InfoHub Logo

30 jyl ómir súrse de, máńgilik júrekten ketpeıtin Shoqan.

Shyǵystyń alpaýyty, Sarykóldiń Qusmurynynda dúnıe esigin ashqan aǵartýshy, shyǵystanýshy, tarıhshy jáne pýblısıs — Shoqan Ýalıhanov atamyzdy bilmeıtin qazaq, sirá, joq shyǵar. Shoqannyń shyn esimi (Muhammed-Hanafıa) Shyńǵysuly Ýalıhanov. Óz zamandastarynan aqyldylyǵynyń arqasynda ár qashan bir qadam alda júrdi.

Shoqannyń jýrnalısıkaǵa kózqarasyn qalyptastyrǵannyń bireýi osy “Sovremennıktiń” N. G. Chernyshevskıı ózindik mol áser etti. Bul jýrnaldy Shoqan kadet korpýsynda dostarymen úzbeı oqyp, keıinnen ózi jazdyryp alatyn bolǵan. Jáne N. M. Iadrınsevtiń aıtýynsha Shoqan atamyz “tańdaýly jýrnaldardy”úzbeı oqyp otyrǵan. Erekshe talant ıesi, daryndy, ǵylymǵa degen qumarlyǵy men halqyna degen súıispenshiligin moıyndamaý múmkin emes. Kadet korpýsynda oqyp júrgende, Shoqannyń bilimge degen qushtarlyǵyn oqytýshylary baıqaǵan sátten, qosymsha kitaptardy berip, “bulaq kórseń kózin ash” demekshi kerek kitaptaryn jetkizip otyrǵan. 1847-1853 jyldary Shoqan Ýalıhanov kadet korpýsynda oqyp júrgende, oqytýshylary Kostyleskıı, Gansevskıı sekildi adamdar bolǵan.

Bul kezdegi eń tańdaýly jýrnaldar A. I. Gersınniń shetelde shyǵaryp turǵan “Kolokoly, ”N. G. Chernyshevskıı jáne N. A. Dobrolúbov tusyndaǵy “Sovremennık”( 1857-1868) bolatyn. Taǵy aıtyp keterlik Shoqan atamyz jýrnalısıka salasynyń qoǵamdaǵy-saıası mańyzyn, rolin joǵary baǵalady. N. G. Chernyshevskıı “Sharýalar máselesin sheshý úshin qajetti materıaldar” atty maqalasynda reformaǵa ázirlik júrgizetin komıtetter birińǵaı dvorándardan qurylǵany ádilettilik emes dep, komıtettiń quramynda sharýalardyń ókili bolýyn talap etken bolatyn. Keıńnnee  Shoqan atamyzda N. G. Chernyshevskıı sekildi qalyń pýblısıkalyq maqalalarynda halyq buqarasynyń múddesńn qorǵaǵan bolatyn, Shoqan ádilettilik jolynda kúresti.

Shoqannyń “Abylaı”, “Qyrǵyzdar týraly”, “Jońǵar ocherteri” sıaqty maqalasy 1861 jyly Shoqannyń kózi tiri kezde jaryq kórdi. Jýrnalısıka salasyna shyndap kirisken Shoqan A. N. Maıkovqa 1862 jyly hat joldaıdy. Joldaǵan hatynda bylaı dep jazady: “Sankt-Peterbýrgskıe vedomostıdiń” Orta Azıa men qazaq dalasyndaǵy ister jónindegi tilshisi bolǵym keledi dep baıandaıdy.

Shoqan saıahatqa shyqqan kezinde kórgenderi men bilgenderin talǵamsyz dápter betine túsire bermeıdi. Eń aldymen oı eleginen ótkizip, faktilerdi synshyl realısik turǵydan baıandap, oıyn qortyp otyratyn bolǵan.

Shoqan eńbekteriniń bárin orys tilinde jazsa da, ol “qazaqtyń balasy. ”Qazaq úshin, jer úshin ádilettilikti talap etti. Meıli, orys tilinde jazsa da, balalyq shaǵynda qazaqtyń ertegilerin tyńdap, aýylda mektepke barǵan, qazaq tilimen sýsyndaǵan qazaqtyń balasy.

Sóıtip, Shoqan Shyńǵysuly Ýalıhanov qazaqtyń kórnekti-ǵalymy, qazaqtyń pýblıstıkalyq negizin salýshylardyń biri boldy.

Jamanbaı Marjan Ádilbekqyzy

---