InfoHub Logo

Embrıogenez barysynda uryq japyraqshalarynyń damýy (dıfferensırovka) olardan ártúrli ulpalar men múshelerdiń qalyptasýymen júredi. Onyń ishinde, ektodermadan teri epıdermısi, tyrnaq pen shash, maı men teri bezderi, júıke júıesi (mı, julyn, ganglıalar, júıkeler), sezim músheleriniń reseptorly kletkalary, kóz janary, aýyz, muryn qýysynyń jáne anal tesiginiń epıtelııi, tis emaly damıdy. Entodermadan óńeshtiń, asqazannyń, ishektiń, óttiń, keńirdektiń, bronhtardyń, ókpeniń, zár shyǵarý kanalynyń epıtelııleri, sonymen qatar baýyrdyń, uıqy beziniń, qalqansha, paraqalqansha jáne alqym bezderiniń epıtelııleri damıdy. Mezodermadan tegis bulshyq etter, qańqa jene júrek bulshyq etteri, qan men qan tamyrlary, derma, dáneker ulpa, súıekter men shemirshek, tis dentıni, shajyrqaı, búırek, tuqym bezderi men júmyrtqa bezderi damıdy. Adamda alǵashqy bolyp mı jáne julyn jekelenedi. Ovýlásıadan soń 26 kúnnen keıin adam úryǵynyń uzyndyǵy shamamen 3,5 mm quraıdy. Onymen qosa qoldyń bastamasy baıqalady, al aıaqtyń bastamalary endi ǵana damı bastaıdy. Ovýlásıadan 30 kún ótkennen soń uryqtyń uzyndyǵy 7,5 mm-ge jetedi. Bul ýaqytta aıaq-qoldyń, kóz uıashyqtarynyń, mı syńary, baýyr, ót qapshyǵy jene tipti júrektiń kameralarǵa bólinýiniń segmentasıalaryn baıqaýǵa bolady.

Shamamen, dene uzyndyǵy 40 mm jáne salmaǵy 5 g adamnyń segiz aptalyq uryǵynda deneniń barlyq qurylymdary paıda bolady. Organogenez embrıonaldy kezeńniń aıaǵynda aıaqtalady. Bul kezde embrıonnyń syrtqy kelbeti adamǵa uqsas keledi. Adamnyń 12 aptalyq urpaǵynyń uzyndyǵy shamamen, 87 mm-ge, al salmaǵy shamamen, 45 g jetedi. Urpaqtyń odan arǵy damýy men ósýi jalǵasady. Mysaly, damýdyń 4 aıynda shashtary paıda bolady, al 20 aptada qan kletkalary paıda bola bastaıdy. Eger defınıtıvti aýyz qýysy alǵashqy aýyzdyń (blastopor) ornynda qalyptassa, onda mundaı janýarlardy alǵashqy aýyzdylar (qurttar, mollúskalar, býynaıaqtylar) dep ataıdy. Egerde defınıtıvti aýyz qarama-qarsy jerde paıda bolsa, onda mundaı janýarlardy ekinshi aýyzdylar (tikenterililer, hordalylar) dep ataıdy.

Uryqtyń ortamen baılanysyn qamtamasyz etý úshin onyń ýaqytsha ǵana bolatyn provızorly músheleri damıdy. Jumyrtqa kletkasynyń tıpterine qaraı provızorly múshelerge ártúrli qurylymdar jatady. Balyqtar, reptılıalar men qustarda provızorly músheleri saryýyz qapshyǵy bolyp tabylady. Sútqorektilerde saryýyz qapshyǵy embrıogenezdiń basynda qalyptasady, biraq damymaıdy. Keıin olar redýksıaǵa ushyraıdy. Evolúsıa barysynda reptılıalarda, qustarda jene sútqorektilerde embrıondardy qorǵaıtyn jáne qorekpen qamtamasyz etetin uryqtyq qabyqshalar damyǵan. Sútqorektilerde, onyń ishinde adamdarda, bul uryqtyq qabyqshalar embrıonnyń denesinen damıtyn ulpa japyraqshalary bolyp tabylady. Mundaı qabyqshalardyń úsh túri — amnıon, horıon jáne allantoıs bolady. Embrıonnyń syrtqy qabyǵy — horıon dep atalady. Ol jatyrǵa jabysady. Jatyr ornalasqan jerdi plasenta dep ataıdy. Uryq plasentamen plasentaly qan aınalýmen qamtamasyz etetin qan tamyrlary bolatyn kindik arqyly baılanysqan. Amnıon ishki japyraqshadan, al allantoıs amnıon men horıonnyń arasynda damıdy. Amnıotıkalyq qýys dep atalatyn embrıon men amnıon arasyndaǵy keńistikte suıyqtyq (amnıotalyq) bolady. Bul suıyqtyqta embrıon jáne týylǵanǵa deıin urpaq jatady. Uryqtyń zat almasýy plasenta arqyly qamtamasyz etiledi. Embrıon bólikteriniń pishinin qalyptastyrý negizine zat almasýdyń kelisilgen prosesteri jatyr.

