», — dep taıaǵyn jasqady. Totıa joqshylyq jyldaǵydaı qara arpany taýyqtan qyzǵanatyn qylyǵy joq. Álden ýaqyttan soń baryp:

— Kish-áı, kish, — dedi.

Taýyqtarmen birge álgibir naýryzkók te aıqaıdan jasqanyp, árirek baryp otyrdy.

***

«Vıntovkanyń shappasyn tejep qoıǵanda zatvordyń serippesi syǵylady da, potensıalyq energıa jınaıdy. Vıntovkanyń qulaǵyn basqanda serippe bosatylady da boegimen birge ýdarnıkti soǵady, ol baryp kapsýlge soǵady, odan patrondaǵy oq-dári ot alady».

Tutan bul mátindi eki qaıtara oqydy. Balalar jazyp úlgerdi. Nurperzent ony gazet qıyndysynan qurastyrǵan bloknotqa jazdy.

— Aǵaı, potensıalyq degen ne?  dedi bir bala.

Tutan qýqyl júzi lezde lap etip, kúlimsirep biraz otyrdy. Odan terezege qarady. Syrtta degdigen topyraqqa bir top taýyq aýnap jatyr eken. Dál bir sýǵa shomylǵandaı rahattanyp qalypty. «Potensıalyq degen ne? Men qaıdan bileıin. Men senen artyq bilemin be, men de sen sıaqty jeti klastyq bilim alǵan adammyn. Bar aıyrmashylyǵymyz myltyqtyń men adamǵa atylǵanyn kórdim, sen nysanaǵa atylǵanyn ǵana kórip júrsiń».

— Potensıalyq deısiń be? — Ol taǵy da dalaǵa qarady. Taýyqtar júnin qobyratyp silkinip jatyr eken. — Ony is júzinde kórsek qaıtedi? Dalaǵa shyǵyp manevr ótkizeıik. Klass! Ekige bólin! Dalaǵa!

Klass ekige bólinip dalaǵa shyqty. Jamyraıtyn buzaýlar sıaqty. Shýaqty kún - olardyń óristen qaıtqan enesindeı edi. «Myna kún soǵysqa laıyq emes eken-aý», — dedi Tutan. Biraq kókeıinde:

— Potensıalyq degen ne? — degen suraq turdy. Onyń jaýabyn berý kerek edi. Sony umyttyrý úshin de balalardy eki topqa bólip, soǵysqa shyǵardy. Bir tobyn saıdyń myna jaǵyna, bir tobyn saıdyń ana jaǵyna shyǵaryp, sońynda sol saıdyń tabanynda shaıqaspaq.

— Aǵaı, soǵysqa qyzdar da qatysa ma? — dedi Aıdaı.

— Sender sanıtarka bolasyńdar, jaralylardy qutqarasyńdar.

«Áı, qolbasshy! — dedi ol ózine-ózi. - Soǵysty sen oz kózińmen kórdiń ǵoı, shyn soǵys mundaı emes. Azynaǵan apat daýsy munda estilip turǵan joq, biraq men balalarǵa soǵys sabaǵyn úıretýge májbúrmin. Men ártis bolmaqshy edim. Almatyǵa konservatorıaǵa barmaqshy edim. Túse alar ma edim, konservatorıaǵa. Sahna, halyq... án... kúı... Eń sheberi men. Tutan portreti ilingen afıshalar. Radıodan kúmbirlegen Tutan kúıi... Gastrolmen álem aralap ketken de Tutan. Men osy komandır bolýdy armandadym ba?.. Iá, men aýylǵa aǵa leıtenant bolyp qaıtsam deýshi edim. Úsh kýbık keıinnen úsh juldyz bolypty. Meniń kezimde pagon bolmady. Men ketken son shyqty. Aǵa leıtenanttyń úsh juldyzyn ala almadym, konservatorıaǵa bara almadym. Bala oqytqan sıaǵym mynaý. Potensıa... E, balaqaılar... Anaý Aıdaıdy qara! Bireýdi dákemen kádimgideı tańyp jatyr. Nurperzent qoı. E, baýyrym, oq tıip jaraly bolý ońaı emes, ol kezde sen qusap, qyzǵa qarap qytyǵy kelgen adamdaı kúle bermeıdi. Oq tıgen múldem basqasha... Onyń qandaı bolatynyn men ózim de bilmeı qaldym soǵysta.

...Smolensk túbindegi orman edi. Biz blındajdan shyǵyp kele jatqanbyz. Tabaldyryqtan attaı bergenimde áýeli jarqyrap kún kórindi. Bireý laqtyryp jibergen mys tabaqtaı eken. Áýede sol kún tars jarylyp ketkendeı boldy. Onan arǵysyn men bilmeımin. Meni sanıtarkalar qazyp alǵan bolý kerek, biraq meniń olarǵa qarap, kúlýge shamam kelgen joq Bel sodan ketti. Soǵysta adam qansyrap esi ketip jatady, qyzǵa qarap kúle bermeıdi. Qyzǵa qarap kúlýge shama kelmeıdi. Bala ǵoı. Soǵystyń aldynda ǵana biz de osyndaı bala edik. Osy saıdyń tabanynda talaı kúresip, alysyp-julysyp edik. Oraq bar edi. Saılaý bar edi, Ósken bar edi, Qaıyp bar edi... Kep edik qoı. Jáne myna balalardan áldeqaıda iri edik. Sáýirdiń jasylyndaı bir kún eken ǵoı óte shyqqan. Qyzǵaldaq aıyndaı eken ǵoı o kez. Potensıa... Áı-áı, balaqaılar shynnan tóbelesip qalmańdar. Soǵysta shynnan tóbelesedi, birin-biri óltire beredi, bizdiki jáı sabaq qoı, qyzyp ketip judyryqtasýǵa bolmaıdy. Bolmaıdy, balaqaılar. Bir-birińniń kıimińdi jyrtpańdar. Oıbaı, kıim qymbat qazir.

Balalardyń bir toby báısheshek terip ketti. Birsypyrasy áli atysyp jatty. Balamysyń degen, oılarynda eshteńe joq, kóbisiniń qarny ash, sonda da balalyǵyn qoımaıdy. Báısheshek tergen de bir dáýren. Qyltıyp jer astynan buqpantaılap shyǵyp kele jatady. Úrkerdeı bop úıilip turǵanyn kóresiń. Jerdiń syzy keppeı, kúndi kórse kósegesi kógerip, qaptap shyǵady. Qaıran báısheshek dáýreni. Kishkentaı qozy-laq qartań qulaqtyń japyraǵyn úzip jep, qarny toısa tasyrańdap oınaq salady. E, janýar...

Art jaqtan at dúbiri estildi. Tutan burylyp qarasa, brıgadır Tólemis eken. Jýan qarager atty shý-shýlep tebinip taıap keldi de:

— Aman ba, qaraq! — dedi. At ústinen Tutanǵa jalǵyz qolyn usyndy. Sol kezde qamshynyń sabyn kókpar tartatyndaı aýzyna tistep aldy. Aýzyn da túk basyp, erni jalaq bolyp ár jerinen qaq-qaq jarylyp ketipti, oǵan japyraq japsyrǵansyp qoıypty. Jalǵyz qolymen erdiń basynan ustap aýyp tústi, qońyltaq jeńin jalbań etkizip, jel jelbiretti.

— Men saǵan keldim, Tutan, — dedi jalǵyz qoldy brıgadır atynyń tizginin kerzi etikti aıaǵynyń basyna ile salyp, júresinen otyra berip, beshpetiniń jelbiregen bos jeńimen mandaıyn, bet-aýzyn súrtti.

— Ne sharýa?— dedi Tutan da júresinen otyrmaqshy bolyp, biraq lezde qaıta turdy, taıaqqa súıendi.

Brıgadır qamshynyń sabymen qartań qulaqtyń túbin qazǵylap úndemesten tuqshıyp biraz otyrdy. Qartań qulaqty aınala aspanǵa jýaldyzdaı shanshyla kóterilip, kók qaptap keledi eken. Brıgadır byltyrǵydan qalǵan qoıdyń qumalaǵyn kók arasynan ysyryp bólek qoıdy. Laqtyń qulaǵyndaı jasyl japyraqqa kúlgin sekpil túsip qalypty. Bul jaýqazyn, endi birer aptada qyp-qyzyl keremet osy japyraqtyń ortasynan órtteı alaýlap shyǵa kelmekshi. Onyń aty - qyzǵaldaq. Qamshy sabymen qazylǵan topyraqty ýysymen syǵymdap - syǵymdap:

— Jer keýip barady, - dedi.

Tutan da taıaǵymen jer shuqylaı bastady. Taıaqqa súıengen kúıi eńkeıip, qopsyǵan topyraqty ýystap kórdi.

— Degdip qalypty, — dedi.

— Bul saı qabaǵy ǵoı, al anaý tóskeıde qaýdyrap keýip qaldy, — dedi brıgadır.

Ekeýi saıdy boılaı tóskeıge qarady. Taýǵa deıin kósilip jatqan dala kógildir — kúlgin kórindi. Dala jap-jasyl bolýǵa tıis qoı, biraq kógildir-kúlgin tartty. Adam bir saǵynǵanda nemese bir ádemi án aıtqysy kelgende kóńil osyndaı kógildir dúnıege súńgigendeı bolady.

Taýdyń da qazir kar belýaryna deıin túrilip, kógildir túrge enip tur. Taýdyń shoqy jaǵy danyshpan shaldar sıaqty múlgip qalǵan.

— Men saǵan keldim, Tutan batyr, — dedi brıgadır. Endi bir aıaǵymen shókelep otyryp, muǵalimniń betine týra qarady. Jalǵyz qolymen ystalǵan qara murtyn jan-jaǵyna jatqyza sıpady. — Kómektes. Myna balalaryńdy ber. Aqyr alysyp kıim tozdyryp júr ǵoı. Onan da soqa aıdap, jer jyrtsyn. Adam jetpeı, jer keýip barady, Tutan qaraq.

— Siz qyzyqsyz, Táke, — dedi muǵalim. — Alysyp kıim tozdyryp júrgen joq olar, sabaq ótip jatyr. Áskerı oıyn sabaǵy. Siz ben biz soǵysqa osyndaı sabaqtan ótpeı baryp sorlamadyq pa. Berilgen programma, bólingen saǵat bar. Erigip júrgen eshkim joq, Táke.

— Áı, seniń shesheń meniń jeńgem bolady. Boqtap jibereıin be osy. Onysy nesi, men túsiner dep kelsem!

— Táke, sizdiń úıdegi kisi bizdiń de jeńgemiz bolady, abaılańyz, — dedi Tutan saq-saq kúlip.

Brıgadır birdeńe deýge oqtalyp baryp úndemeı qaldy. Aıtyp salǵanda qıyn bolatyn edi. Aıtyp salǵanda eski jaranyń aýzyn julyp alatyn edi. «Sen de erkeksiń be?» — deı jazdady. Kele salyp, kelinshegi ketip qalǵanyn betine salyq etpek edi-aý. Abaılamaı sóılegen - aýyrmaı óledisi ras-aý qazaqtyń.

— Qaljyń ǵoı, qaraq, - dedi brıgadır. - Qaljyńdasýǵa da hal joq qazir. Er-azamat birdi-ekili bolmasa, oralmaı tur soǵystan. Jumys qoly jetispeıdi. Ekeýmiz, elden tatar dám-tuzymyz bar eken, aman keldik, áıteýir. Eki jarty — bir bútin degendeı, birimizge-birimiz súıeý bolaıyq ta. Ber myna balalaryńdy maǵan bir mezgil, jer qýrap bara jatyr.

Jer shuqylap, jas jýsannyń balaǵyn ýystap tómen qarap otyryp aıtty. Daýsy qarlyqty. Áldenege tostaq kózi muńdana tústi. Tutan úndemeı qaldy.

— Apyr-aı, Táke...

— Apyraıyńdy qoı, qaraq. Úlkenge de, kishige de aýyrtpalyq túsip turǵan zaman. Áne, anaý oqýshylaryń ekeý-ekeý báısheshek terip júr. Oıboı, osy báısheshek terip jaıbaraqat júretin kez be qazir! Soǵysqa baryp, ajal aýzynan qaıtsań da, seniń de balalyǵyń qalmapty-aý, Tutan qaraq. Sen de, men de kórdik qoı osy kóresini. Bir qoldan aıyrylyp shontıǵan túrim mynaý meniń... — Tólemis taıaqtyń basynan qos qoldap ustap, qos judyryqqa ıegin súıep turǵan Tutanǵa qarap, - sonaý Pskov túbinde qaldy. Buǵan da shúkir, ózim qaıtpaı qalsam qaıter edim. Qazir úırendim, al túsime jıi kiredi. Túsimde áldeqashan ólgen ákemmen jolyǵyp júremin, amandasqanda qos qolymdy berip amandasamyn. Jasy úlkenmen qazaq qos qolyn berip amandasady ǵoı. Men túsimde ákemmen qos qoldasyp amandasyp júrem. Soǵan qýanyp qalamyn: e, qolym bútin eken ǵoı dep. Al oıana kelsem, qol ornynda bolmaıdy. Senbeı biraz jatamyn. Oń qolymmen sol qolymdy izdep sıpalaımyn.

— E, erim, qol degen qaıtyp óspeıdi, — deımin ózime-ózim. Al, qaraq, áńgimelesip otyryp qaldym ǵoı. Ákettim balalaryńdy!

— Potensıa, — dedi Tutan.

— Ne dediń qaraq?

— Jáı, áskerı sabaqty aıtamyn.

VI

Kóbelek jabaıy jońyshqanyń gúlimen súıisip jatqandaı edi. Aıdaı bas salyp ustap almaqshy boldy. Kóbelektiń kózi adamdardyń kózindeı ekeý-aq emes, arqasynda da bar ǵoı: Aıdaıdyń urlana basyp kele jatqanyn kórip kúlip otyrǵan sıaqty. Qyz qolyn soza bergende usha jóneldi, qorqyp ushpaı, oınap júrgen sıaqty. Aıdaıǵa: — Al, ustap alshy káne, — dep buralańdap aldyn orap qalqydy. Kóbelek qyzdy alysqa, taýlarǵa shaqyrady. Ertip júre berýden erinbeıdi.

Aıdaı syqylyqtap kúlip, belýardan kógal keship, aıaǵyna shyrmaýyq oralyp kóbelekti qýa beredi.

