InfoHub Logo

Proembrıonaldyq (grekshe rro — deıin, embryon — uryq) kezeńi organızmderdiń jeke damýynda gametogenez prosesinde jynys kletkalarynyń paıda bolýymen baılanysty. Joǵaryda kórsetilgendeı, janýarlardyń atalyq jynys kletkalary qurylymy boıynsha basqa kletkalardan (somatıkalyq) aıtarlyq aıyrmashylyǵy bolmaıdy, al jumyrtqa kletkalarynyń mańyzdy ereksheligi sol, onda saryýyzdyń kóp bolýy. Jumyrtqa kletkalaryndaǵy saryýyzdyń mólsheri men onyń ornalasýyn negizge ala otyryp, olardy úsh tıpke bóledi, atap aıtqanda:

1. Izolesıtaldy kletkalar. Bul jumyrtqa kletkalarynda kletka ishinde birdeı ornalasqan azdaǵan saryýyz bolady. Izolesıtaldy jumyrtqa kletkalaryn tikenterililer (teńiz kirpileri), tómengi satydaǵy hordalylar (lansetnıkter), sútqorektiler óndiredi.

2. Telolesıtaldy jumyrtqa kletkalary. Bul jumyrtqa kletkalarynda vegetatıvti bir polúste jınaqtalǵan saryýyz mólsheri kóp. Mundaı jumyrtqa kletkalary mollúskalarda, baýyrymen joǵalaýshylar, qosmekendiler, qustar óndiredi. Mysaly, baqanyń jumyrtqa kletkalary 50% saryýyzdan tursa, taýyqtardyń jumyrtqa kletkalary (turmysta taýyq jumyrtqalary) 95% saryýyzdan turady. Telolesıtaldy jumyrtqa kletkalarynyń ekinshi anımaldy polúsinde sıtoplazma men ıadro jınaqtalǵan.

3. Sentrolesıtaldy jumyrtqa kletkalary. Bul jumyrtqa kletkalarynda saryýyz az, biraq ol ortalyq orynda alady. Mundaı jumyrtqa kletkalarynyń shetterin sıtoplazma alyp jatady. Sentrolesıtaldy jumyrtqa kletkalarynyń mysaly retinde býynaıaqtylar óndiretin jumyrtqa kletkalaryn aıtýǵa bolady.

Proembrıonaldy kezeńge, sonymen qatar, belsendi sıntezdeletin RNQ molekýlalarynyń jınaqtalýymen baılanysty gametalardaǵy metabolızmdik prosesterdiń ótýi tán. Embrıonaldy kezeń nemese embrıogenez (grekshe: embryon -uryq, genesis — damý), jumyrtqa kletkasynyń uryqtanýyn kórsetetin atalyq jene analyq jynys kletkalarynyń ıadrolarynyń janasýynan bastalady. Ana qursaǵynda damıtyn organızmderde embrıonaldy kezeń urpaqtyń dúnıege kelýimen aıaqtalsa, al dernásildik jáne dernásildik emes damý tıpterinde embrıonaldy kezeń urpaqtyń jumyrtqa nemese uryqtyq qabyqshadan shyǵýymen aıaqtalady.

Embrıonaldy kezeńde zıgotanyń satylaryn bóliný, blastýla, gastrýla, uryq japyraqshalarynyń damýy, gıstogenez ben organogenezdi ajyratady. Joǵaryda aıtylǵandaı, sútqorektiler men adamda ýaqyt faktoryn esepke ala otyryp, uryqty uryq músheleriniń qalyptasýyna deıingi aralyqty embrıon, al budan keıin dúnıege kelgenine deıin urpaq dep ataıdy. Adamda embrıonnyń damýy (uryq) ekinshi aıdyń aıaǵynda aıaqtalady. 9 aptadan bastap ana qursaǵynda dúnıege kelgenge deıin organızmniń odan arǵy ósýi men damýymen sıpattalatyn úrpaqtyq kezeń bolady.

Zıgota týraly málimet

Sútqorektilerde zıgota bir atalyq jynys kletkasynyń jumyrtqa kletkasyna jetip, onyń damýyn ınısıasıalaýynan bastalatyn uryqtaný nátıjesinde paıda bolady. Aktıvtengen atalyq jynys kletkasy bar júmyrtqa kletkasynda birqatar fızıologıalyq jáne hımıalyq prosester júredi, protoplazmanyń oryn aýystyrýynan jumyrtqa kletkasynyń bılateraldy sımmetrıasynyń qalyptasýy, sonymen qatar jumyrtqa kletkasynyń basqa atalyq jynys kletkalarymen janasýyn boldyrmaıtyn plazmalyq membrananyń qaıta qurylýy júredi. Odan soń eki kletkanyń ıadrolarynyń janasýyn qamtamasyz etetin ıadrolyq membrananyń buzylýyna ákeletin jumyrtqa kletkasy men spermıanyń plazmalyq membranalarynyń qosylýy júredi. Jumyrtqa kletkasynyń uryqtanýy ondaǵy belok sınteziniń belsendilenýinen bastalady. Kletka ıadrolary qosylady, hromosomanyń dıploıdty jıyntyǵy qalypqa keledi. Osylaısha, shyn máninde, bir kletkaly organızm qalyptasady.