Damýdyń zańdylyǵy onyń geterohronıalyǵy (mezgilsizdigi) bolyp tabylady, ol degenimiz — organdardyń qalyptasýynyń ár mezgilde júrýi jáne olardyń qarqyndylyǵynyń ártúrli bolýy. Aldymen jumys jasaýǵa tıisti organdar men júıeler jyldam damıdy. Qoldyń bastamasy aıaqtyń bastamasyna qaraǵanda tez damıdy. Úryq pen urpaqtyń damýyna anasynyń tirshilik etý jaǵdaıy úlken eser etedi. Uryq ártúrli áserlerge asa sezimtal bolady. Sondyqtan qıyn-qystaý kezeńi ajyratylady, ol kezeńderde uryqtar jene keıin urpaqtar zaqymdaýshy faktorlarǵa ábden tózimdi bolady. Adamda embrıonaldy ontogenezdiń qıyn-qystaý kezeńderi, uryqtanýdan keıingi alǵashqy kúnder, plasentanyń paıda bolýy men bosaný bolyp tabylady, al zaqymdaýshy faktorlarǵa alkogól, ýytty zattar, otteginiń jetispeýshiligi, vırýstar, bakterıalar, patogendi qarapaıymdylar, gelmıntter jáne basqa faktorlar jatady. Bul faktorlar terratogendi áserimen kemtarlyqqa, qalypty damýdyń aýytqýlaryna ákeledi.

Sonaý Gıppokrattyń kezinde-aq (b.z.d. V) uryqtyń dúnıege kelýin ınısıasıalaıtyn sebepter jaıly suraqtar talqylanǵan. Kóbine, Gıppokrattyń ózi urpaqtyń damýy, óziniń týylýyn ınısıasıalaıdy dep joramaldaǵan. Aǵylshyn zertteýshileriniń qoılarǵa jasaǵan jańa tájirbıelik eńbekteri qoılardyń tóldeýiniń ınısıasıasy urpaqtyń gıpotalamýs+gıpofız+búırekústi keshenimen baqylanatynyn kórsetti. Gıpotalamýs ıadrosynyń zaqymdanýy, gıpofızdiń nemese búırekústi beziniń aldyńǵy bóliginiń alynyp tastalýy qoı júktiligin uzartady. Qoılarǵa adenokortıkotropty gormondy (gıpofızdiń aldyńǵy bóliminiń sóli) nemese kortızoldy (búırekústi beziniń sóli) engizse, kerisinshe olardyń júktiliginiń merzimin qysqarady.

Damýdyń asa jıi bolatyn aýytqýy uryqtyń óte erte satyda bólinip ketýi, ol bir jumyrtqaly (monozıgotaly) egizderdiń paıda bolýyna ákeledi. Sonymen qatar sıamdyq egizder de bolady, olar bólinbeıtin organızmder. Bólinbeý ártúrli bolady, ol azdaǵan baılanystan bastap bastary men aıaqtary ajyratylǵan organızmderdiń tolyqtaı qosylýy júredi. Keıbirde eki sıamdyq egizderdiń bireýi qalypty bolady, al ekinshisi óte ózgiriske ushyraǵan, qalyptyǵa bekinedi, negizinen parazıt bolyp tabylady.

Joǵary satydaǵy eýkarıottardyń damý prosesinde bir ǵana uryqtanǵan zıgota-kletkasy mıtoz barysynda odan arǵy damýda morfologıasy.men makromolekýlalyq quramynyń alýan túrligimen sıpattalatyn ártúrli tıpti kletkalarǵa — epıtelıı, júıke, súıek, qan kletkalaryna jáne basqalaryna bastama beredi. Degenmen, ártúrli tıpti kletkalarǵa birdeı gender jıyntyǵynan túrý tán, biraq olar bir nemese birneshe arnaıy qyzmetterdi atqara otyryp, joǵary mamandanǵan bolyp keledi, ıaǵnı bir gender «jumys atqarady», basqalary belsendi emes. Mysaly, tek erıtrosıtter ǵana gemoglobınniń jasalýy men saqtalýyna mamandanǵan bolyp keledi.