— Qyzym, áı qyzym! Qoı, shabyndyqty taptama! Oıyndy qoı. Az da bolsa shalǵy tart. Álin kelmese — paldy jińishkelep al, — dedi Mamaı.

Sol jyly jer de boıy jazylyp, berekesi kirip, ıip salǵan sıaqty. Shóp yrǵyn. Tasqa deıin kóktep ketti. Búkil aýyl bolyp pishen shabýǵa attanyp edi. Jazyq jerdi at mashına shabady. Tereń saılarǵa shalǵyshylar top-top bolyp, bólinip túsken. Tólemis brıgadır Mamaı tobyna Nurperzent pen Aıdaıdy bóldi. Úsheýi Ospan saıynyń úlken bir bulymyn eńsere almaı shaldyǵa bastaǵan kez edi.

Aı-aı, kıikotynyń ańqýy-aı! Kún ysyp, shóp túngi shyqty tókken saıyn kıikotynyń ıisi dún-dúnıeni mas qyla bastaıdy. Bul aýyldyń qazaqtary qymyz ashytatyn kúbini arsha aǵashynan qıyp, kıikotymen ystaıdy ǵoı. Jazyqtaǵy saryala arpa arasynan bódene bytpylyqtaıdy. Jabaıy jońyshqanyń gúlin ara soryp, maýjyraıdy. Aq gúl ashqan qulqaıyrdyń butaǵyna ánshi sary torǵaı qonyp alyp saıraıdy. Qyzdar qulqaıyrdyń gúlin terip alyp júr. Qaınatyp shaıyrymen shash jýmaqshy ǵoı.

Mamaı paldy jińishkelep al degen soń, Aıdaı tym jyldamdatty. Mamaıdyń jelkesinde kele jatqan Nurperzentti ókshelep qaldy.

— Nurperzent, ay Nurperzent! Aıaǵyńdy shaýyp tastaıyn ba, shynyń ba, shaýyp jibereıin be? Áıtpese kibirtiktemeı jyldam tart, — deıdi Aıdaı syqylyqtap.

Nurperzent ókpesi óship, qos qolynyń qary talyp barady. Demalaıyn dese - alda ákesi ozyp ketedi, art jaqtan bastyrmalatyp Aıdaı qýyp jetedi. Amaly taýsylyp, o da paldy qıaqtaı jińishkelep alady. Tura qalyp, shalǵyny qaıraıdy, qaıta-qaıta qaıraı bergen soń shal zekıdi.

— Beloraqty qaıraı bergenshe ózińdi qaırasańshy, — deıdi.

Aı-hoı, kıikotynyń ıisi - aı! Muryndy jaryp barady. Tanaýdy qytyqtaıdy. Adamdar tura qalyp, aspanǵa qarap túshkiredi. Saryala arpanyń arasynan bódene zarlap qosaǵyn shaqyrady. Qulqaıyrdyń basyndaǵy sary torǵaı ánin tamyljyta túsedi. Buryla beris basqa bulymnan cap - cap etken shalǵy daýysy, baýdaı túsip jatqan atan bel destelerdiń sybdyry estiledi. Ara-tura shalǵy shyndap jatqan balǵa-tóstiń shyqyly shyǵady. Tas qaıraqtar shalǵymen qosa adamdardy da ótkirleı túskisi kelgendeı bolat júzinen ot shashyratady.

— Aý, Nurperzent deımin, aıaǵyńdy shaýyp tastaıyn ba deımin, nege úndemeısiń?

Nurperzent buryla almaıdy. Aldyndaǵy ákesiniń qarasy ózin arbap qoıǵandaı. Shaldan qalyp ketkendi ar kóredi. Al sharshy shal uzynnan-uzaq paldyń basynan túskennen aıaǵyna deıin bylq etpeı alyp shyǵady. Tozyǵy jetken qońyr shıbarqyt shalbarynyń shýda jipten órgen shashaq baýy birese ońǵa, birese solǵa átkenshekteı terbetiledi de turady. Nurperzent onyń emen qabyǵyndaı jelkesiniń qatpary sál-sál ǵana jipsigenin baıqaıdy. «Túıeni jel shaıqasa, eshkini kókten izde» degendeı Nurperzent qara sýǵa túsip, qarylary qarysyp qaldy.

Mamaı paldyń aıaǵyna shyǵyp, shalǵysyn deste ústine tastady da:

— Nurperzent áı, kójeni ákelshi! — dedi.

Nurperzent mańdaıynyń terin sypyryp tastaýǵa endi qoly tıip, júrip bara jatyp súrtinedi. Jon arqasynan shyqqan ter kúnge shaǵylysyp, jylt-jylt etedi. Qum qaınatqan qaınarǵa qoıyp, ústin jalbyzben japqan qumyradaǵy sýsyndy aǵash qasyqpen qozǵap-qozǵap jiberdi. Úsheýi otyryp muzdaı tary kójeni iship alyp jan shaqyrdy. Kún shańqaıyp tur eken. Mamaı:

— A, balalar, biraz damyldap alyńdar, — dedi de, ózi arpa arasynan bódene aýlaýǵa ketti.

Paı-paı, kıikotynyń ıisi-aı! Adamdy shala mas qylyp, deste ústine kishkene qısaıǵanda ásirese átirdeı ańqıdy. Saryala arpanyń arasynan bódene daýysy estilmeı qalady. Mamaıdan qorqyp buǵyp jatsa kerek. Qulqaıyr basyndaǵy sary torǵaı kórinbeıdi. Aspanda asyqpaı qalyqtap júrgen qyrǵıdan ánshi qustar seskenedi. Onyń esesine shegirtkeler san qıly jyrǵa basady. Nurperzent Aıdaıdyń kók sándip kóıleginiń tesilgen shyntaǵynan shóp júgirtip qytyqtaıdy. Aıdaı:

— Tımeshi! — dep qolyn tartyp alyp, basyn shaıqaıdy. Sonda kekili jelp-jelp etedi. Shyntaǵynyń tesiginen qyzdyń qysylǵanyn kórip, Nurperzent ony aıap ketedi. «Átteń, aqsham kop bolsa, kóılek satyp áperer edim» deıdi.

Nurperzenttiń kózi Aıdaıdyń qantalaǵan baltyryn shalyp qalady:

— Oıbý, aıaǵyńa ne bolǵan? — deıdi.

— Jańa kóbelek qýǵanda, qyzyl tiken jyryp ketti, — dedi Aıdaı jylamsyrap.

— Abaılamaısyń ba, — deıdi Nurperzent kún shalǵan qońyrqaı baltyrdy qolymen bolar-bolmas sıpalap. Qyz úndemeı kózin jumyp jatady. Bala baıǵus batyldanyp alaqanyn tobyqtan syrǵyta - syrǵyta tizege jetedi. Kók sándip kóılektiń etegin káriqyz tiken tutyp qalǵan eken. Nurperzent sony terip alyp tastaǵan bolady. Káriqyz tiken de taýsylmaıdy. Kók sándip kóılektiń etegin sıpalap qashanǵy otyrady. Tizeden ary aýnaı bergende qyzdyń qoly Nurperzenttiń bilegine sart ete qalady. Julqyp tastamaıdy. Aýyr qoldy aqyryn abaılap kóterip, desteniń ústine salady. Nurperzenttiń isingen saýsaqtaryn sıpalaıdy. Qyzdyń oraqtan kúldirep oıylǵan alaqanynan sý shyǵyp tur. Nurperzent Aıdaıdyń kishkentaı qolyn óziniń toqpaqtaı qolymen qysyp, jibermeı jatady. Sóıtip jatyp ekeýi de uıyqtap ketedi. Kók sándip kóılektiń etegin kenet uıtqyp ótken quıyn jelpildetip ketedi. Qyzdyń tiken jyrǵan baltyryna ózeýrep qarakók shybyn qonady. Nán qumyrsqalar pishenshilerdiń bet-aýzyna deıin jortyp ótedi. Silesi qatqan ekeý qumyrsqanyń jybyrynan oıana qoımaıdy.

Al áli shalǵy tımegen jardaı shabyndyq arasynda aldyńǵy eki aıaǵyn qudaıǵa jalbarynǵan bádáýıdiń qoldaryndaı aspanǵa kóterip, tyrp etpesten bıesaý otyrady. Myna eki adamnyń tynyshtyǵyn áldeneden qorǵaǵysy kelgendeı myzǵymaı saqshylyq etedi.

Bult kerýenderi aspanda mań-mań kóship bara jatady.

Kóbelekter mastyqtan táltirektep usha almaıdy.

Bal arasy teńge japyraqtyń qyzǵyltym gúline tumsyǵyn tyǵyp shyrynyn ishedi de, mas bolyp birazǵa deıin teńselip, kóterile almaı otyrady.

Qarlyǵashtar qýanǵanynan jas balasha byldyrlap, ishegi tala syqylyqtap kúlip máz bolady.

Shatqalda kún jarqyrap turǵanda, taýda kún kúrkirep, bulttar býyrqanyp, bulqan-talqan bolyp jatady. Saı tabanyndaǵy bulaq sýy tasqa soǵyp, sodan tamshylar aspanǵa shapshıdy. Biraq otanynan aıyrylǵysy kelmeıdi. Bulaq qoınyna tamshylar qaıtadan qulaıdy.

Sý jalap jatqan jasyl óńezdi jalqaq ústinde butyna ishi ótip ketken baladaı eki kóz baqyraıyp, kókqasqa semiz baqalar otyr. Anda-sanda arbań etip oqys qarǵyp shybyn-shirkeıdi qarmaıdy. Tilin qara naızaǵaıdaı qylyp oınap, sánqoı áıeldiń kóılegindeı zer qabyq sý jylany qylymsyp jatady. Álgi semiz kókqasqanyń ajaly sodan bolardaı.

Shalǵyn arasynan oqshaýlanyp túp-túp shońaına tiken tikireıip zár shashyp turady. Jalpy tiken ataýly ashýly. Tikender ajarsyz. Oǵan kustar da qonbaıdy. Odan bel oraqtyń júzi taıady.

Qulaǵan dýal jaqtan kókek suńqyldaıdy. Aıaýlysynan adasyp qalǵandaı zarlaıdy. Adasyp qalsa ózi kináli, kóringen tezek úıindisiniń túbine, taqyr jerge jumyrtqalap júre beredi. Al jumyrtqasyn buralqy ıt, ıá mysyq jep qoısa, jatyp kep jylaıdy.

Múmkin, olaı da emes shyǵar. Múmkin, kókektiń aıtyp taýysa almaı otyrǵan armany bar shyǵar. Múmkin, ol adam bolsam dep armandaıtyn shyǵar. Kim biledi, qarǵys tımegende, kókek bir kezde adam bolǵan desedi ǵoı. Al jer betinde adam bolyp jaratylǵanyna shúkirshilik etpeıtinder de bar. Qarttar:

«Jaratqanyńa shúkir, jasaǵan», — deıdi.

Adam bolyp jaratylýdyń ózi taýdaı baqyt. Sony sezý muń eken - eshbir baqytsyzdyqqa bul dúnıeden oryn qalmaıtyn sıaqty. Sonyń bir dáleli áne anaý qosaıaqtap, sanyn shapattap kele jatqan Kenjegúl.

«Jaratqanyńa shúkir, jasaǵandy» kóp aıta beretinniń biri sol. Aq sazandaı alty ul taýyp, bári de qyzylshadan qyryldy sonaý bir erte zamanda. Kúıeýden asharshylyqta aıyryldy. Soqqy sońynan soqqy adamdy sorly eter edi, Kenjegúl sezbeıdi.

«Jazǵan-aý, qartaıǵanda kıikshe qarǵymaı, jaıyraq júr» dep kók shalǵyn aıaǵynan shalady. Kempir entigip eki ókpesin qolyna alyp, salyp uryp keledi.

Bozdap ándetip keledi.

Ákkóı-aı, gámáı-aı,

Kógdá, soldat, damoı-aı...

Ol ári-beriden soń qylsha men kıikotyna, tipti adyraspannyń tunyp turǵanyna da qaramady. Jaıshylyqta adyraspan shyqqan jerden aınalshyqtap kete almas edi. Dárý shóptiń bárin baptap, aıdaladaǵy maldan qoryp, piskenin qıyp alyp, jaman úıiniń boǵatyna baý-baý kúıinde ilip qoıar edi.

Namaz oqyǵanda saýap bolady dep, jamaý kóılegi men tik shalbaryn teris kıip otyrǵan jerinen tura júgirgen eken, kıimin ońyna aınaldyryp úlgermepti.

Shegirtke bitken jaý tıgendeı japyryla yrshyp qashyp barady. Aıaǵynyń astynan esi ketken bir bódene «pyrr» ete qalǵanda, Kenjegúl shalqasynan túse jazdady, oǵan da jan kerek: «Sýbıhan alla, arýah!» — dep qaıtadan qosaıaq qaqty.

Ákkoı-aı, gámáı-aı,

Kágdá, soldat, damoı-aı...

Ospan saıyna jaqyndaı bere:

— Áı, soldat keldi, damoı keldi! — dep aıqaı saldy.

Túste biraz damyldap, kóleńke qýyp jatqan shalǵyshylar onyń aıqaıyn estı qoımady. Saryala arpanyń atyzynda ıtqonaqtan bódene izdep júrgen Mamaı ǵana kózin kóleńkelep, Kenjegúl jaqqa qarap, ań-tań bolyp birshama turdy.

«Qudaıa, toba. Adam ba, albasty ma?»

Kári júregi sý etti. Sonaý bir aıazdy aq tańda taýlar teńselgen kezdegideı, tula boıyna bireý sýyq sý tógip jibergendeı boldy.

«Araı ólgen bolar ma?» — dedi, — Bárimiz shóp shaýyp júrgende, úıde jalǵyz qalǵan jarymjan ımany úıirilmeı ketse, masqara boldyq-aý».

«Soldat, soldat» degendi esitip, esi kirdi. Endi:

— «Soldaty kim boldy eken?» — dedi.

Kári júregi búlk-búlk etip, áldeneden dámeli. «Oraq oraldy ma?» — deıdi ǵoı baıaǵy.

«Soldat, soldat» degendi estip, saıda saıalap jatqandar óre túregeldi.

«Bizdiń Oraq emes pe eken?» - dedi Totıa. Artynsha: «Apyr-aý áli úmitker ekenmin-aý», — dep ózine-ózi tań boldy.

«Meniń Óskenim bolsa eken, ıá qudaı!»

