InfoHub Logo

Shoqan Ýálıhanov jaıly aıtqanda, ol kisiniń ǵalym ekendigin, zertteýshi, etnograf ekendigin birden aıtamyz. Rasymen de, bul kisi qazaqtyń mańdaıyna bitken altyn juldyz. Onyń ómiri, qyzmeti, kózqarastary men tanymdary búgingi óskeleń urpaq – myna bizge úlgi.

Ǵalym dep men tek bir salanyń ozyq adamyn aıta almas edim: ǵalym ataný bilgirlikti, jan-jaqtylyq pen kóp izdenisti qajet etedi emes pe?! Biz syr shertip otyrǵan myna kisi – naǵyz ǵalym. Óıtkeni, meniń túsinigimdegi ǵalym - halyqqa qyzmet etedi; óz oıy men óz qoldaýyn óziniń eńbekteri men dáıekteri arqyly jetkizedi. Ǵalym aınalysyp otyrǵan ǵylym da adamzat úshin qundy nárse: ol ne nárseni zerttese de, munyń nátıjesin ǵalamnan buryn adam tanysa eken deıdi.

Ǵalym dep san men esepteý júrgizip qana zertteıtin adam emes. Ǵalym adam ómiriniń san qyrynyń zertteýshi-baǵdarlaýshysy. Sonyń ishindegi men úshin negizgi tarmaq – pýblısısıka.

Maǵan unaǵany, Sh.Ýálıhanov óz eńbekterinde aýdıtorıasymen dárejeles áńgimeler júrgizgen: halyqpen halyq retinde tildesip, aǵattyqtaryna basa nazar aýdaryp, olardy túzetý men sheshý joldaryn usynǵan. Basqasha aıtqanda, konstrýktıvti krıtıka quraldaryn qoldana otyryp, pikirlesken. 

Bul kisiniń eńbekteri óte kóp. Sondyqtan, Shoqan ómiriniń kýágeri bolamyn deýshi árbir jan ózine jaqyn taqyrypta oı tolǵatqan kitaptarymen tanysa alady. Mysaly, maǵan onyń eńbekteriniń ishindegi eń jaqyny – “Sot reformalary týraly jazbalar” eńbegi. Meniń bul eńbekti tańdaýdaǵy eki sebebim bar: birinshisi – meniń bolashaqta quqyqtyq jýrnalısıka salasynda jumys istep kórýge degen talpynysym; ekinshisi – meniń oıymsha, ár adam mamandyǵy men qyzyǵýshylyǵyna qaramastan, óz quqyqtaryn, Ata Zańyn bilýi tıis. Bul másele ýaqyt pen keńistikke táýelsiz mańyzdy taqyryptardyń biri bolyp qala bermek. 

Bul eńbekten Shoqan zamanynda da sot isinde birtalaı artyqshylyq pen kemshilik bolǵanyn bilýge bolady. Mysaly, 1854 jylǵy Patsha úkimetiniń bılerdi laýazymdyqqa tirkep, olardy saılaýǵa baǵyttalǵan jarlyǵyn Sh.Ýálıhanov quptamady.  Bul týraly ol: “Bılerge chınovnıktik ataq berip, olardyń laýazymyn kóterýdi kózdegen bul zań, … bılikti halyqtyń ádet-ǵuryptary men pravosynan eshbir habary joq baqqumar baılarǵa beredi” deıdi. Bul sózinen-aq ǵalymnyń sot júıesiniń dástúrli bolmysyn saqtap qalý men qara qyldy qaq jarǵan ádildiktiń qaımaǵyn buzbaý prınsıpin ustanǵanyn kórsek bolady. Sonymen qatar, Shoqan barymta máselesin de qarastyrǵan. Onyń pikirinshe, barymta isi orys sotymen emes, qazaq handarynyń zańdary men (Qasym hannyń “Qasqa joly”, Esim hannyń “Eski joly”, Táýke hannyń “Jeti jarǵysy”) bıler sotynyń qaraýyna berýdi talap etti. Bul rette, Sh.Ýálıhanovtyń etnografıa salasyndaǵy bilgirligin baıqaýǵa bolady: ár halyqtyń zańy men ádebin, dástúri men saltyn jetik bilip, ony paıdaǵa jaratty. Shoqannyń osy bir tusy jaıly onyń dosy A. Pypın bylaı deıdi:  “…Materıal jınaý úshin Ýálıhanov eshnárseden aıanbady, óz halqynyń ańyz, áńgime, poema, qıssa-dastandaryn muqıat jazyp aldy, ómirine qaýip tóngenine qaramastan, eski jádigerlerdi satyp alyp, kóne qoljazbalardy jınady... Ýálıhanov óz eline tereń adaldyǵyn saqtady, ol qazaq ómirin súıdi, sonymen birge batys órkenıetin baǵalaı aldy, óz halqynyń bolashaǵyn tek Reseı qanatynyń astynan kórdi»

Shoqandy tolyq zerttep bittik dep aıta almaspyz. Óıtkeni, onyń eńbekteri óz zamanynyń shyndyǵyn baıandaǵany úshin túbegeıli joıylǵan edi. Soǵan qaramastan, ol kisi týraly búginde biletinimiz qanshama. Onyń eli úshin, halqy úshin atqarǵan eren eńbegi men arıstokrattyq beınesi kúni búginge deıin arıstokratıa etalony. Shoqan – kúlli Álemge ortaq azamat. Shyǵys pen Batys mádenıetterin tereń tanı otyryp, óz halqyna sonyń ishindegi eń asylyn darytpaqshy bolǵan uly tulǵa.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti Jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti Telıbaeva A.S.

---