Dál osylaısha epıdermıs kletkalary tek keratınındi sıntezdeıdi. Sondyqtan, somatıkalyq kletkalardyń ıadrolarynyń genetıkalyq uqsastyǵy men kletka jiktelýiniń negizinde jatqan mehanızmderdi tanýdaǵy prerekvızıt retinde uryqtanǵan jumyrtqa kletkalarynyń damýynyń negizgi mehanızmderi týraly suraqtar áldeqashan paıda bolǵan.

50-jyldardan bastap kóptegen zerthanalarda jasandy jolmen ıadrolarynan aıyrylǵan júmyrtqa kletkalaryna somatıkalyq ıadrolardy sátti kóshirip otyrǵyzý tájirbıeleri jasalyndy. Ártúrli jiktelgen kletkalardyń ıadrolaryndaǵy DNQ-ny zertteý jumystary shamamen barlyq jaǵdaılarda genomdarda nýkleotıdtik juptardyń birdeı sáıkestiligi jıyntyǵynyń bolatyndyǵyn kóresetti. Tek jiktelýdiń sońǵy deńgeıiniń barysynda sútqorektiler erıtrosıtteriniń ıadrolarynan aıyratylatyndyǵy belgili. Biraq turaqty gemoglobındi mRNQ-nyń pýldary sıntezdelip qoıady, sondyqtan ıadrolarǵa erıtrosıtter qajet bolmaı qalady. Basqa mysaldarǵa damý barysynda modıfıkasıalanatyn ımmýnoglobýlınder men T-kletkalarynyń genderin jatqyzýǵa bolady. Embrıonaldy ontogenezdiń baqylaý mehanızmderin taný baǵyttarynyń eń iri satysy 1960 — 1970 jyldary aǵylshyn zertteýshisi D. Gerdonmen aldyn ala ıadrolary alynyp tastalǵan jumyrtqa kletkalaryna osy ıadrolardy engizse, somatıkalyq kletkalardyń ıadrolary jumyrtqa kletkasynyń odan arǵy damýyn qamtamasyz ete alatyndyǵyn bilý maqsatynda jasalǵan tájirbıeleri bolyp tabylady. Baqashabaqtyń somatıkalyq kletkalarynyń ıadrolaryn aldyn ala ıadrolary alynyp tastalǵan baqalardyń jumyrtqa kletkalaryna kóshirip otyrǵyzǵan. Bul tájirbıeler somatıkalyq kletkalardyń ıadrolarynyń shynymen de jumyrtqa kletkasynyń odan arǵy damýyn qamtamasyz ete alatyndyǵyn kórsetti, ıaǵnı olar jumyrtqa kletkalaryn uryqtandyra alatyn jáne odan ári damýyna májbúr ete alatyn bolyp shyqty. Munymen janýarlardy klondaý múmkindigi kórsetildi.

Odan keıin basqa zertteýshiler bir tuqymdy qoılardyń 8 jáne 16 kúndik embrıondarynyń jeke blastomerlerin basqa tuqymnyń jumyrtqa kletkasynyń ıadrosy joq jartysyna tasymaldaý dúnıege qozylardyń kelýimen aıaqtalatyn tirshilikke qabiletti embrıondardyń qalyptasýymen ere júrdi.

1997 j. basynda aǵylshyn avtorlary qoılardyń jasandy jolmen ıadrolarynan aıyrylǵan jumyrtqa kletkalaryna somatıkalyq kletkalardy (embrıon kletkalary, uryq pen eresek qoılardyń tólderi) engizý, odan soń osylaıshauryqtanǵan jumyrtqa kletkalaryn qoılardyń jatyryna engizý qozylardyń dúnıge kelýimen aıaqtalatyn júktiliktiń paıda bolýymen júretindigi kórsetildi.

Bul nátıjelerdi baǵalaý sútqorektilerdi qashyrmaı-aq kóbeıtip, kletkalary ákelik nemese sheshelik ıadro materıaly bar úrpaq alýǵa bolatynyn kórsetedi, ol donor-qoıdyń jynysyna teýeldi bolady, mundaı kletkalardatek sıtoplazma jáne mıtohondrıalar ǵana analyq qasıetke ıe. Bul qorytyndy keremet jalpy bıologıalyq mańyzǵa ıe bizdiń janýarlardyń kóbeıý potensıalyna degen kózqarastarymyzdy keńeıtedi. Biraq áńgime tabıǵatta bolmaıtyn genetıkalyq manıpýlásıalar jaıynda bolatynyn aıtýymyz kerek. Ekinshi jaǵynan praktıkalyq kózqaras boıynsha bul genetıkalyq manıpýlásıalar joǵary úıymdasqan belgili qasıetteri bar janýarlardy klondaýdyń tikeleı joly bolyp tabylady, jene ekonomıkalyq mańyzǵa ıe bolady. Medısınalyq kózqaras boıynsha, bul jol bolashaqta erkektik belsizdiktiń jolyn alý úshin de qoldanylýy múmkin.