«Sultan sorly tiri me?»

«Qaıyp emes pe eken?»

«Saılaý kelip, júregim jarylar ma?»

«Naıyn?»

«Námet kelip qaldy ma?»

«Asan shyǵar, apyr-aý?»

Saıdyń ishi qansha adam — sonsha suraq. Ol - ol ma, qalyń shalǵyn shúıgin shóp túp-túgel suraq belgisi qusap búgilip tyna qalǵandaı boldy.

«Oraq bolsa... Qoı qazir óriste. Brıgadırdiń atyna minip Nurperzent shabady da, aldyna óńgerip keledi», — dedi Mamaı.

«Oraq kelse... Apam jazylyp keter me edi. Áskerbekti qaıtip kóterer eken?» — dedi Totıa.

«Oraq bolyp shyqsa... Meni jákem kúzde ınternatqa oqýǵa jiberer edi», — dedi Nurperzent.

Ádeıi oılanbasa da, qaıran úmit uıasyn jel ushyrǵan balapandaı talpynyp daýylǵa qarsy qanat qaqty.

Kenjegúl saıdyń qabaǵynan tabanyna túse bergende, Mamaı shydamaı:

— Áı, aıtsańshy, kim? Kim oıbaı? — dedi.

— Aı, qudaı, aty kim edi álgi... Aty kim edi-eı? — dep kempir alba-dalba esi ketip kóptiń arasynan áldekimdi izdedi.

Kózi órtten shyqqan ushqyndaı, kónteri betten qara sý tamshylaıdy.

— Baıǵus-aý, esiń ketip qalǵan ba, aıtsańshy! — dedi el qamalap.

— Álgi kishkentaı qudashanyń ákesi keldi. Áı, qudasha, ákeńniń aty kim edi? — Aıdaıdy adamdardyń art jaǵynan kórip baryp bassaldy. Aıdaı odan jaıshylyqta seskener edi. Qazir o da Kenjegúldiń moınyna asyldy.

— Yrysynyń bes elisin-aı, — dedi bireý turyp.

— Áı, kishkentaı qudasha, súıinshi! — dep bir áıel Aıdaıdyń qulaǵyndaǵy syrǵaǵa jarmasyp jatyr.

Aıdaı Kenjegúldiń qaıystaı betinen shópildete súıip-súıip aldy da, aýylǵa qaraı qustaı ushty. Kempir desteniń ústine gúrs etip otyra ketti.

— Aýylda adam qalmapty. Ana Janyshqulynyń mashınasynan jolaı túsip qalypty álgi kishkene qudashanyń ákesi. Sheshesi aýdanǵa ketken eken. Úıinen eshkimdi tappaı turǵanda men kórdim. Súıinshisin alaıyn dep eki ekpemdi qolyma alyp jetkenim ǵoı.

Kenjegúl aıqaılap sóılegenin qoıa qoıyp, aınala adamdarǵa ańyryp qaldy.

— Nemene, azyrqanyp tursyńdar ma, túge! — dedi keketip ernin shyǵaryp.

— Bas-basyna súıinshi suramady dep tursyńdar ma? — Kenet tarǵyl úni dirildep tamaǵyna áldene tyǵylǵandaı solq-solq etti. Mys saqınaly saýsaǵyn shoshaıtty.

— Men beıbaq senen Oraǵyń, senen Sultanyń keldi dep, senen Saılaýyń keldi dep, senen Asanyń keldi dep, senen Óskeniń keldi dep, senen Nuralyń keldi dep, senen Qaıyp keldi dep — bárińe-bárińe ketkenderin keldi dep súıinshi surap, sonan keıin jazǵan júregim tars aırylyp ólip ketsem - eki dúnıede armanym bolmas edi! Qaıteıin, qaıteıin, qý qudaı!

— Qudaıda neń bar, baıǵus-aý, tilindi tıgizbe, — deıdi Mamaı.

— Qudaıǵa shúkir de. Bir-birlep kelip jatyr ǵoı, — deıdi brıgadır.

— Amanshylyq bolsa, bári keledi, — deıdi Tutan.

— Aıtqanyń kelsin, aınalaıyn! — dedi áıelder.

Saryala arpanyń arasynan qaıtadan bódene bytpyldyqtaıdy. Aq qulqaıyrdyń butaǵyna sary torǵaı qaıta kep qonady. Kıikotynyń ıisi ańqı túsedi.

Bıesaý aspanǵa aldyńǵy eki aıaǵyn kótergen kúıi áli otyr. Bıesaý tilinde myna adamdardyń joǵyn joqtap, áldeqandaı qudiretke alaqan jaıyp jalbarynǵandaı.

Brıgadırdiń tusaýly aty tanaýyn kıikotynyń ıisi qytyqtaǵandaı qaıta-qaıta pysqyrynady.

— Al otyrmaıyq, kún qaıtyp bara jatyr. Men óristegi malǵa adam jibereıin. Muǵalim qudanyń toıyna keshke jınalamyz. Qazir taǵy biraz órleńder, — dedi brıgadır.

Jardaı shalǵyn baýdaı túsip jatty. Qaıraqtas janyǵan beloraqtar ándetti. Shalǵy shyndaǵan tós pen balǵa qosyldy oǵan.

***

— Nege úndemeısiń, Nurperzent?

— Sen ketip qalatyn boldyń, Aıdaı.

— Papamdy qyzmetke aýystyrǵan soń kóshpeı qaıtemiz? Qoıshy, qolyn tynysh tappaıdy eken... Toqta, bireý kele jatyr.

Ekeýi demin ishinen aldy. Taýdan soqqan samal jelden terekter terbetilip, japyraqtar jamyrap tur. Saıdy qıalaı jaıylyp bara jatqan jylqy pysqyrynady. Kókqasqa qurbaqalar tostaq kezderi sharasynan shyǵa baqyldaıdy. Mastardyń qosylyp hor aıtqanyndaı. Qabaqta otyrǵan ekeýiniń jelkesinen tasyrlatyp bir at shaýyp ótti. Kisinep-kisinep aldy.

— Shubar aıǵyr. Bastyq aýdannan kelgen eken ǵoı.

— Bosaǵan soń adasyp ketpeı jylqylardy ózi taýyp keledi o,  — deıdi Aıdaı.

— Tappaǵanda. Ózinin úıiri emes pe.

Attyń shyńǵyrǵan ashshy daýsy, shaq-shaq soǵysqan tuıaqtar dybysy estildi.

— Qaıran shubar shaınady sorly jıren aıǵyrdy, — degen aıbarly ún shyqty. Quryq sart -surt etti. Aıǵyrlar azynaǵanyn qoıdy. Saıdyń ishi jylqynyń pysqyryǵyna tolyp, balbyraǵan tynyshtyq ornady. Kıikotynyń ısi maýsym aıyndaı emes, birtúrli qańsyq, ashshylaý seziledi.

— Sen ketken soń bizdiń aýyldyń qyzyǵy bolmaıdy ǵoı.

— Ahaý degen. Aýyl maǵan qarap qalyp pa. Bylaıda-bylaıda báribir oqýǵa ketýim kerek qoı. Segizinshi bitirdik. Munda onjyldyq joq. Papam bir jaǵynan sony oılap kóshpekshi boldy ǵoı. Tynysh otyr deımin, Nurperzent, qolyna ıe bola almaısyń ba. Sen de oqýyń kerek qoı, Nurperzent. Júrseıshi qalaǵa. Papam ınternatqa ornalastyrar edi seni.

— Jákem jibermeıdi. «Úıde aýrý bar. Mal-janǵa qaraıtyn adam joq. Osy oqýyń jetedi» deıdi. «Jákem oqymaǵan, babam oqymaǵan, babamnyń ákesi Bahtıar da oqymaǵan, jákem ylǵı aıtyp otyratyn Domalaq anamyz da oqymaǵan... Solarǵa tartyp men de oqymaýym kerek pe?»

Qyzdyń tostaǵandaı kózi bulttan shyqqan aı sáýlesine shaǵylysyp jalt ete qaldy. Kóziniń astyndaǵy noqat meńine deıin kórindi. Qarańǵyda bilinbeıdi eken, áıtpese kózine deıin: «Júrseshi» dep turǵandaı eken. Bozbala sodan qyzyńqyrady ma, óıtkeni qyz:

— Endi qolyńdy tynysh ustap otyrmasań, artyńa qaıyryp baılap qoıamyn, — dedi.

— Baılamaq turmaq, brıgadırdiń qoly qusatyp oq julyp ketse de seni qushaqtamaı otyra alatyn emes.

— E, erteń men ketip qalǵan soń qaıtedi bul qolyń?

— Káıtedi deısiń be? Káıtýshi edi? Búıtedi. Mine! Mine! Bylaı!

Qyz sýǵa batyp ketip, bir sát qaıta shyǵyp, aýzymen aýa qarmaǵandaı alqyndy.

— Toqtashy! O ne? Sybdyrlaıdy birdeńe!

Ekeýi qulaq túre qaldy. Shóp sybyrlady. Shóp kádimgideı kóp daýyspen sóılep jatqan tárizdi.

— Pishen ǵoı. Tyrmadan qalǵan.

— Kógaldaý jerge baraıyqshy.

— Túý, Nurperzent, seni men momyn ǵoı desem.

Bult astynan sylań etip aı shyqty. Oǵan qarap uıyqtap jatqan ıtter sháýildedi. Ittiń úrgeniniń bári ursyp-boqtaǵany emes shyǵar. Bálkim, Aıdy jaqsy kórgennen sháýildeıtin shyǵar. Óıtkeni baz bireýi sháýildiń sonyń qyńsylap, erkelegendeı, Aı arqasynan sıpalaǵandaı yńyrsyp baryp bitiredi.

Aı saıdyń qabaǵynan tabanyna túsken ekeýge qarap sylq-sylq kúldi:

«Nurperzentti momyn dediń á, Aıdaı. Momynnyń bári qumarlyqtan qur qalsa - dúnıe ne bolmaq. Kúnge qaraǵanda myna men de momynmyn. Biraq adamdar, alǵashqy ǵashyqtar, alǵashqy mahabbat ıeleri kúndizden góri túndi qalaıdy, aıly túndi qalaıdy. Yntyzarlyq - qumarlyq Kúnnen góri meńde kúshti. Al men momynmyn, Aıdaı. O, qudiretti qumarlyq, qasıetti mahabbat! Men alǵashqy súıiskenderdi kórgen saıyn bir jasaımyn. Máńgilikke qolymdy jetkizgen solar. Baqytty bolyńdar!»

Aı sýǵa súńgigendeı qara-qoshqyl bulttyń arasyna kúmp berdi. Dúnıe kúńgirt tartty.

«Klasta basqa balalar qyzdardy shyńǵyrtyp shashynan tartyp, tósine jarmasyp, betinen súımek bop, silekeı erinderin ada-ada júgirgende, bul kitap oqyp terezeniń aldynda teris qarap otyrýshy edi. Sonaý bir ekeýmiz qoldasyp qap kótergende osynyń japyraqtaı dirildegeni-aı. Endi...» - dedi Aıdaı ótkendi oılap.

— Nege úndemeısiń, Nurperzent?

— Bizdiń aýyldan kóshpeı-aq qoısańdar bolmaı ma?

— Papamdy Jambyl jaqqa qyzmetke aýystyrdy dedim ǵoı, men saǵan. Qandaısyń óziń! Áı... áı, Nurperzent, qushaqtaǵanyń bir jón. Al endi qolyńdy júgirtpe. Áıtpese ashýlanamyn! Sh - sh - shsh!!! Bireý kele jatyr!

Saıdyń qabaǵynda qalbaıyp aıǵa qarap qolyn jaıyp bireý tur eken. Kúbirlep betin syıpady. Eńkeıip jer shuqylady.

— Kenjegúl ǵoı. Túıejantaq qazyp júr, — dedi Nurperzent.

— Ony qaıtedi, túnde qazǵany nesi?

— Jantaqtyń tamyry dári ǵoı. Aı on tórtke tolǵanda túnde qazady deýshi edi. Sonysy búgin shyǵar.

— Osy kempirden men qorqamyn, — dedi Aıdaı.

– Músápir ǵoı. Keı-keıde túnde balalarynyń atyn atap shaqyrady eken. Alty ulynan aıyrylypty erterekte. Qazir qoıypty ǵoı. Áıtpese, buryn tún balasyna saıdy boılap, taýǵa qarap, ingen bop bozdap, kókek bolyp suńqyldap uldaryn izdep júredi eken.

— Qorqamyn. Qaıtaıyqshy, — dedi Aıdaı. Nurperzenttiń qushaǵyna endi ózi tyǵyla tústi. Saı tabanyndaǵy sazdaýyttan dermen shóptiń kermek ıisi ańqıdy. Dermen shóp osy ólkeden basqa jerge aparyp ekse de óspeıdi dep otyrýshy edi shaldar. Nurperzentke bul ańqyǵan dermen emes, Aıdaıdyń shashy sıaqty kórindi. Jalbyz arasynda balanyń byldyr-byldyr tilindeı túsiniksiz taý bulaǵy aǵyp jatty. Túngi bulaqtyń tili osy. Budan ózgermeıdi. Biraq aqqan sý ózgerip jaýady. Bulaq sýy bir orynda turmaıdy. Nurperzent pen Aıdaıdyń súıisýi bulaqtyń byldyr-byldyr únindeı edi. Al ózderi bulaq qoı.

VII

Araı tez aıyǵa almady. Áıteýir beti beri qaraǵandaı boldy. Betiniń qısaıǵany sál-pál túzeleıin dedi. Álde kóz úırenip ketkennen keıin solaı kórine me...

Tún tym-tyrys. Itter de úrmeıdi. Buıyǵyp uıyqtaıtyn bolýy kerek. Qabyrǵadaǵy jaman saǵattyń japadan-jalǵyz talmaı sarnap sartyldaǵany sondyqtan shyǵar.

Betine aıýdyń sýretin salǵan qańyltyr saǵatty Býrnyıdyń bazarynan Oraq alyp kelip edi. Ol soǵystyń aldynda bolatyn.

Taý jaq terezeniń tusyna Oraq ózi ornatqan bolatyn. Sodan tapjylmaı áli tur. Anda-sanda shynjyrdy Nurperzent tartyp qoıady. Maıatnıgi adymdaǵan jolaýshy sıaqty.

Saǵattyń sartyly paralıch Araıdyń tilindeı túsiniksiz. Birdeńe aıtqysy keletindeı, udaıy áldene aıtqysy keletindeı.