Bólshektený. Morýlanyń paıda bolýy. Bólshektený zıgotanyń (uryqtanǵan jumyrtqa) damýynyń bastapqy kezeńin kórsetedi. Jumyrtqa kletkalarynyń sentroıldary bar bolǵandyqtan, olar mysaly, adamdarda uryqtanǵannan 30 saǵat ótkennen keıin zıgota mıtoz jolymen bólshektene bastaıdy. Adamda bólshektený uryqtanǵan jumyrtqanyń Fallopıı tútigimen qozǵala bastaýymen bastalady jáne jumyrtqa kletkasynyń ústindegi saıshaǵa túsedi. Alǵashqy saısha eki kletkanyń-eki blastomerlerdiń, ekinshisi-tórt blastomerlerdiń, úshinshisi-segiz blastomerlerdiń jáne t.b. paıda bolýyna ákeledi. Zıgotanyń birinen soń biriniń qatarlanǵan bólshektenýinen paıda bolǵan kletka toby morýla (grekshe morum -tut jemisi) dep atalady.

Morýla satysyn jynysty jolmen kóbeıetin barlyq kóp kletkaly janýarlar ótedi. Qandaı túrge jatýyna qaraı bóliný árqalaı júredi. Radıaldy (omyrtqalylar, tikenterililer), bılateraldy (grebnevıkter, keıbir hordalylar) jene spıráldy bólshektený (nemertınder, saqınaly qurttar, kóptegen mollúskalar) dep ajyratylady, bólshektenýdiń bul túrleri bólshektenýdiń jazyqtyǵyna baılanysty. Sondyqtan olardyń morýlalary ertúrli sandy kletkadan turady. Sonymen qatar kletkalardyń bir bóliginen trofoblast dep atalatyn qurylym qalyptasady, onyń kletkalary uryqty qorektendiredi jáne fermentterdiń kómegimen onyń jatyr qabyrǵasyna enýin qamtamasyz etedi. Adamda morýlanyń jatyr qabyrǵasyna ustalýy uryqtanýdan 7 kúnnen keıin bolady. Trofoblast kletkalary keıinirek uryqtan bosap qalady jáne jatyr ulpalaryn suıyqtyqpen toltyratyn kópirshikti quraıdy.

Bólshektenýdiń ózine saı sıpaty onda kletkalardyń aıtarlyqtaı ósimi bolmaýymen túsindiriledi. Sondyqtan bul satynyń bıologıalyq máni iri kletkadan (jumyrtqa kletkasy) sıtoplazmanyń ıadroǵa qatynasy tómen kishirek kletkalardyń paıda bolýymen sıpattalady. Nátıjesinde blastomerlerdegi sıtoplazmalyq jıyntyqtardyń kórinisiniń ózgerisi júredi, ol ıadro úshin jańa sıtoplazmalyq orta jasaıdy.

Zıgotanyń bólshektenýi blastýla (grekshe blastos — óskin) dep atalatyn kóp kletkaly qurylymnyń qalyptasýymen aıaqtalady. Bul qurylym blastoderma dep atalatyn kletkalardyń bir qabatynan turatyn kópirshik formaly bolady. Endi bul kletkalardy embrıonaldy dep ataıdy Kólemi jaǵynan blastýla jumyrtqa kletkasyna uqsas. Bólshektený kezinde ıadrolardyń sany ósedi, DNQ-nyń jalpy kólemi ulǵaıady. Blastýla satysynyń aıaǵynda, sonymen qatar mRNQ men tRNQ-nyń azdaǵan mólsheri sıntezdeledi, biraq jańa rıbosomalar men rıbosomalyq RNQ gastrýlásıa bastalǵanǵa deıin tabylmaıdy, al tabylyp jatsa, onda ol óte az mólsherde bolady.

Gastrýlásıa týraly málimet

Gastrýlásıa (grekshe: gastre — tamyr qýysy) blastýlanyń qalyptasýynan keıin júretin embrıonaldy kletkalardyń jyljý prosesi, ol uryqtyń eki nemese úsh (janýardyń túrine baılanysty) qabatynyń nemese uryq japyraqshalarynyń qalyptasýymen júredi. Gastrýlásıa almasý jıiliginiń bólshektenýmen salystyrǵanda 2-3 ese ulǵaıatyndyǵymen sıpattalady. mRNQ, rRNQ, rıbosomalar men beloktardyń sıntezi tez arada ósedi. Izolesıtaldy jumyrtqalardyń damýy (gastrýlásıa) blastýlanyń ishine vegetatıvti polústiń ınvagınasıasymen júredi, nátıjesinde qarama-qarsy polústar janasady, al blastoselder (blastýla qýysy) birshama joıylady, tipti, múldem joıylady. Uryqtyń syrtqy qabatynyń kletkalary nemese syrtqy uryq japyraqshasy ektoderma (grekshe ectos — syrtynan, derma — teri), al ishkisi -entoderma (grekshe: entos — ishki) nemese ishki uryq japyraqshasy dep atalady. Mundaǵy paıda bolǵan qýysty gastrosel, nemese birinshi ishek dep atasa, oǵan kire beristi blastopor (bastapqy aýyz) dep ataıdy.

Eki uryq japyraqshalarynyń damýy gýbkalar men ishekqýystylarǵa tán. Biraq hordalylarǵa gastrýlásıa kezeńinde ektoderma men entodermanyń arasynda paıda bolatyn (90 — sýret) úshinshi uryqtyq japyraqshanyń mezodermanyń (grekshe mesos — ortańǵy) damýy tán. Gastrýlásıa odan eri damýǵa qajet alǵyshart bolyp tabylady, sebebi ol kletkalardy múshelerdi qalyptastyrý múmkindigin ashatyn qalypqa keltiredi. Úsh embrıonaldy bastaýlarǵa jiktelgen uryqtyq materıal damyp kele jatqan uryqtyń barlyq ulpalary men múshelerine bastama beredi.

---