Sonymen embrıonnyń qalypty damýyna qajet genetıkalyq aqparat kletkanyń jiktelýi kezinde joǵalmaıdy. Basqasha aıtqanda, somatıkalyq kletkalar totıpotenttik dep atalatyn qasıetterge ıe, ıaǵnı olardyń genomynda jiktelý nátıjesinde olarǵa bastama bergen, uryqtanǵan jumyrtqa kletkasynan alynǵan barlyq aqparat bolady. Bundaı aqparattyń bolýy kletka jiktelýiniń genetıkalyq baqylaýǵa ushyraıtyndyǵyn bildiredi.

Kóptegen eýkarıottardaǵy uryqtanýdan keıin júretin qarqyndy belok sıntezi mRNQ sıntezimen júrmeıtindigi anyqtaldy. Omyrtqaly janýarlardyń, ásirese, amfıbıalardyń ovogenezin zertteý jumystary qarqyndy transkrıpsıanyń meıozdyń profaza I (ásirese dıplotena) kezinde júretindigin kórsetti. Sondyqtan, mRNQ men pro-mRNQ molekýla túrindegi gendik transkrıpter jumyrtqa kletkasynda áser ete almaıtyn jaǵdaıda saqtalady. Embrıonaldy kletkalarda assımetrıalyq bólinýler bolady, olar embrıonaldy kletkalardyń bólinýi eki kletkanyń bastamasyn berýine, jáne olardyń tek bireýiniń ǵana transkrıpsıaǵa qatysatyn belokty ıemdenýine negizdeledi. Osylaısha, enshiles kletkalar arasynda transkrıpsıalyq faktorlardyń bir qalypty taralmaýy, bólinýden keıingi olardaǵy ártúrli genderdiń ekspressıasyna ıaǵnı kletka dıferensıasıasyna ákeledi.

Amfıbıalarda jáne múmkin, kóptegen omyrtqalylarda erte damýdy baqylaıtyn (blastýla satysyna deıin) genetıkalyq baǵdarlama ovogenez barysynda qalyptasady. Kletkalyq dıferensıasıa bastalatyn (shamamen, gastrýla satysyna deıin) damýdyń keıingi kezenderi gender ekspressıasynyń jańa baǵdarlamalaryn qajet etedi. Sonymen kletka jiktelýi qandaı da bolmasyn baǵyttaǵy genetıkalyq aqparattyń qaıta baǵdarlanýymen baılanysty júredi.

Kletka jiktelýine tán erekshelik, onyń keri aınalmaı qandaı bolmasyn kletka túrine jetelenýi. Bul proses determınasıa dep atalady jáne genetıkalyq baqylanýda bolady, al qazir kletkanyń dıferensıasıasy men determınasıasy tırozınkınazalyq reseptorlar arqyly peptıdti ósý faktorlary júzege asatyn belgiler negizinde kletkalardyń áser etýimen rettelip otyrady. Olardyń bireýi bulshyq et jáne júıke kletkalarynyń jiktelýi óz aldyna membranalyq beloktar bolyp tabylatyn, bir nemese odan kóp tırozınkınazalyq reseptorlar arqyly áser etetin neıroregýlındermen retteledi.

Determınasıanyń genetıkalyq baqylanýy nasekomdarda kórsetilgendeı, determınasıa kezinde arnaıy ımagınaldy dıskilerdegi ózgeristerdi týdyratyn gomeıotropty nemese gomeozısti mýtasıalardyń bar bolýymen kórsetiledi. Nátıjesinde deneniń keıbir bólikteri ózderiniń oryndarynan aýytqyp qalyptasady. Mysaly, drozofılalarda mýtasıalar antenaly dıskiniń determınasıasyn dıskige transformasıalaıdy, ol basynan tartylǵan qol-aıaq apendıksine aınalady. Ophthalmoptera týysyna jatatyn nasekomdarda qanattarynyń qurylymdary kózderine arnalǵan dıskilerden paıda bolýy múmkin. Tyshqandarda 38 gennen turatyn jáne aıaq-qoldyń damýyn baqylaıtyn Noh dep atalatyn mańyzdy gendik klasterler bolady.