Araı saǵat tilin tyńdaıdy. Úı ishiniń úırenshikti tynysy. Ózgerissiz ótip keledi. Tek qazir Áskerbek óz sheshesiniń qoınyna jatady. Buryn Araıdyń baýyryna tyǵylyp jatar edi. Basqa ózgergen eshteńe joq. Qashanǵy osylaı bola berer deısiń. Munyń da shegi bar shyǵar. Áskerbektiń uıqysy tynyshsyz - aq, teýip - teýip kórpeni ysyryp tastaıdy. Sonda Totıanyń ústi ashylyp qalady.

— Eı, sorlyǵar, jap ústindi, atań oıanyp ketse uıat bolady, - dep aıtqysy keledi Araıdyń. Biraq ony aıta almaıdy.

Osy kelinshek ana bir Oraqty estirtken jyly jaman júdep ketip edi. Túnde ahlap - úhlep uıyqtaı almaı shyǵatyn. Jaýrap bara jatqandaı qos-qos kórpe jamylatyn. Ájeptáýir aryqtap edi. Araı endi onyń qaıtadan tolyqsyp, ajarlanyp ketkenin baıqady.

Tún qarańǵysynda adam bir nársege qadalyp qaraı berse, jaryq bardaǵydaı anyq kóretin sıaqty. Kempir kelininiń tósi bir kóterilip, bir tartylyp tolqyp jatqanyn baıqady. Keýde kórik sıaqty. Kórik kóterilip tursa ǵana ot janady ǵoı. Myna kelinshektiń keýdesinde ot janyp qana qoımaı, laýlap jatqan tárizdi. Udaıy solaı tolqyp jatady. Sonda meshel kempir adam tósiniń tolqyǵany ǵajaıyp sulý ekenin sezgendeı bolady, qyzyq - qandaı bolady, biraq ony ózi jete sezinbeıdi.

Jalbańdaǵan jaman saǵat osy tóstiń áýenine tóńkerilip, qoshemetshil bılep turǵandaı bolady. Keıde sol zalym saǵat osy tóstiń ańsaýly mınýttaryn shotqa salyp, aıaýsyz eseptep, ýaqyttyń beı-bereket sarp bolyp bara jatqanyn eske salǵysy kelgendeı eserlene túse me deısiń. Qaıtkende de kempirge solaı kórinedi.

«Estirtkeli eki jyl ótti. Bul bolsa - jıyrma birde. Ústi - basy reńdi. Tórkin jaǵynan eki-úsh ret sheshesi kelip ketkeli sulyq. Aıtpaýshy ma edi, aıtty ǵoı: «Baıǵus-aý ólgenniń sońynan ólmek jok, tiri adam tirshiligin qylady. Basyń jasta bireýdiń eteginen usta», -demedi deısiń be. Ony aıtty ǵoı. Ekeýi ońasha shyǵyp úıdiń artynda otyryp alǵany tegin emes shyǵar. Dese de, qudaıǵa qaraǵan jan eken, estirte sala ákireńdep, ketem dese, ne betimizdi aıtar edik. Myń bolǵyr Totıa! Men tiri ólikti tósekke kóterip salyp, kóterip túsiredi. Balasyndaı jýyndyryp, shaıyndyrady. Aý, sonda bul ketip qalsa, bárinen buryn meniń kúnim ne bolmaq? Meni tirideı tastap ketkenshe, kóme ket dep qaıtyp aıtam oǵan sonda. Bul ǵoı balany da ala ketedi. Qolbaılaý bolmasyn dep qaldyrar ma eken álde? Áı, qaıdam, eljiregende etegi jasqa tolyp ústine tónisi jaman ǵoı. Ol qaıdan aıyrylsyn. Balane-e-e, balan-y, Oraqtan qalǵan jalǵyzde-eee alyp ketedi-i-i! Sormandaı sonda bolamyz».

Paralıch kempirdiń kezi tań qarańǵysynda ǵana ilinip bara jatty. Saǵattyń áýeni sonda ádemi áýendeı estile berdi.

Terezeden áldekim syǵalaǵandaı boldy. Araı óń men tústin arasynda jatyp:

— Oraq keldi! Oraq keldi! Aý, ashsańdarshy esikti! - dep aıqaılady. Biraq onyń únsiz aıqaıyn eshkim estimedi.

***

Erteń erte bári shaıǵa otyrdy. Á degennen Totıa qursaýlap qoıǵan shynyaıaqqa aq shaınektiń qaqpaǵyn túsirip aldy. Úı ishi buǵan úırenip ketken. Shaı quıǵan saıyn shaınektiń qaqpaǵy pıalaǵa qańǵyrlap túse beredi. Biraq úıdegiler bir nársege túsinbeıdi. Totıa ádeıi isteı me, joq áli jetpeı qoıǵan bir ol - qylyǵy ma beısharanyń. Mamaı shal ádetinshe apyl-ǵupyl asap, túnnen qalǵan tuzdyqty lezde taýysty. Taǵy bir jaqqa asyǵyp otyr. Nurperzent te mektepke asyǵady. Bul úıde jalǵyz asyqpaıtyn Araı edi.

Totıa shaı quıyp otyryp, úıdiń tóbesinen salbyrap túsip kele jatqan órmekshini kórdi. Kózdeı terezeden jańa shyqqan kúnniń jaryǵy túsip, órmekshiniń jibin jaltyratty. Órmekshi asyqpaı baıaý tómendep kelip, dál eki ortada salbyrap turyp qaldy. Sál turdy da taǵy tómendedi, kenet áldeneden seskengendeı tez-tez órmelep joǵary satylady. Úıdiń tóbesine taman baryp ilinip qaldy.

Totıa shaı quıýdy da umytqandaı, órmekshiden kóz almady. Ony kórip basqalary da úıdiń tóbesine úńildi.

— Úıge bireý keletin boldy, — dedi Nurperzent.

— Kim boldy eken? — dedi Totıa.

— Iá, órmekshi, órmekshi, — dep aıqaılady Áskerbek.

«Kim de bolsań, kel, — dedi Araı. — Adamdar osy kúni biriniń úıine biri sırek kiretin bop barady. Úıge meıman kelmegeli qaı zaman. Kim de bolsań kele ber, jolaýshy. Múmkin, jaqsy habar ákelersiń. Jaman habarǵa da úırengen janbyz. Kele ber, jolaýshy, biz bir muńly bolǵandarmyz. Álde Oraqty biletin bireýmisiń».

Órmekshi selt etip, jıyrylyp alyp, aqyryn tómen túse berdi.

— O, aqyry keletin boldy, — dedi Nurperzent.

— Kim boldy eken? — dedi Totıa.

— Iá, ol órmekshi ǵoı, — dedi Áskerbek.

Shal eshqandaı nazar aýdarmaı shart júgingen kúıi shaıdy soraptaı berdi.

«Kim de bolsań kele ber, - dedi Araı. - Biz jaqsy habarǵa zarmyz, jaman habarǵa úırengenbiz. Kibirtikteme, kele ber. Bálkim, sen Oraqtan derek biletin bireý shyǵarsyń. Bálkim, sen Oraqtyń áli de bolsa tiri qalǵanyn biletin bireý shyǵarsyń. San-sapalaq qyzyl - qyrǵyn desedi ǵoı. Myń san adamnyń qaısybirin esepke alyp jatyr deısiń....

Kim de bolsań kele ber, jolaýshy. Múmkin, sen meniń kelinime oıyń bar bireý shyǵarsyń. Mundaı kórikti kelin bul aýylǵa buryn bitken emes. Talaılar qyzyǵady. Kózin shyqqyrlardyń kózi qyzady... Qashanǵy osylaı bola berer deısiń. Bir kúni aqyry bireýdiń eteginen ustaıdy ǵoı. Jıyrma birdegi adamnyń bireýdiń eteginen ustamasqa amaly bar ma. Bárin de qudaı qylat ta. Áli ony da kórermiz. Oraqty estirtkende shyqpaǵan jan endi shyǵar deımisiń. Kele ber, jolaýshy. Biz táýekelge bel býǵan adambyz».

Órmekshi dastarqan ústine deıin salbyrap túsip kelip, qaıtadan jyldamdata keri qaıtty. Bu joly aıaldamaı jibin jınap, úıdiń tóbesindegi uıysqan órmegine bir-aq jetip damyldady. Órmektiń ortasyndaǵy qara shybynnyń qańqasy qaltyldady.

— Qaıta oılanyp qaldy. Ketip qaldy. Kelmeıtin boldy, — dedi Nurperzent.

— Onysy nesi eken? — dep Totıa tómen qarap ernin sylp etkizdi.

— Iá, ol órmekshi dep aıttym ǵoı, ıá, ol ketip qalǵan joq qoı. Áne, úıdiń tóbesinde tur ǵoı, — dedi Áskerbek.

Shal: «Já, joqqa alańdamaı, shaı quıyńdar» degendeı shyny aıaǵyn saýsaǵymen shertip-shertip syńǵyrlatyp, ańyryp otyrǵan kelinine qaraı domalatyp jiberdi.

«Kelmediń ǵoı, jolaýshy, — dedi Araı. — Dastarqany júdeý eken dediń be. Bul aýylda keshe soǵysqa deıin meniń dastarqanymnan mol dastarqan bolmaýshy edi. Aqyr baıdyń balasy ashtan ólgen. Meniń mynandaı kúıimdi kórip shoshydyń ba. At arysa týlaq bolady, adam arysa arýaq bolady. Dáýlet shirkin kimniń basynda qonaqtap qalǵan deısiń. Bárinen de densaýlyqty, amandyqty aıtsańshy, birinshi baılyq densaýlyq degen osy eken ǵoı. Ol bolsa, qatyqsyz qara sý ishkenim de ýaıym emes-aý».

Totıa shyny-aıaqty jıyp bola bere, úıdiń tóbesin sypyryp tastamaqshy edi. Álgi órmekshiniń bórikteı aýynan basqa, sý túbindegi baldyrdaı súńgiler de salbyrap -salbyrap burysh-buryshty tutyp qalǵan eken. Qolyna jýsan sypyrǵysh alyp, kelini tóńkerip ústine shyǵyp, súńgilerdi ile bergeni sol edi, mujyq keli bult etip taıyp ketti de, Totıa jerge etpetinen qulap tústi. Qulaǵanda da ońbaı qulady. Qara qumannyń ústine ıyǵymen qulady. Qara qumandaǵy sý aqtarylyp júre berdi. Tutanǵaly kele jatqan órtti sóndirgisi kelgendeı mol jaıyldy.

Kelinshek boıyn jıyp ala almastan eseńgirep biraz jatty. Ernin tistep, kózin tars jumyp alypty. Shal qalbalaqtap qasyna bara berdi. Úırektiń balapanyn basyp shyǵarǵan kúrik taýyq sıaqty. Sýǵa túsken balapanyn shyr aınalyp qurqyldap júgirip júrgendeı. Ustap turǵyzaıyn dese, kelininiń tánine qoly tıip ketse kúıip qalatyndaı qorqatyn qý ádeti taǵy bar.

— Nurperzent! Nurperzent! Oıbaı turǵyzsańshy! — dep baqyryp júr. Totıa qulardyń aldynda ǵana kitabyn qoltyqtap aýyz úıge shyqqan Nurperzent ákesiniń oıbaıyn estip, júregi sý ete qaldy. Kele jeńgesin súıemeldep turǵyza berdi. Kelinshek tizerlep tura berip qaınysyn qatty ıterip jiberdi.

— Qury! Qury bárińde! — dedi.— Tıme maǵan! Kúlin sýyrylǵyrdyń úıiniń tozańyn súrtem dep nem bar edi men beıbaqtyń. Nem bar edi meniń bul úıde! Qarańǵal, qarańǵalǵyr. Qaıda álgi qý jetim? Týmaı jatyp ákesin jalmaǵan jalmaýyz qaıda? Basyńdy jutqyr, sheshek! Kel beri, kıin, ketemiz! Áskerbek...

Shaldyń basy ózinen-ózi qaltańdap bara jatqandaı kórindi.

— Aınalaıyn, balam, aýzyńa ázir bolshy, aýzyna ázir bolshy, — deı berdi. — Ne aıtyp kettiń, balam, ashýyńdy bas, ashýyńdy bas...

Kelini bolsa, endi sazaryp aldy. Tic jarmady. Baqyrǵan balasyn julmalap júrip kıindire bastady.

— Qoı, balam, aqylyń bar edi ǵoı, jaman iske bastama, — dedi shal.

Kelini únsiz qımyldaı berdi. İshi alaýlap bara jatqandaı shydaı almaı shal ýhlep-ýhlep aldy.

Tek jaman saǵat qana eshteńeni elemeı, baıaǵy sartylyna saldy da turdy.

Kelininiń kózinen jas shyqpady. Qyzylshyraıly júzi qýqyl, kóziniń aldy kógeristenip ketti. Balasynyń moınyna bókebaıdy qatty silkip baılady.

«Báse, kópten beri tym-tyrys edi-aý bizdiń úıdiń ishi. Qashanǵy tym-tyrys bolar deısiń. Tymyraıǵannyń artynda birdeńe bolady ǵoı. Áı, sezip em-aý... Totıa ǵoı bul. Qaıran Totıa! Pil ekensiń. Shydaǵan osyndaı-aq bolar. Syılaǵan osyndaı-aq bolar. Myna shal baıǵus sony azyrqanyp tur ma. Qashanǵy osylaı otyra beredi deıdi eken. Kóziniń jasyn qara. Jylaýyq boldy osy shal. Kózdiń jasy degen ne, táńiri. Doly qatyndardyń kózinen byrt-byrt shyǵa beretin sý ǵoı. Áı, sonda da aq shashty, aq saqaldy shaldyń kóz jasynan qoryqsa bolady».

— Qaraǵym, balam, aqylyń bar edi ǵoı. Ketseń - myna meni baýyzdap, óligimniń ústinen attap ótip ket. Ana otyrǵan anańdy da tirideı kóme ket, — dedi Mamaı. Jaıshylyqta jaı shashqandaı sýyq kózin qazir tars jumyp alypty. Tuzdy sýdaı aqshyl tamshy murnyn jaǵalaı aǵyp, býyryl murtyna sińip ketip jatty.

