InfoHub Logo

Kórnekti dindar aqyn, oıshyl-fılosof, halqyn óner men ǵylym úırenýge úndegen aǵartýshy, musylmandyq jolyn jaqsy bilgen, arab, parsy, túrik, tatar, bashqurt tilderin jetik meńgergen ǵulama-ahýn Ǵumar Qarashtyń esimi keıingi urpaqqa jaqsy tanys emes. Onyń “Alash zıalylarynyń ımamy” atanǵanyn, pýblısıs-baspager ekenin bireý bilse, bireý bilmes.

Ǵumar Qarash — ártúrli merzimdi baspasózde kóp jazǵan qalamger.

Ǵumar Qarashtyń baspagerlik qyry da kóp zamandastarynan buryn, Qazan tóńkerisine deıin-aq keńinen ashylǵan bolatyn. Aldymen ózi ustaz tutqan qazaqtyń belgili aqyny Sháńgereı Bókeevtiń qoldaýymen el aýzynan jınaǵan ádebı muralardy qurastyryp, Orynbordan «Shaıyr», «Kóksilder» atty eki jınaq shyǵarsa, keıin óz dúnıelerin bastyrýǵa kóshedi. Aqynnyń kitaptary qaı jyldary jaryq kórgenine qarap-aq kóp nárseni ańǵarýǵa bolady. Atap aıtsaq, «Bala tulpar» (Ýfa, 1911), «Qarlyǵash» (Qazan, 1911), «Týmysh» (Ýfa, 1911), «Aǵa tulpar» (Orynbor, 1914), «Turymtaı» (Ýfa, 1918 ) atalatyn bes óleń, «Oıǵa kelgen pikirlerim» (Orynbor, 1910), «Órnek» (Ýfa, 1911), «Bádel qajy» (Qazan, 1913) deıtin úsh zertteý kitaby jaryqqa shyqqan. Ol kezeńde qazaqta mundaı zertteý kitaptaryn shyǵarǵan eshkim joq. Jınaq úzindileri maqala bolyp merzimdi baspasózde jaryq kórip otyrǵan.

Ǵumar Qarashulyn pýblısıs retinde tanı bermeımiz. Biraq, Ǵumar atamyzdyń pýblısısıkalyq joly da dańǵyl.

Maqalalary HH ǵasyrdyń bas kezindegi «Qazaq durystyǵy», «Qazaqstan», «Aıqap», «Durystyq joly», «Shora», «Abaı» sıaqty gazet-jýrnaldarda jarıalanyp turdy. Ol óz shyǵarmalaryn Ǵumar Qarash balasy, Ǵumar Qarashuly, Ahýnd Ǵumar Qarashuly, Ǵumar ál-Qarashı, Bókeı eliniń bir balasy, Ǵumar Qarash, Ǵ. Q., Ǵ. Mushtaq, Ǵabdolla Mushtaq, Orazaqaı Qazaqaev, Ǵumar Qarashev degen esimdermen jarıalaǵan.  

«Qazaqstan» gazetindegi Ǵumardyń eńbegin  atap óteýge bolmaıdy.

Atalmysh baspasóz 1911 jyldan 1913 jyldyń shilde aıyna deıin Orda qalasynda, 1913 jyldyń aıaǵyna deıin Oral qalasynda jaryq kórip turǵan.   Baǵyty jaǵynan Troısktegi «Qazaq» gazeti men Peterbýrgtegi «Serke» gazetine uqsas boldy. «Qazaqstan» gazeti - demokratıalyq baǵytty ustanǵan baspasóz.

“Qazaqstan” gazetin shyǵarýǵa atsalysyp, “Gazet degen ne zat?”, “Gazet ne úshin kerek?” atty aǵartýshylyq maqalalarynan bastap, gazettiń negizgi júgin kóterip turdy. Menińshe, Ǵumar Qarashev osylaısha eldegi "oqyrman mádenıetin" qalyptastyrýǵa súbeli úles qosqan.

Alash qaıratkerleriniń  maqsaty-halyqqa qyzmet qylý boldy. Til máselesine úlken mán bergen. Aqynnyń óleńderi pálsapalyq  oı-pikirge toly jáne úndeýge toly ekenin baıqaı alamyz. Ásirese, rýhtandyrýǵa mán bergen.