Embrıonaldy damý satysyndaǵy genderdiń belsendiliginiń rettelýi jaıyndaǵy suraqtyń ózindik mańyzy bar. Jiktelý barysynda gender ártúrli ýaqytta áser etedi, ol ártúrli mRNQ ártúrli jiktelgen kletkalarynyń transkrıpsıasynda baıqalady, ıaǵnı genderdiń repressıa men derepressıasy oryn alady. Mysaly, teńiz kirpisiniń blastosıtterindegi RNQ-da transkrıpsıalanatyn genderdiń sany 10%-ǵa teń, egeý quıryqtardyń baýyr kletkalarynda-10%, al iri qara maldyń tımýs kletkalarynda-15% quraıdy. Genderdiń transkrıpsıalyq jaǵdaıynyń baqylaýynda gıston emes beloktar qatysady dep eseptelinedi. Osy joramalǵa kelesi málimetter dálel bolady. Kletka hromatınderi in vitro júıesine transkrıpsıalaný satysynda, tek gıstondy mRNQ sıntezdeledi, odan soń gıstondar sıntezdeledi. G-fazasynyń kletkalaryndaǵy hromatınderdi qoldanǵanda kerisinshe, eshqandaı gıstondy mRNQ sıntezdelmeıdi. Eger, gıston emes beloktar Gj-fazasynyń hromatıninen joıylyp, S fazasynda sıntezdelgen gıston emes hromosomdy beloktarmen almassa, onda osyndaı hromatınniń transkrıpsıasynan keıin in vitro gıstonda mRNQ sıntezdeledi. Onymen qosa, gıston emes beloktar G-faza kletkalarynan, al DNQ men gıstondar S-faza kletkalarynan shyqsa, onda eshqandaı gıstondy mRNQ sıntezdelmeıdi. Bul nátıjeler hromatındegi gıston emes beloktardyń gıstondardy kodtaıtyn genderdiń transkrıpsıalaý múmkindigin anyqtaıdy. Sondyqtan gıston emes hromosomaly beloktardyń eýkarıottardaǵy genderdiń rettelýi men ekspressıasynda mańyzdy ról atqarýy múmkin.

Qoldaǵy bar melimetter janýarlardaǵy transkrıpsıanyń rettelýinde beloktyq jáne steroıdty gormondar úlesiniń bar ekendigin kórsetedi. Beloktyq (ınsýlın) jáne steroıdty (estrogen men testosteron) gormondar kletka aralyq komýnıkasıalarda qoldanatyn eki sıgnaldy júıelerden turady. Joǵary satydaǵy janýarlarda gormondar arnaıy sekretorly kletkalarda sıntezdeledi. Qan ózegine túse otyryp, olar ulpalarǵa barady, sebebi belok gormondarynyń molekýlalary salystyrmaly iri pishindi bolady, sondyqtan olar kletkaǵa ene almaıdy. Osyǵan oraı olardyń áserleri kletka-nysandardyń membranalarynda jáne kletka ishilik sıkldik AMF (sAMF) deńgeılerinde ornalasady, belok-reseptorlarymen qamtamasyz etiledi. Steroıdty gormondar bolsa, kerisinshe, kishi molekýlalar bolyp tabylady, olar kletkaǵa membrana arqyly ońaı ene alady. Kletka ishine engennen keıin, olar tek qana nysana kletkasynyń sıtoplazmasynda bolatyn arnaıy reseptorlarmen baılanysady. Gormon+beloktyq reseptor júıeleri nysana kletkalarynyń ıadrolarynda konsentrasıalanyp, belgili bir arnaıy genderdiń promotorly aýdandarymen baılanysatyn gıston emes beloktarmen árekettese otyryp, arnaıy genderdiń transkrıpsıasyn iske qosady. Nátıjesinde, gormon+belok (beloktyq reseptor) júıesiniń gıston emes beloktarmen baılanysýy RNQ-polımerazasynyń qozǵalysy úshin promotorly aımaqtardy bosatady. Organızmderdiń ontogenezindegi embrıonaldy satynyń genetıkalyq baqylanýy jaıyndaǵy málimetterdi qorytyndylaı kele, onyń júrisi dıfferensıaldy qosylystarmen jáne ártúrli kletkalardaǵy (ulpalardaǵy) derepressıa jáne repressıa jolymen genderdiń áserin qosý, toqtatý jáne izdeýge bolady.

---