Totıanyń kózi bir sát enesine túsip ketti. Kempir tákapparlanǵan eken. Qybyr etpedi. Ymdaǵan da joq. Ketpe dep jalbarynǵan da joq. Mynaý úıdiń qyrǵı tıgendeı tynyshsyz tirligimen isi bolmaı, tabaldyryqqa suqtana qaraıdy. Totıa sodan seskener edi.

Totıa Áskerbektiń bókebaıyn qaıtadan shesheıin dep, qoly kibirtiktep qaldy. Bala sheshesiniń betine qarap, odan soń shalǵa qarap jymıyp kúldi.

***

Ótken jolǵy shataqtan keıin bári báz-baıaǵy qalpyna qaıtyp kelgen sıaqty edi. Bes jany bar bir uıa qurqyldasqan kepterdeı kelisti-aq kúnder ótkizip jatty. Bir kúni úıge Kenjegúl kelip:

— Ay, aǵaıyn, esittińder me, Órkendegi Qapannyń kelinshegin qaınysyna qosypty ǵoı, — dedi.

Araı astyńǵy ernin qymqyryp, basyn shaıqady. Kenjegúl ony baıqamaǵan bolyp, balpyldaı berdi.

— Baıǵus Qapan, ornynda bar ońalar - o da jaqsy, áıteýir tútini óshpeıdi ǵoı, bala beıshara jylapty deıdi...

Endi Mamaı alara qarady. «Ondaı jaǵyn aıtpaı-aq qoı».

— Qalpe jaryqtyq baryp nekesin qıypty. Bir toqtyshaq soıyp berse kerek Bıbisara kempir. Bary soda, baryn aıasyn ba. Tyshqan murnyn qanatqan erdi aıtsańshy. Ólige saýap, tirige, áıteýir, sorpa-aý...

Kenjegúl jaılasyp tireýdiń túbine otyryp alǵan soń, kómpıgen eski shapanynyń qoınynan urshyq sýyrdy. Jumys orny osy úıdeı-aq eshbir eleńsiz, jip ıirýge kiristi. Soǵys jyldarynda barsha Aqsaı aýyly jip ıirý toqyma fabrıkasyna aınalyp ketken sıaqty edi. Qys boıy jip ıirip, shulyq pen qolǵap toqyp shyǵady. Bárin maıdanǵa jiberedi. Maıdanǵa osy Aqsaıdan ketken adamdarǵa aınymaı tıetindeı - aq, mynaý Seısenge, mynaý Mahanǵa, mynaý Óskenge, mynaý Námetke, mynaý Qaıypqa dep toqıdy.

Óz úıinen soǵysqa attandyrǵan eshkimi bolmasa da, Kenjegúldiń qolynan urshyq túspeıdi. Iirýin ıiredi. Toqýyn Totıaǵa beredi. Oraq opat bolǵanǵa deıin:

— Áı, kelin. Oraǵyńa shaqtap toqy. Onyń qoly balǵadaı, basqalardikindeı emes ekenin óziń bilesiń ǵoı. Áı, biraq biletin de mezgiliń bolǵan joq-aý. Oraq birer ret ózińdi judyryqtaǵanda biler ediń. Alda aınalaıyn-aı, shekeńnen shertpeýshi edi ǵoı. Shaqtap toqy soǵan! - deıtin.

Oraq óldi degen soń da kempir ıirgen jibin Totıaǵa ákele berdi. Bir kúni Totıa oǵan:

— Endi kimge shaqtap toqımyz, táýip áje-aý, — dep edi.

— Burynǵydaı toqı ber,  — dedi baqsy býlyǵyp. Sonan soń:

— Eı, sorlyǵar, Oraqqa shaqtap toqy! Pánde kebin kıgennen kúder úzedi, kebenek kıgennen kúder úzbeıdi! — dedi aqılanyp.

Sóıtken Kenjegúl endi kelip: «Órkendegi Qapannyń kelinshegin qaınysyna qosypty», — dep otyr.

— Bıbisara tekti jerden shyqqan ǵoı baıǵus, qansha aıtqanmen, baıaǵy Baızaq datqanyń tuqymynan emes pe. Qalpege qoıyn soıyp, qolyn qýsyryp, burynǵynyń kádesin istep-aq jatyr.

Tektiniń aty tekti ǵoı, shańyraǵyn shaıqaltpaı tútinin úzbeı, kelinin kishi balasyna qosa qoıdy.

Kenjegúldiń kózi áli shoqtaı, biraq aınalasyn kórikteı ájim basqan, aqsıǵanda soıaýdaı -soıaýdaı bop túspeı turǵan eki-aq tisi kóriner edi.

«Qalǵan tisińdi qaǵyp tastar ma edi, qaqbas», — dedi ishinen Mamaı.

Sony uǵa qoıǵandaı, Kenjegúl de:

— Áı, shyraq, ana baılap otyrǵan qara serkeni qashan soıasyń? Óldik qoı kónimiz qurap. Jas sorpa jaryqtyq túnde túsime kiredi, — dedi.

— Seniń janazańa soıaıyn dep otyrmyn, — dedi Mamaı. — Sorpashylyn qarashy munyń.

Kenjegúl basyn qaıqandatty. Urshyǵymen jer tiredi. Alǵa umsynyńqyrap:

— Baıǵus-aý, men ólmeımin, — dedi.

— E, shaıtan bop ketip pe eń ólmeıtin, — dedi Mamaı.

— Maǵan arýaqtar aıan bergen. Men, atyńnan aınalaıyn Soqbeldiniń qyzymyn. Ony sen shal biletin jóniń bar. Atyńnan aınalaıyn Soqbeldi jákem túsimde menimen sóılesip júredi, — dedi baqsy.

— O jazǵan, onda Soqbeldi jákeń seni ana jaıǵa áketkeli júr eken, — dedi Mamaı.

— Áke balaǵa jamandyq oılamaıdy. Jurttyń bári sen dep pe ediń... — Baqsy balpyldaǵanyn kilt qoıa qoıdy. Tym alys ketkenin ózi de seze qalyp, urshyqtyń sabyn sanyna qatty-qatty ysqylady. Eshkiniń qylynan ıirip otyrǵan shýda jibi byrt-byrt úzile berdi.

Úıdiń ishi únsiz qaldy.

***

Qıyrshyq qar aspannan jaýǵan aq jarma sıaqty edi. Adamdardyń bári taýyq bolyp ketti dep oılady ma, aspannan áldekim álgi aq jarmany jalyqpaı jaılap sebelep turǵan sıaqty edi. Aýyldas úıler, saı qabaǵyndaǵy túp-túp shı, qaraıǵan mal, qarqyldaǵan qarǵalar - bári-bári áldebir alysta, perde syrtynda turǵandaı.

Dúnıe shyndyqtan góri eleske, túske uqsaıdy. Myń-mıllıon jyldan keıin qaıta aılanyp kelip, kórip turǵandaısyń. Apyraý, ózgermepti - aý degendeısiń. Qaladaǵy qyzmetkerdiń anda-sanda týǵan aýylyna bir kelip ketetini sıaqty, adam bul dúnıege kelgennen keıin de júz jyl, myń jylda bir kelip ketip turatyn bolsa. Bálkim, solaı shyǵar da. Biraq adamdar bir kezde ómir súrip, ólip, sodan myń jyldan soń qaıta týǵanyn bilmeıtin shyǵar. Olardyń esinde olardyń burynǵy ómirinen eshbir eles, eshbir estelik, eshbir belgi qalmaı, múlde qaıta týatyn shyǵar.

Olar bir kezde ómir súrgenin, týǵan ata-anasy, súıgen jary, bala-shaǵasy bolǵanyn esh esine túsire almaıtyn shyǵar. Kim biledi. Solaı bolǵannyń ózinde adam ómiri keıde qandaı aıanyshty.

Mamaı men Nurperzent esik aldyn maldyń qıy men káshekten tazalaýǵa kiristi. Shal saryala muzdy kúrekpen qarshyldata uryp, qulashtap alysqa-alysqa laqtyrdy.

— Áı, bala, — dedi murnynan býy burqyrap, kúrektiń sabyna qos-qoldap súıenip tymaǵyn kózine basa kıdi.

— Ne? — dedi Nurperzent aıyrmen káshek tyrmalaǵanyn qoıa qoıyp:

— Oraq óldi ǵoı, — dedi Mamaı.

— Bilmeımin, — dedi Nurperzent.

— Kurtty ǵoı bizdiń Oraqty, — dedi Mamaı endi tymaǵyn qasqa mańdaıyna kóterip.

— Eshkim qurtqan joq. Otandy qorǵaý árkimge paryz, — dedi Nurperzent muǵalim apaıdyń sózin qaıtalap.

— Soılysyn soılynyń, — dedi shal ádeıi saqaýlana. Tymaǵyn kózine túsirip, ernin shyǵaryp, basyn shulǵydy.

— Nesi bar, jasym jetse men de ketem, — dedi Nurperzent.

— Jelkeń úzilgir, jelkeń úzilsin dep júrsiń ǵoı. Az edi bireýińniń kókteı solǵanyń, — dedi shal. Bul joly saqaýlanǵan joq. Keketetindeı emes, áńgime qataıyńqyrap qaldy.

— Endi jelkeni úzbeıdi, soǵys bitken. Jasym tolsa, ózim-aq ketem, — dedi Nurperzent.

— Áı, áı balam, — dedi Mamaı. Tymaǵyn qasqa mańdaıyna ysyrdy. Qasqa mańdaıynan bý qazannan jana túsirgen asqabaqtaı burqyrady.

— Oraq endi kelmeıdi, — shal tymaǵyn basa kıdi. Bir ýys bop jıyrylyp qaldy. Kúrektiń sabyn qos-qoldap ustap, etpettep tómen qarady. — Kelin ketpekke oı qyp júr. Ol ketse -bizge Áskerbek joq. Oraqtyń oty óshedi. Túsindiń be-eı, mylqaý! Oraqtyń oty múlde óshedi.

— Neǵyl deısiń óshse? — Nurperzent bulaı degisi joq edi, biraq áldeneni alqymǵa taqap, táptishtegeni jynyna tıip ketti.

— Birge týmap pa ediń, týmaı ketkir! — dedi shal. Aýzynan shashyraǵan túkirigi murtyna muz bop qata bastady. Shal bezgek býǵandaı selkildedi. — Jaryqtyq babamyz Baqtıar aıtar edi. Ol kezde biz bala edik qoı. Baqtıar aıtar edi. Baıaǵy bir jaýgershilikte bireý atyna jalǵyz balasyn mingestirip qasha jónelipti. Sonda álgi kisiniń týǵan inisi:

— Kóke, aý kóke, meni shynnan tastap ketkeniń be? — dep artynan shyryldap júgiredi.

Kókesi attyń basyn tartyp tura qalyp:

— Ob-boý, ákpar-eı! Baýyrym qalyp barady eken ǵoı. Áı, atasy basqa attan tús! — dep óz balasyn túsirip tastap, óz inisin mingestirip qashqan eken deıdi. Sol aıtqandaı, Oraq menen de góri saǵan jaqyn. Sen onyń baýyrysyń. Qursaǵyń uıań bir. Túsindiń be - eı, Nurperzent?!

— Neǵyl deısiń endi, — dedi Nurperzent jylarman bop.

— Kelindi, Áskerbekti jibermeıik deıim!

— Jiberme-jibermeseń. Ketpe de.

— Oı-bý, mynaý ıt túk te túsinip turǵan joq qoı. Qoı, bolmaıdy eken. Sen ıtke basqasha túsindirmese bolmaıdy eken.

Shal kúrekti betaldy laqtyryp jiberip edi, malqoranyń túbinde myzǵyp otyrǵan taýyqtardyń qasyna baryp qańq ete qaldy. Taýyqtar shar-shar etip, shorshyp túsip, tyraǵaılap qasha jóneldi.

Mamaı jún belbeýin tartyp baılap, túlki tymaǵyn basa kıdi. Úıge kirip ketip, domalańdap qaıta shyqty. Káshekte turǵan esekti ertteı bastady.

Nurperzent áldenege júregi sýyldady. Jan-jaǵyna qarap edi, aq qıyrshyq áli jaýyp tur. Úıdiń boǵatyndaǵy qamys sodan sytyr-sytyr sybyrlaıdy. Ne aıtqysy keledi? Úı  — eski, boǵattaǵy qamys kópti kórgen.

Mamaı aıaǵyn úzeńgige salyp, erdiń basyn tartyp mingen kezde kók esektiń quımyshaǵy shógip baryp kóterildi. Muzdaqta tórt aıaǵy tórt jaqqa kete jazdady. Túzelip alyp, kibirtiktep, bir-bir basyp, jalǵyz aıaq jolǵa tústi. Jabysqaq tiken tutqan qylshyq quıryǵyn eki taqymynyń arasyna qysyp alypty.

Kók esek ózi óz bolǵaly ıesin mundaı aýyr jolǵa alyp shyqqan emes. Sony sezgendeı kibirtigi kóp. Andap basyp, myqshıyp artqy tirsegi dir-dir etedi.

Mamaı kók esekpen kóp júrdi, biraq ony minip mundaı qıyn jolǵa attanǵan emes. Sodan bolar, ejelgi shabandozdyń qarshyǵadaı qaqshıyp otyrysy joq. Túlki tymaqty dáý basy domalap omyraýyna túsip ketken. İshi túınegen adamdaı eki búktelip barady. Myna aq býaldyr arasynan Nurperzentke endi ákesi qaıtyp kelmeske ketip bara jatqandaı kórinedi.

Qıyrshyqtyń arty japalaq karǵa aınaldy. Qardyń qanaty bardaı edi. Kók esek mingen adamdy aq qanatty perishteler qaýmalap beımálim bir alysqa alyp barady. Ákeniń aty -áke ǵoı. Óz balań ózekke tepkileseń ketpeıdi, kisi balasy kisendeseń turmaıdy dep burynǵylar osyndaıdy kárip aıtqan ǵoı. Nurperzent ákesin aıap ketti.

  Jáke! — dep aıqaı saldy.

Shal burylyp qaraǵan joq. Ózi de, esegi de bul dúnıeden oqshaýlanyp, aq shilteriniń ar jaǵynan eles sıaqty kórinedi. Balasynyń shaqyrǵanyna burylmady. Burylǵanda balasy ne aıtar edi?

Mamaı toqtamady. Aldynda bir qaraıǵan joq. Aq tuńǵıyqqa súngip barady. Joly -sheksiz, Mamaı — máńgilik sıaqty edi.

