InfoHub Logo

Jynyssyz kóbeıý, ásirese, vegetatıvti kóbeıý, óte kóne bolyp sanalady. Sońǵysynan spora arqyly kóbeıý qalyptasqan, ol túrlerdiń saqtalýyna, ásirese, olardyń arealdarynyń keńeıýine (taralýyna) jaqsy múmkindikter beredi. Jynysty kóbeıý organızmderdiń ónip-ósýiniń tıimdi joly bolyp tabylady, ol genderdiń «qaıta aralasýy» men jınaqtalýyna múmkindik beredi. Onyń shamamen, 1 mlrd jyl buryn jynyssyz kóbeıýden shyqty dep esepteıdi, sonymen qatar bul prosestegi alǵashqy satylar gametalardyń damýyndaǵy kúrdelilikpen baılanysty bolǵan. Qarapaıym gametalardyń morfologıalyq jiktelýi jetkiliksiz bolǵan, osyǵan oraı kóptegen organızmderde jynys kletkalary atalyq jáne analyq túrlerge jiktelmegen, qozǵalmaly ızogametalar bolǵan kezde alǵa jeteleıtini ızogamıa (isos-teń, gamos-neke) bolǵan.

Odan keıin anızogamıa (grekshe. anisos — teń emes, games — neke) paıda boldy, ol tek kólemi jaǵynan aıyrmashylyǵy bar gametalardyń jiktelýimen sıpattalady. Bul organızmderde gametalardyń mólsheri ártúrli (makrogametalar jáne mıkrogametalar). Janýarlardyń evolúsıasynyń keıingi kezeńderinde gametalardyń qozǵalǵyshtyǵy, pishini jáne kólemi jaǵynan aıyrmashylyqtar paıda boldy, ol ásirese adamdardyń gametalarynan baıqalady. Sonymen qosa, sútqorektilerde atalyq gametalar kóp mólsherde óndire alatyndyǵyn aıta ketken jón.

Jynysty kóbeıýdiń bıologıalyq turǵyda mańyzy zor. Onyń vegetatıvti kóbeıý men spora arqyly kóbeıýden aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy baryna kúmán joq. K. A. Tımırázev (1843 — 1920) organızmder ózgergishtiginiń belgili kózi retinde jynysty kóbeıýge birneshe ret kóńil aýdarǵan, sebebi meıoz barysynda genderdiń rekombınasıasy, al gametalardyń qosylýynan — genderdiń jańa úılesimderi oryn alady. Tabıǵatta jynysty kóbeıý basqa kóbeıý túrlerine qaraǵanda basym keledi dep aıtýa bolady. Jynysty jolmen kóbeıetin janýarlarda kóbeıý qasıeti salystyrmaly uzaq saqtalady.

Adamda áıelderdegi kóbeıý negizinen 40-45 jasqa deıin, al erkekterde ómir boıy saqtalady deýge bolady. Jynysty kóbeıýge eki ata-ana kerek bolǵandyqtan, bul eki serikterdiń kezdesýinde belgili bir qıyndyqtardy týdyrady. Biraq janýarlardyń evolúsıasy barysynda birqatar qosymsha beıimdeýshilikter paıda boldy, ol atalyqtarynyń jynys kletkalarynyń analyqtarynyń jynys joldaryna túsýine jáne uryqtanǵan jumyrtqa kletkasynyń damýyna jaǵdaı jasaıdy. Bul beıimdeýshilikter evolúsıa barysynda bólip shyǵarǵysh júıelerden paıda boldy, ol zár — jynys júıesiniń qalyptasýyna alyp keldi.

Kóptegen organızmderde tikeleı damý men tiri týýǵa táýelsiz tendensıa damydy. Eger tikeleı damý kóptegen ókpesiz salamandralarda bolsa, barlyq aıaqsyzdar men quıryqsyz amfıbıalardyń kóbinde baıqalsa, al tiri týatyndar janýarlarda qabyrshaqty reptılıalardan bastap paıda boldy. Tiri týýdyń paıda bolýy ana organızmniń ishindegi damýdyń bastapqy kezeńderinde tiri qalý ereksheligine teýeldi. Omyrtqalylardaǵy tiri týý ekologıalyq jaǵdaılarmen baılanysty dep sanalady.

Mysaly, reptılıalarda ol joǵary endikterde tirshilik etýine baılanysty beıimdeýshiliktermen, amfıbıalarda — tómen temperatýralarǵa beıimdelýimen, al shemirshekti balyqtarda — tropıkalyq endikterdegi tirshilikke beıimdelimen baılanysty. Dıploıdtyq jaǵdaı ertúrli allelderdiń jınaqtalýymen júzege asady. Sondyqtan jynystyq kóbeıý jynyssyz kóbeıýge qaraǵanda basym keledi, óıtkeni ol organızmderge ózgergishtikke úlken múmkindik beredi, al bul evolúsıada óte úlken mańyzǵa ıe.

Partenogenez kóbeıý jaǵynan basymdylyqqa ıe, óıtkeni ol tek analyq urpaqtardy beredi. Biraq ol sırek. Organızmderdiń tabıǵı popýlásıalarynda jynystyq kóbeıýdiń partenogenezben almasýynyń az jıilikte bolýyn túsindirý úshin 2 gıpoteza qoldanylady. Gıpotezalardyń bireýine sáıkes (mýtasıalyq-akkýmýlátıvtik) jynys adaptıvtik beıimdeýshilik bolyp tabylady, sebebi ol genmen qaıtalanýshy mýtasıadan «tazartady», al basqa gıpoteza (ekologıalyq) boıynsha jynys ortanyń ózgermeli jaǵdaılarynda adaptıvtik beıimdeýshilik bolyp tabylady. Kópshilik ǵalymdar eki gıpotezanyń ekeýi de durys dep sanaıdy. Ósimdikterde tirshiliginde qozǵalmaýshylyqtyń evolúsıalyq damýyna baılanysty atalyq jáne analyq gametalardyń birigýin qamtamasyz etetin beıimdeýshilikterdi daıyndaýǵa qajettilik týdy.

---