Mysaly, «Oıǵa kelgen pikirlerim» degen fálsafalyq eńbegin alaıyq. Ol izdengisi kelmeıtin bir muǵalimge: «Rýh týraly tórt kitap oqyǵannan góri, Mýhammed Ǵabdýdyń Bahra súresi týraly táfsirin oqyǵanyń durysyraq shyǵar», - dep aıtqanyn jazǵan. Bunymen, ol basty ıslam kitaptaryn oqyma dep turǵan joq, aıtpaǵy kanondardy taptaýryn etpeı, tazartý jáne taratý máselesi ekeni anyq.

Onyń sol ýaqyttary jaryq kórgen kitaptarynan da, qarapaıym maqalalarynan da dinı paıymynyń tereńdigin, sharıǵat ilimine jetiktigin, ózgeshe oı ıesi ekenin baıqap, baǵamdaýǵa bolady. Mysaly, “Oıǵa kelgen pikirlerim” atty pálsapalyq oı-tolǵamdarynda: “Bir táńirden basqa bar nárse ólip, ózgerip turmaq ta. Sol sebepten adamzattyń jáne onyń túısik-sezimi de ylǵı da bir halden ekinshi halge ózgerip turady”, - dep jazǵan.

Ǵumar Qarash óleńderi de, ǵylymı maqalalary da ultty súıýge, oǵan qyzmet etýge baǵyttaldy. “Otan jáne ult reformasy” maqalasynda : “Otanǵa, ultqa qyzmet etý joǵary mansapty ıakı baı adamdarǵa ǵana mindetti emes. Nıeti, yqylasy durys bolsa, jáı, ortasha adamdar da Otanǵa qyzmet ete alady. Ár kisiniń ózine tıisti boryshy bar. Árkim shamasy jetkenshe qolynan kelgen isti atqarsa bolady. Jáı adamdar óz mindetterin adal atqarsa, ol kúrdeli, uly isterdiń bitýine úlken septigin tıgizgen bolar edi”, - dep, barlyq adamnyń ultyna qyzmet etýin mindetteıdi. Sonymen qatar, ultyna óz zamanynda ultyna eń kerekti nárseniń ne ekenin aıqyndap berip, qazir de sheshimin tappaǵan bilim-ǵylym, ana tilimizdegi kitap tapshylyǵy máselesin kóterip: “Qazirgi ýaqytta kitaptardyń azdyǵynan bilim ala almaı, isterimiz damymaı, ulttyq tálim-tárbıemiz tyǵyryqqa tirelýde. Demek, qazirgi zamannyń baılary men myrzalary meshit, medrese ımamdary ǵylym menen aǵartýdy damytý úshin ózderiniń qarajattaryn aıamaı jumsaıtyn bolsyn. Ásirese, muǵalimder bul iske qatty kirisip, ǵylym kitaptaryn ana tilimizge aýdarý jáne kitaptar satyp alyp bastyrý, baspalardy kóbeıtý, gazet-jýrnal shyǵarý isterine atsalysýy kerek. Al qazir, budan artyq mańyzdy is joq”, - degen edi. Sonymen, “Keleshek degenimiz úmit, senim ekenine daý joq. Ár adam, ár ult, ár halyq óz keleshegine qoja bolýy úshin eń aldymen ózderine senýi kerek”, - dep bolashaqqa úmit artady, senim bildiredi ári ózgelerdi de senýge shaqyrdy.

«Qazaqstan» gazetiniń bedeli men mańyzyn  osyndaı ózindik qoltańbasy bar, Ǵumar Qarash sekildi, avtorlary arqyly kóre alamyz.

Qazaq halqyn azattyq pen teńdikke, rýhanı jańǵyrýǵa bastaǵan qaıratkerlerdiń saıasat maıdanynda qoldaýshy, ádebıet aıdynynda jyrlaýshy bolǵan Ǵumar Qarash otarshyldyqtyń qandy qanaýyna tap bolǵan halyqty tyǵyryqtan alyp shyǵýda ólsheýsiz eńbek atqarǵan azamattardyń kemel beınesin, sóz óneriniń aıtýly ókilderiniń ónerpazdyq bolmysyn aıqyndaýda parasattylyq tanytty.

Kalımýratova Aıana Asylhanqyzy 

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, jýrnalısıka fakúltetiniń stýdenti

---