Shaqpaq jaqtan jaılap jel soqty. Aspannan jaýǵan torǵaıbas qar oraı da boraı uıtqı bastady. Jýalynyń ataqty aq borany belgi bergen tárizdi.

Esek ústine bir qap tuzdy tik turǵyzyp baılap qoıǵandaı. Alystaǵan saıyn qımylsyz qapqa uqsaıdy. Nurperzent ótken-ketkenniń bárin umytty. Dúnıede ákesinen artyq adam joqtaı kórindi. Qazirgi halin kórip, kózine jas irkildi.

— Jáke, qaıt! — dep aıqaılady.

Mamaı burylmady.

Úıden júgirip Áskerbek shyqty. Uzyn kirpigine lezde-aq aqulpa ilindi. Ol kózin jypylyqtatyp, alaýlaǵan jaýqazyn betin qarǵa tosty. Balamysyń degen, qyzyq kóredi.

— Ne dep aıqaılap tursyń, aǵa?

— Jákemdi shaqyryp turmyn.

— Jákem qaıda barady, a?

— Oraq kókeńe barady.

— Iá, aldaısyń! — dedi Áskerbek. Syrmaq pıma kıgen, sary quraqty kishkentaı fýfaıkasy, aq qozynyń eltirisinen qulaqshyny bar bala jákesiniń Oraqty izdep ketkenine senbeıdi. Muzdyń ústine syrǵanap júr.

— Aldamaımyn, — dedi Nurperzent. «Bu da beske shyǵyp qaldy. Men budan on bir jas úlkenmin».

— Iá, jákem qalpege baramyn, — dedi ǵoı.

— Qashan aıtty?

— Jańa úıge kirip aıtty ǵoı. Qalpeni ertip kelemin, sháı-paı daıyndaı berińder, — dedi ǵoı.

«Qalpeni qaıtpekshi? Taǵy da apamdy oqyta ma! Oqyta-oqyta bolmap pa edi?».

— Qalpeniń kelgeni jaqsy á, aǵa? — dedi Áskerbek.

— Nesi jaqsy?

— Iá, qalpe kelgende qant jeımiz ǵoı.

Qalpe kelse qazaq baıǵus dastarqanǵa baryn salady. Ony bala ekesh bala da bilip alǵan.

***

Sharshy shal qalpeniń ústindegi kardy qaǵyp, kıimin ózi sheshindirdi. Buıra qyzyl qozynyń eltirisinen orama jaǵa salǵan sary tondy sheshkende qalpe torǵaıdaı-aq bolyp qaldy. Sáýlesi kúńgirtteý úıdiń ishine kári kózi úırenbeı kibirtiktep basty. Mamaı ony qoltyǵynan demep, qaq tórge ákep otyrǵyzdy. Qalpe jan-jaǵyna burylmaı, jasaýraǵan qyzyl jıek kózin esiktiń mańdaıshasyna qalap, dál qudaıdyń bir ózimen sóılesip otyrǵandaı, quran tilinde kúbirleı jóneldi. «Osy úıden sháıit ketken Oraq degen qulyńa rahymyńdy túsir, ımanyn ber, jalǵan dúnıede az jasady, shyn dúnıede shet qaqpa, Alla», - degendeı edi.

Osyny aıtyp otyryp, Oraqtyń qandaı ekenin kóz aldyna elestetkisi keldi. Eseıgen kezin esine túsire almady. Soǵystyń aldyndaǵy bozbalalar bári de órimdeı, bári bir áke, bir sheshenin, perzentindeı bir-birine uqsas pa edi? Kóz aldyna birese Qaıyp keldi, birese Asan keldi, birese Ósken keldi, endi birde Saılaý, endi birde Naıyn eles berdi. Bári sapyrylysyp kóziniń aldynda topyrlap turyp aldy. Biraq solardyń bári yqtaı berdi de, tireýdiń túbinde, dastarqan basyp, aq sháınekti aqtaryp ketken bet-aýzy alaýlaǵan, aptyqqan, aq qozynyń eltirisinen qulaqshyn kıgen balany kórdi.

«Oı, áttegen-aı!» — dedi.

Úıde samarqaý otyrǵandar quran tiliniń arasynan álgi qara qazaq sózderin birden ańǵara qalyp, qalpege qarasty. Qalpe de múlt ketkenin seze qoıyp, duǵany doǵarýǵa yńǵaılanyp qol jaıdy.

Sodan soń baryp, tereze jaq túkpirde otyrǵan Araıǵa burylyp:

— Kelin, táýirsiń be, shyraǵym, — dedi. Araı tili buralyp, áreń-áreń:

— Shúkil, — dedi.

Duǵa oqylyp bolǵansha ǵana ádep saqtap otyrǵan sharshy shal endi domalańdap, túregelip, sharýa qamyna kiristi. Mal qorada ońasha baılaýly turǵan bordaqy qara serkeni aýyz úıge ákep, aıaǵyn býdy. Basynyń astyna bir qoltyq mıa tastatty.

Áskerbek sanyn shapattap qýanyp júr.

— Asyǵyn ózim alam, asyǵyn ózime ber, — deıdi atasyna.

— Saǵan bermegende kimge berem, qoıa tur, — deıdi atasy.

— Iá, Nurperzent kókem alyp qoıady ǵoı, — deıdi Áskerbek.

Mamaıdyń esine sonda Nurperzenttiń áli asyq oınaıtyny tústi. Kenjegúldiń úıiniń kúnshýaq jaǵyna shyǵyp alyp, qysty kúni qyrqysyp, asyq atysyp jatatyndardyń ishinen óziniń Nurperzentin de kóretini esine tústi. «Áli bala eken-aý» dep bir qaldy. Lezde ózine ózi yza bolǵandaı, qart denesindegi qany qaınap shyǵa keldi. Aınalasynda aıaq-tabaq ustap, ishek-qaryn arshýǵa kelgen kórshi kelin-kepshikterine jylan kózimen bir qarap qaldy.

— Pyshaq tıip ketedi, keıin, keıin! — dep Áskerbekke de qatqyl-qatqyl ún qatyp, ıterip jiberdi. Serkeniń terisi men aq sheliniń arasyna judyryǵyn salyp, irep - irep qalǵanda jyp-jyly jybyrshyǵan denege bilegine deıin kirip ketti. «Neǵylǵan bala, balshyqqa batqyr, zińgitteı bolǵansha bala bola bere me?» dep ózin-ózi qaırady.

Araı: «Qalpe meni taǵy úshkirgeli keldi me, — dep oılady. — Jaryqtyq, men alǵash osy elge kelin bop túskende osyndaı edi, áli búrgedeı sekiredi».

Araı óziniń shalyna da ishi jylyp qaldy. «Qaıtsin, baıǵus. Qolynan kelgenin aıap júrgen joq. Aıaq jeter jerdegi qoja-moldanyń bárin ákelip oqytty. Qalpeni taǵy shaqyrdy, shabylyp júr. Meni aıasań, seni qudaı aıasyn», — dedi.

Biraq qalpe ony úshkireıin demeıdi. Ala taqıaly basyn shybyndaǵan attaı shulǵyp otyrdy da qoıdy. Úıge bir-birlep kórshi-qolań tola bastady. Aýyz úıdiń esigi qaıta-qaıta ashylyp-jabylyp, qazan qamyna kirisken kelin kóbeıdi. Áne-mine degenshe, samaýryn da byjyldap kelip, tireýdiń túbinen oryn aldy.

«Oraqtyń jyly aınalyp kelip qalǵany ma, — dedi Araı. — Eki jyldyń júzi bolǵany ǵoı. Oraqqa quran oqytaıyn degen eken ǵoı».

Totıa tireýdiń túbine otyryp shaı quıdy. Aq shaınektiń qaqpaǵy á degende shyny aıaqtyń ishine saqyr-suqyr etip túsip ketti.

«Oıpyr - oı, osy baıǵus shaı quıǵan saıyn shaınektiń qaqpaǵyna ázir bola almaıtyn nesi eken, — dedi Araı. — Basqa isiniń bári áptıekteı, qaqpaq sıaqty qaǵyndysy bar ma?!»

Shyshyaıaqqa qaqpaq túsip ketkende qalpe selt etip basyn kógerdi.

— Qyzylyń qyrda, jasylyń jarda qalmaı, etek-jeńdi jınaqtap otyrmaq oılaryń jaqsy, kelin shyraǵym, - dedi Qalpe. Shaqpaq kók qanttan qyrt degizip bir tistep, artynan shaı urttady. Áskerbek qalpeniń aldyna ǵana shashylǵan qantqa qarap, Araıdyń tizesinen asyla qol sozdy. Az qant jana qyltıyp shyqqan bir shoǵyr báısheshekteı dastarqannyń bir shetinde ǵana úrkektep tur edi.

— Oı, júgermek, keıin otyr, — dep keıidi.

— Tıme balaǵa, jarqynym, — dep qalpe Áskerbektiń basynan mysyq sıpaǵandaı qolyn jeńimen búrkep sıpap qoıyp, bir túıir qantty qos saýsaǵymen ǵana dirildetip, shymshýyrmen ustaǵandaı usyndy. — Bul bir butaq qoı. Uryq. Bar jaqsy. Joq jaman. Keshegi ótken Jumabek aqyn:

Jaıaýlyq pen jalǵyzdyq

Jalǵannyń jaman tarlyǵy, —

degen.

Jalǵyzdyq jaman, kelin shyraǵym. Shúkirlik etken durys. Nurperzentińe serik bu jaman neme. — Qalpe Áskerbektiń aldyna qoıdyń qumalaǵyndaı taǵy bir qant tastady.

— Baıaǵyda Sársenbi jaryqtyq, jatqan jeriń torqa bolǵyr, saqalyn julyp, barmaǵyn shaınap: «Men ólgende kim jylaıdy? Artynan jany ashyp jylaǵan adamy bolsa, shyn dúnıede, tań maqsharda qudaıdyń meıirimi túsedi eken. Men ólgende kim jylaıdy?» — dep ókirgenin ózim kórdim. Esil er erkekkindiksiz edi ǵoı. Aıtqanyndaı úsh qyzy úsh jaqqa ketti. Esigi jabylyp, oty sóngen joq pa?

Qalpe sóılegende demi keńirdeginde áldenege tıip ketip jel qaqqan boǵattyń qamysyndaı shýyldaıdy.

Qara serkeni jaıǵastyryp, qazanǵa salysyp, qoly - basyn jýyp, shaıǵa endi entigip otyra bergen Mamaı qalpeniń álgi áńgimesin estip:

— Quldyq! Quldyq! — dedi.

Araı qalpeniń ózin úshkire kelmegenin áste-áste ańǵara bastady. Qara shaıǵa qanaǵattanbaı, qazan jaqqa qaraı-qaraı kórshi-qolań otyrdy.

Araı áliptiń artyn baqty. Úı jyly bolsa da kórpemen tizesin qymtady. Shapanyn ıyǵyna tartyńqyrady. Jer betindegi kúıbiń tirshilikti baıqap otyrýǵa kelgen ózge bir dúnıeniń adamyndaı. Tek anda-sanda qasy keriledi. Sonyń ózi sózben teń. Sonyń ózi ózgeler áreketin ıá qostap, ıa dattap otyrǵanmen teń.

— Músápir ǵoı, baıǵus, — dedi aıaq-qoly bútin adamdar.

Araı ol sózge toıtarys bergisi kelgendeı tákappar. El bir japyraq jańa mataǵa zar bolǵan kezde, appaq polotnaıdan kımeshek, kúndigi dákeniń tazasy. Kóılegi sary sylan sháıi. Sharshy shalǵa:

— Meniń qaryzymnan qutylǵanyń bolsyn, kózimniń tirisinde ahıret kıimimdi daıyndap qoı, — dep edi. Mamaı Tashkentke qatynap turatyn saýdagerlermen baılanysyp, jan bar jerde qaza bar dep, kempiriniń taza kıimin taýyp berip edi. Araı ony basqa bireýler qusap, sandyqqa salyp tastamaı, muzdaı bop kıinip aldy. Padıshadaı pań. Pańdyqtyń nyshany da joq, aqjarqyn adam edi. Endi pańdanýdy úırendi. «Bóri aryǵyn bildirmes, syrtqa júnin qampaıtar» degen osyndaı. Eger syrttan bóten adam otyrsa «mynaý netken kerdeń kempir edi» dep qalǵandaı.

Jaratqan Alla qaıyrymdy. Adal pándesine jamanshylyq oılamaıdy, - dedi Qalpe uıyqtap otyryp túsinde sóılegendeı.

«Jaratqan qaıyrymdy bolsa, pendelerin nege munsha zaryqtyrady? Qaıda onyń qaıyrymy? Jaratqanǵa myna men ne jazdym?! Balamdy aldy. Balalarymdy aldy. Qyzdaı qosylǵan arysymnan aıyrdy. Ony ashtan óltirdi. Oraqty óltirdi. Onyń jalǵyz nárestesin jetim qaldyrdy. Alǵanyn búldirshindeı kúninde jesir qaldyrdy. Meni jarymjan etti. Kúnámiz qaısy? Jer júzinde jetim qalǵandar men jesir qalǵandar jabyla qol kóterse aspan astynda bos oryn az qalar edi. Ne jazypty sonyń bári Jasaǵanǵa! Jasaǵannyń jamandyq oılamaıtyny qaıda?» - dedi Araı. Arqasy qurysqan adamsha ıyǵyn bir qozǵap otyrdy. Jas sorpanyń ıisi úıdiń ishin aralap, adamdardyń shydamyn baıqaǵysy kelgendeı ańqydy.

— Jaratqan Allanyń qudiretine shek joq. Bar qylam dese bar qylady, joq qylam dese joq qylady, — dedi Qalpe.

«Jaratqannyń qudireti kúshti bolsa, adamdardy, elderdi nege soǵystyryp qoıady? Tyıyp tastamaı ma? Qudireti kúshti eken, kúnákarlardy ǵana qan qaqsatpaı ma? Jappaı álem, jumyr jerdi nege qanǵa boıaıdy? Jasaǵan ádil bolsa, biz sıaqty álsizdi qorǵamaı ma? Meniń Oraǵymda nesi bar. Ol neden kúnákár? Kózin ashqannan adamdar úshin ter tókkeni me? Ol bir puttyq balǵamen solqyldatyp temir ılegende Jasaǵannyń jaǵasyna jarmasqan joq qoı. Onyń urǵan balǵasynan shyqqan temir tóstiktiń shyńyly qulaǵymda áli tur. Soqanyń tisi, arbanyń dóńgelegi, attyń taǵasy onyń soqqany. Qan tóger qarý soqqan emes. Pálen jyl jalynyp júrip bir pyshaq istetip ala almadym. Pyshaq soqqandy jek kórýshi edi. Sóıtken Oraq myltyq asyndy. Soǵysty. Kóppen kórgen uly toı. Oq tıdi. Óldi. Kimniń oǵy ol? Ony atqan adamnyń áke-sheshesi bar ma? Eli, mekeni, Otany bar ma? Eli, mekeni, Otanynan jyraqta neǵyp júrgen? Jasaǵan ony kórmeı, táıt jónińe júr demeı qaıda qalǵan?» - Araı bala áldılegendeı ilgeri-keıindi baıaý terbelip ketti.

— Alla degen adam qor bolmaıdy. Adamnyń eki ıyǵynda eki perishte otyr. Ne oılaǵanyńdy jazyp otyr. O dúnıede sol oıyń, jaman pıǵylyń bári esepte turady, — dedi Qalpe.

Araıǵa ádeıi arnap aıtqan sıaqty. Araı syr bergen joq. Biraq ishinen: «E, Alla, jazsam, jańylsam keshire gór. Men bir beıbaq músápirmin», — dedi.

Qalpe eki aıaǵynyń basyna ǵana qonaqtap, tizerlep, júzin tómen salyp otyr. Seleý saqalynyń ushyna qarap sóıleıdi. Sóılegende sózben birge keńirdeginen jelbezek ilese shyqqysy kelgendeı, áldene syr-syr etedi. Kózi jasaýraı beredi. Tań qalasyń, eki betiniń ushynan qyzylshyraı esh ushpaıdy.

«Jaryqtyq endi qansha jasar eken. Men osy elge kelin bop túskende osyndaı edi. Meniń nekemdi bir emes, eki ret qıdy. Meniń kelinimniń nekesin de eki ret qıa ma? Qansha jasamaq? Jasaı bersin jaryqtyq. Adamǵa júz jasasa az ǵoı. Adam qalaı az jasaıdy. Jasaǵan!»

Araı óz oıynan ózi qorqyp ketkendeı jansyz qoly da erbeń etti.

— Bárine sabyr kerek, shúkirshilik kerek. Basyń aman bolsa - quralasyń. Alla-taǵalanyń qalaýy solaı, balam, eki jarty — bir bútin bolyp bas qurap, tútin tútet. Oraq birińniń aǵań, birińniń adal alǵan jaryń bolǵan. Ekeýiń qosylyp, onyń otyn óshirmeseń — arýaǵy rıza. Ata-baba álham - zamannan kele jatqan ǵadat: ini - ámeńger. Allanyń qalaýy solaı, -dedi Qalpe.

Attaryn atamasa da, kimge aıtqany belgili boldy. Úı únsiz qaldy. Terezeniń túbindegi boǵattyń qamysy syrttan sarnap bir taýsylmas kúıge basty. Boran aryndap tur edi.

Adamdardyń lebinen qabyrǵalarǵa teńbil-teńbil dymqyl daq tústi. Bári jer shuqylady. Jalǵyz saǵat qana osyndaı tynyshtyqta erkinsip sart-sart soqty. Osy úıde saǵattyń bar ekenin endi bilgendeı bári de birinen soń biri bas kóterip qabyrǵaǵa qarady. Keıbireýleri ony soǵystyń aldynda Býrnyıdyń bazarynan Oraq alyp kelgenin eske túsirdi. Onyń júrisine, dybysyna nazar salyp kórmegen Mamaı:

— Myna ıttiń mıdy shaǵýyn - aı, julyp alyp otqa tastasa ózin, — dep bir oılady. Mamaı tegi ol saǵatty Oraq alyp kelgenin bile bermeýshi de edi. Mamaı tegi Oraqtan qalǵan kóz edi dep bir zatty da baǵalap, baqqan kisi emes. Mamaı úshin Oraqtan qalǵan jalǵyz Áskerbek edi.

Araı basqasha. Oǵan saǵattyń sartyly áldebir áýendeı, áldebir soǵyp turǵan qantamyrdaı elesteıtin. Osy saǵat júrip turǵanda semip qalǵan qoly áıteýir bir qaıta tirilip, tamyrymen lypyldap qan júgirerdeı kórinetin. Áldeqalaı Nurperzent umytyp saǵattyń shynjyr baýy tartylmaı toqtap qalsa, Araı selk etip shoshyp ketýshi edi.

Qazir Totıanyń esine saǵat dybysy uzaq túnderdi túsirdi. Keı-keıde uıqy qashyp, jastyq qushaqtap, ary-beri aýnaı beredi, — tań atpaıdy - aý shirkin sondaıda. Al myna saǵat sol uzaq túnderdi erinbeı esepteıdi-aý, sabaz.

Tólemis brıgadır joǵalǵan qolyn oılady. Bul kezde ol kemistigin birte-birte umytaıyn dep-aq edi. Biraq osyndaı bir usaq-túıek saıtan dúnıe árneni eske sala beredi eken. Bári myna saǵattan shyǵady. Tólemistiń soǵysta tostaǵandaı bir saǵaty bolýshy edi. Áskerde júrgende ózine tıesili temekisin jınap - jınap soǵan aıyrbastap alǵan. Sol qolyn Pskov túbinde snarád julǵanda álgi saǵat qosa ketti. Sodan beri temekini ózi shegetin boldy. Keı-keıde: «Saǵat aman qaldy ma eken? Qolymmen birge qaldy ma eken, álde bireý sheship aldy ma eken?» dep te qoıady.

Myna únsiz hal, myna saǵattyń sartyly Nurperzentke sirá taýsylmas tárizdi kórindi. Ýaqyttyń osyndaı bir ótpeı qoıǵan kezi qashan edi? Qashan edi? E - e, sona bir jyly kóktemde qos aıdaǵanda eken ǵoı. Osy Tólemis brıgadır myna Tutannan oqýshy balalardy surap alyp jer aıdatyp, tuqym septirgen.

Eki tarǵyl ógiz esinde. Ekeýiniń de múıizderi shańyraqtaı edi. Quıymshaqtary jaýyr bolatyn. Oǵan kók shybyn úımeleıtin. Moıynturyq tiregen shoqtyqtary qatpar-qatpar qasań edi. Osy otyrǵan Tólemis bir kúni aıqaı salǵany esinde. Sóıtse Nurperzent tarǵyl ógizdiń ústinde uıyqtap ketken eken.

— Nurperzent, traktoryńnyń benzıni aǵyp ketti, qaraq!

Oıana kelse shynnan áldene shoryldaıdy. Tarǵyldardyń «benzıni» eken. Tarǵyldar traktordyń tirligin atqarǵan soń, temirden jaralmaǵanyna nalyǵandaı ókpesi qabynyp, ishi solqyldap, bir basýǵa zoryǵyp turyp alar edi. Jas bala ásirese ógizderge moıynturyq kıgizerde qatty qorlyq kórgen. Bireýine moıynturyqtyń bir jaǵyn kıgizip, endi ekinshisin jege bergende, anaýsy shańyraqtaı múıizin shaıqap qalyp, samıandy shyǵaryp-aq jiberedi, moıynturyq saqyr-suqyr jerge túsedi...

Nurperzenttiń bir tańqalatyny: tarǵyldar moıynturyqtan moıny bosasymen bir jaqqa qasha jónelmeıdi. Erine basyp, jerge moınyn birer sozady. Alysqa barmaı bir-eki ret japa tastaıdy, uzaq turyp «benzınin» aǵyzady. Sodan keıin kóntek bolǵan tizelerin búgip, jambastaı jatyp, yńq dep bir kúrsinedi. Sodan keıin kúıis qaıyra almaı, túıilip qalǵandaı kózin jumyp, uzaq oıǵa ketkendeı bolady. Esine ne túsedi, ony kim biledi, biraq jumýly kózden jylǵasyp jińishke ǵana jas aǵady. Oǵan semiz kók shybyndar men ómiri búıiri tompaımaıtyn qara shirkeıler úımeleıdi...

... Bári umytylady eken. Biraq myna saǵat eske qaı-qaıdaǵyny túsiredi. Dińkesi quryǵanda ógizder de ákki.

Birde Nurperzent shyǵyp ketken samıandy moıynturyqqa sala bergende jalań aıaǵyn ógiz basyp qaldy. Basty da tyrp etpesten turyp aldy. Aıaǵyn janshyp, súıegin ýatyp jiberer me edi, taǵy da bolsa jer jaryqtyq jumsaq, balany aıaǵandaı edi. Nurperzent ógizdi ary ıteredi, beri ıteredi - bylq etpeıdi. Judyryqpen jaýyr arqasyna urady, kók shybyndar shoshyp ushady. Ógiz bylq etpeıdi. Bir mınýt - máńgilikteı, jany qınalǵan soń, adamdardy shaqyryp aıqaı saldy. Sonda júgirip jetken Aıdaı edi. Qaıda eken qazir sol Aıdaı? Esinde me eken onyń da sol qos aıdaǵan kez? Qystyń ishinde Nurperzenttiń murnyna jaýqazyn ıisi keldi. Sol kóktemde qyzǵaldaq kóp edi. Biraq jer jyrtyp tıtyqtaǵanda, qyzǵaldaq terýge mursha kelmeı, úıge jetip, súrine jyǵylýshy edi-aý.

Tutan saǵatqa qarap otyryp Nurperzenttiń jasyn eseptedi. «On altyda ma, on jetide me eken?» dedi ózine-ózi.

— Máke, osy Nurperzent neshege shyǵady? — dep surady Mamaıdan.

Tars jarylyp ketkeli otyrǵan sharshy shal shap ete qaldy.

— Ony qaıteıin dep ediń? — Bir shara etti aldyna alyp, jalańdaǵan sary pyshaqpen tabaq-tabaqqa bólip salyp jatyr. Kelin-kepshik, áıelder jaǵyna ishek-qaryn, sıraq sıaqty birdeńelerdi laqtyryp-laqtyryp tastap, qasqalanǵan sary quıqaly basty jambas, toqpan jilik, jaýyrynmen jabýlap, qalpeniń aldyna qoıdy da, Mamaı ózi de sol tabaqqa qosyldy.

Qalpe janqaltasynan aq shúberekke oraǵan bákisin ystyq sýǵa shaıǵyzyp, hırýrgtiń pyshaǵyndaı bıpazdap súrtip, ózi de bir operasıaǵa kirisetindeı, uzyn jeńin shyntaǵyna deıin túrinip:

— Iá, bısmilla, — dedi.

Bir qulaqty kesip alyp, Araıdyń janynda uıyqtap qalǵan Áskerbektiń aldyna qoıdy. Ekinshi qulaqty kesip alyp, jan-jaǵyna qarady. Bala-shaǵa kórinbedi. Úıindegi nemeresin oılady ma, qulaqty dastarqannyń shetine búkteı berip edi, Araı saý qolyn kóterdi. Qalpege Nurperzentti nusqady.

— O da bala, soǵan ber, — degenin jurt túsine qoıdy.

— Áı, bulttaı aýnaqshyp, aljymaı jónińe otyr, — dedi Mamaı kózinen qahary shashyrap.

— Máke, sizge ne bolǵan, aldyǵa kelgendi tistep, artqa kelgendi tepkilep mazańyz ketti ǵoı, tegi, — dedi Tutan.

— Sen de jabyl. Báriń jabylyp, bar báleńdi maǵan úıip-tók te, artylǵany bolsa, dalaǵa shashyp jiber! — dedi Mamaı tabaqtan bas almaı. — Neǵyp balasyna qaldyń túge Nurperzentti. Jumysqa aıdaǵanda bala eken demeısińder, qabyrǵasy qatpap edi-aý demeısińder. A, meniń tútinimniń tirshiligine tus-tustan tıisip, jaýsha jarmasasyń, bu neń? Aǵaıyndyǵyń osy ma, álde ishinde ıt ólip jatyr ma?! Jas, bala deıdi ǵoı. Jas pa, jas emes pe — ózim bilem, týǵyzǵan men. Kirispe, túge!

Mamaı sózdiń ara-arasynda tuzdyqtalǵan etten asap jatyr. Araı dám syzǵan joq. Miz baqpaı qaldy. Shalynyń nıetin ábden túsindi. Burynnan sezetin, biraq munsha shuǵyl kirisedi dep oılamaǵan. Sharshy shaldyń oǵan álgide «táıt» dep tastaǵany aýrý júregine mirdiń oǵyndaı tıdi. Jalqaý jatqan júregi endi órekpip, aryq qabyrǵasyn qatty soqty. Tipti denesiniń paralıch shalǵan jaǵyna da jan bitip, qany tasyp ketkendeı kórindi.

«Dúnıeqońyz qorqaý shal, endi maǵan ákireńdegendi shyǵardy sharshy toptyń kózinshe. Bir zamanda dáýirledik, bir zamanda tozdyq shapannyń eskisi qusap. Aradan ajar ketti, shyryq buzyldy. Bu da bolsa taǵdyr. Aqyry ne bolady. Jas balany shyryldatyp, ózinen úlken jeńgesine qosqanda ne muratqa jetemiz. Balanyń baǵyn baılap jetken murat bizge opa bola ma? Sony nege oılamaıdy sorly shal?»

Tutan tyıylmady:

— Nege kirispeıin. Nurperzent sizge ul bolsa, maǵan - ini. Týysqan emespiz be, — dedi.

Mamaı maıly saýsaǵymen aıaǵyndaǵy másiniń qonyshyn jonyp-jonyp ýqalady:

— Itpen quda bolsań - toıyń boq sasıdy, - dep ózińniń Jumabaı ákeń marqum aıtýshy edi, sol aıtqandaı senimen týysqan bop týa shógermiz túge! Týysqan ekeniń ras bolsa, elge kúlki, esekke tań qylmaı, tynysh otyr, Tutan. Men ózim osy kezde qaınaýly qazanǵa túsip turmyn! — dep shańq-shańq etti. Jylan kóz kirpik qaqpaı qadalǵanda Tutan shydaı almaı tómen qarady.

Úıdiń ishi tym-tyrys boldy. Taǵy da saǵat sartyly eshkimdi elemeı soqty da turdy. Ýaqyttyń bireýdiń qýanyshynda, bireýdiń renishinde, adamdardyń urysynda, qyrqysynda sharýasy joq, asqaq edi.

Dastarqan jıylyp, qolǵa sý quıyldy. Qalpe talǵan aıaǵyn alǵa kósildi. Basy tómen salbyrap túse berdi. Toıa jegen tamaqtan soń maýjyrap uıqysy keldi. Mamaı Qalpeniń uıqysyn qashyrǵysy kelgendeı qatty-qatty sóılep ketti:

— Oý, árberden keıin mysyǵyń joǵalyp ketse de ishiń ashyp qalady. Bu jerde mysyq emes, adam joǵalaıyn dep otyr ǵoı. Oraqtyń jalǵyz balasynan aıyrylǵaly otyrmyz ǵoı. Masqara bolatyn boldyq qoı, Tutan-aý! Men kózimniń tirisinde uryǵymdy áldeqaıda qańǵyrtyp, tiri jetim, jaýtań kóz etip jibere almaımyn. Men ólgen soń ózderiń bilesinder: el bolmasań, ebelek bop ushyp ket, túge!

Qalpe basyn kóterip kózin ashty.

— Bir taza kesege kúmis teńge salyp taza sý quıyp ákelińder, — dedi. Betin aq dákemen jaýyp ákel. — Basy qaıtadan tósine domalań ete qaldy. Keseni ákelgen kórshi áıel qalpeni másili aıaǵynan túrtkilep oıatty.

Qalpe basyn kóterip kózin ashty. Qalpe kúbirlep aıat aıtty. Onan soń syryldaq daýsyn kótere:

— Tańnyń aq qasynda, búgin halyq qasynda... Mamaıdan syzǵan, Araıdan týǵan Nurperzentti qabyl aldyn ba, qaraǵym? — dep keseni Totıanyń qolyna ustatty. Totıa aq oramalyn qasyna deıin túsire túnerip teris aınaldy. Ún qatpady.

— Aıt, qaraǵym, Allanyń isi, — dedi Qalpe kózine uıqy tyǵylyp, esineı sóılep.

Bas-basyńa baı qaıda baqtyǵara,

Shal da bolsa tıip al ekeýara, —

dep ándetti Kenjekúl.

— Bala da bolsa dep aıtsańshy, — dedi Tutan.

— Ámeńgerlik — ata joly. Qudaıy ámeńgeriń ǵoı, kelin, — dedi bir pysyq abysyny.

— Týǵan qaınyńnyń baryna shúkir, — dep qalysqysy kelmedi taǵy bir abysyny.

— Áı, qoısandarshy, bularyń uıat! Masqara, — dedi Tutan.

Totıa onyń betine bajyraıa qarady. Kesedegi sýdy ý ishkendeı simirip saldy da, ydysyn laqtyryp jiberip, aýzyn jaýlyqpen basty. Álgi iship jibergen sýy kózinen kól bop qaıta shyǵyp jatqandaı aǵyl-tegil jylap qoıa berdi.

«Qaıran Totıa, — dedi Araı. — Jyla-jyla. Seniń janyńdy, nege jylaǵanyńdy myna sorpa-sýǵa toıǵandardyń eshqaısysy túsinbeıdi. Jyla Totıa, masqarala táńirini de, taǵdyryńdy da. It terisin basyna qapta Jasaǵannyń. Kóz jasyńa kómip tunshyqtyr «Allanyń isin!» Adamdardy jylan jyly bir, soǵysta bir qyrǵan «qudaıdyń qudiretine» laǵnet de.

Tastan shyqqan bulaqtaı kóz jasyńnan aınalaıyn, Totıa! Myna Qalpe men ana sharshy shaldy toǵyt soǵan.

Qaıdan bilsin olar seniń kúıigińdi. Áıel bolyp kórdi deısiń be olar. Jesir áıel bolyp kórdi deısiń be? Jastaı jesir qalǵan áıeldiń qarańǵy túnderde kirpik qaqpaı jatatynyn olar qaıdan bilsin. Naýryzkók kelgen naýryz aıynda kóshken bultqa qarap, jesir kelinshektiń ne oılaıtynyn olar qaıdan bilsin. Sámbi taldyń shybyǵy syzdap búrshikke býaz bolǵan kezde jesir kelinshektiń júregi el kóshkendeı jalǵyzsyraıtynyn olar biler deımisiń! Men de jastaıymnan jesir bolǵanmyn, Totıa. Aıtyp em ǵoı saǵan. Jesirdiń kúni laqtyrǵan tas sıaqty. Jetim-jesiri kóp jerdiń ózi de laqtyrǵan tas sıaqty. Osy Jer árberden soń denesinen julyp alyp laqtyryp jibergen bas sıaqty. Sondyqtan onda tártip az. Soǵysa beredi adamdary. Jyla, Totıa! Soǵystyń betin tyrnalap shıqandaı qyl! Abyroıyn aırandaı tek! Búkil jetim-jesir qalǵandar qaýymynan qarǵaǵyn qandy soǵysty! Meniń qol-aıaǵymdy alyp, til - jaǵymdy baılaǵan «jyn-peri» osy soǵys qoı! Men úshin de tók jasyńdy. Óıtkeni men jylaı - jylaı kóz jasym tandyrdaı tartylyp, ylǵal qalǵan joq. Mende endi bir tamshy da jas joq. Bozda, Totıa! Neke qıarynda bozdaǵan sońǵy kelinshek sen bola ǵoı. Senen keıingige jetpeı-aq qoısyn bul soıqan. Meniń nekemdi eki ret qıǵan, seniń nekeńdi eki ret qıǵan Qalpe endi Áskerbektiń kelinsheginiń nekesin eki ret qımaı-aq qoısyn».

Árkim-árkim:

— Qoı, qaraǵym, qudaı joly, onyń nesine jylaısyń?

— Týǵan qaınyńnyń baryna shúkir et, joq bolsa qaıter ediń.

— Ata-babamyzdan kele jatqan rásim shárıát joly osylaı. Onyń nesine qapa bolasyń, — desip jatyr.

Totıa tireýdi qushaqtap, buralyp qaldy. Solyǵyn basa almaı otyr.

Qalpe taǵy da kese, taǵy da kúmis teńge, taǵy da taza sý surady. Sonyń bárin Nurperzentke usyna bergende alqory taıaq aq kesege sart ete qaldy. Kese synyp, Qalpeniń saqalyna sý shashyrady. Jalǵyz kúmis teńge dóńgelenip baryp-baryp esiktiń kózindegi bir kebiske súrinip jyǵyldy.

Bir tamshy sý keli ústindegi jetilik shamnyń shynysyna da tıip ketti. Shyny shyrt etti de, qaq bólinip tústi. Tildeı ot shalyqtap, ásheıin, ásheıin dep jalpyldady. Semiz qara tútinniń ıisi burq ete qaldy. Sham sóngen joq, biraq oty ary-beri aýnaqshyp, qaı jaqtan lep kelse sol jaqtan úrkekteı berdi.

— Astafıralla! — dedi qalpe tynysy bitip bara jatqandaı qyryldap.

— A, árýaq atqan! — dep Mamaı yzadan óz saqalyn ózi taýyqtyń júnindeı julyp aldy.

— Aı - boı, zaman-aı, — dedi Kenjegúl arqasy qurystap.

— A, bu ibilis júrgen jer ońbaıdy, bul músápir Araı kelindi ibilis kúrmep qoıǵan. Buǵan kiná joq. Nazar salmaı-aq qoıyńdar, — dedi Qalpe uzyn jeńimen bet-aýzyn súrtip.

— O basynda mundaı istiń keregi joq edi, — dedi Tutan.

— Kókiregime qara qan tolyp ketti. Ózime-ózim pyshaq salyp tóksem be eken! Jer sabap, kók julyp, qulaq estimes, kóz kórmes jerge ketsem be eken, túge! — dedi Mamaı.

— Apyr-aı, kóke-aı, ne kórindi sonsha, ne bop qaldy?! — dedi Tutan.

— Shyq úıimnen, Tutan! Shyrqymdy buzyp, berekemdi shaıqamaı joǵal! — dedi Mamaı sharshy denesi tars jarylardaı isinip.

— Oraq ólip, sen aman kelgende kórgen jaqsylyǵymyz osy ma senen. Jaqsyń attan jyǵylsa, jamanyń turyp tabalar degen osy ma? Bu neń?

— Shyqpaımyn, kóke! Shatpa basyn Nurperzenttiń. Ol oqýǵa tıis. Myna biz oqı almaı qaldyq. Soǵys oqytpady bizdi. Endi tym bolmasa Nurperzent oqýǵa tıisti. Ot basy, oshaq qasy etip balanyń baǵyn baılamańyz, — dedi Tutan.

Mamaı tizesimen jyljyp Tutannyń aldyna baryp byrtyq saýsaǵymen kózin shuqyp ala jazdap tur.

— Sorlysyn. Ana meshel kempirdi kim baǵady sonda? Oraqtyń balasy qaıda qańǵyryp ketpek sonda? Álde sen baǵasyń ba? Týysqansyń ǵoı, meshel kempirdi moınyńa mingizip júrip baǵarsyń, bálkim? Aý, janashyrym, oılandyń ba bir sát. Sen keshegi ótken Jumabaı aqynnyń jalǵyz balasysyń. Seni ákeń babanyń urpaǵy, sonaý zamannan jalǵasyp kele jatqan tuqym dep zar ılep qudaıdan tilep alyp, atyńdy ata oshaǵy óshpesin dep Tutan qoıǵan. A nege men óz tuqymymnyń úzilip qalmaýyn tilemeımin? Oraqtyń oty óship, nege onyń aty tylsym, ózimen birge ketýi kerek?

Erteń men ólgende shyn dúnıede Oraqpen dıdarlasqanda oǵan pe betimdi aıtam men beıbaq?!

...Qazirgi dúnıe álemniń jep otyrǵan nany o basta bir ǵana dánnen ósip shyqqan. Sol jalǵyz dándi topyraqqa uıalatyp, bir masaq ósirip, bir ýys bıdaı alǵan adamnyń saýaby myń jyldyq. Ol adam eki dúnıede ólmek emes. A sen bala oqytasyń, belsendisiń, osyny nege bilmeısiń!

— Meniń muǵalim ekenim ras bolsa, mundaı iske jol bere almaımyn. Ámeńgerlik zamany ótken. Yqtıarsyz kámeletke jetpegen balany nekeleýge qaqyńyz joq, — dedi Tutan.

— Keshe, soǵysqa deıin komsomol bolyp, myna Qalpeniń sáldesin basynan julyp alyp eń, endi búgin kámúnis bolyp, meniń saqalymnan aldyń ǵoı, Tutan! Seni me, qap!

— Mamaı, qaıtesiń, sol qudaıdan bezgen kúnákar pendemen aıtysyp. Qudaı onysy úshin jazalap qoıǵan jan emes pe. Osy kúnge deıin qatyn-balasy joq emes pe. Toqtat sózdi, -dedi Qalpe qatýlanyp. — Totıa men Nurperzenttiń nekesin qıdym. Oǵan myna jurt kýá. Aýmıyn! — Qalpe tizesine qolyn tirep ornynan tura berdi.

— Ótirik aıtasyń, Qalpe. Meniń áıelim de, balam da bolady, — dedi Tutan ornynan turyp. Ornynan taıaqsyz turdy. Boıy tip-tik edi. Úıdiń tóbesine jeteǵabyl eken.

— Men qaıtaıyn, Mamaı, esegiń ertteýli me edi? Boran basyldy ma eken? Meni úıge jetkizip sal. Iá, jappar ıem! — Áıelder Qalpeniń kebisine birden qol sozdy. Tireýdiń túbine kebisti arǵymaq attaı qosarlap qoıdy.

Qalpeniń sońynan jurt bir-birlep úıdi-úıine taraı bastady.

Tutan bosaǵada turyp, artyna burylyp qarady. Araı oǵan basyn ızedi. Túsi jylydy. Tutan qaıtyp ornyna keldi. Araıdyń arqasynan qaqty. Araı onyń qolyn súıdi.

— Nulpelzent ekeýin bil-bilińe qolǵan bol, — dedi. — Nulpelzent qalaǵa balyp oqysyn. Intelnatqa qaǵaz alyp bel.

Nurperzent kelip, apasy men Tutandy qushaqtady. Zyndan túbinen bir áleýet kúsh alyp shyqqandaı tynysy keńeıdi.

Tutan tireýdiń túbinde búk túsip otyrǵan Totıanyń ıeginen kóterip, onyń betiniń jasyn óz alaqanymen súrtti.

Totıa Tutannyń aqqubasha betine uzaq bir kóz tastady. «Tutannyń betindegi shubary qaıda ketken?» — dedi ózine-ózi. Onan soń tómen qarap saýsaǵymen jer shuqylady.

Tutan turyp:

— Araı apa, eger Totıa bizdiń úıge baryp júrse uryspaısyz ba? — dedi.

— Joq, ulyspaımyn. Endi ony jylatpańdal, — dedi. — Umytyp ketpeı, Nulpelzentke ıntelnattyń qaǵazyn alyp bel, — dep teris aınaldy. İrgede uıyqtap jatqan Áskerbektiń ústin saý qolymen qymtap japty. Qaıtadan beri burylyp:

— Shaldy kinálamandal. Ol baıǵustyń kóńili adal, — dedi.

Osy ázir ǵana qımyldap, sóz sóılep otyrǵan qalyptan lezde ózgerip, qaıtadan pań, kerdeń kempirge aınaldy. Tabaldyryqqa kóz qadap, kerege tastaı siresti de qaldy.

Tabaldyryq túbine sodan shırek ǵasyr buryn Oraqtyń kindigin Araı ózi kómip qoıyp edi... Sol jerge ananyń qursaǵy men balanyń kindiginen aralasyp qan tamyp edi.

***

Araıdyń uzaq kúnder, aılar, jyldar boıy bosaǵadan kóz almaı, qaqshıyp qalatyn kezderin jaqyndary aýrý adamnyń ádetine jorıdy. Al dál sol kezderde bosaǵaǵa qaramoınaq kógildir shymshyq kelip qonatynyn Araıdan basqa eshkim kórmeıdi...

Ana úmiti ólmeıdi...

Ana úmiti ólmeıdi.

***

«Tiri qaıt, balam!» — degen tilinen bu kúnde Mamaıdan ózi de umyta bastap edi. Biraq sol sóz Araıdyń qulaǵynan ketpeıdi. Tabıǵat shirkin — sheber–aq.

---