InfoHub Logo

Organızm dúnıege kelgennen bastap onyń postembrıonaldy damýy (adamdarda postnataldy) bastalady, ol organızmderderdiń túrlerine qaraı birneshe kúnnen júz jylǵa deıin ótedi. Demek, tirshiliktiń uzaqtyǵy — bul organızmderdiń túrlik belgisi, ol olardyń uıymdasýyna táýeldi bolmaıdy (tómennen qara). Postembrıonaldy ontogenezde ıývenıaldy jáne pýbertatty kezeńder, sonymen qatar ólimmen aıaqtalatyn kárilik kezeńdi ajyratady.

Iývenıldy kezeń. (lat. juvenilis — jas) organızmniń týylǵanynan jynystyq jetilýine deıingi kezeń. Ártúrli organızmderde ol túrlishe ótedi jáne organızmderdiń ontogenez tıpterine baılanysty bolady. Bul kezeńge tikeleı nemese tikeleı emes damý tán. Tikeleı damý túri tán organızmder jaǵdaıynda (kóptegen omyrtqasyzdar, balyqtar, baýyrymen jorǵalaýshylar, qustar, sútqorektiler, adam) jumyrtqa qabyqshasyn jaryp shyqqan nemese jańa týylǵandar eresek túrlerge uqsas keledi, sońǵylarynan tek kóleminiń kishi bolýymen, sonymen qosa jeke músheleriniń tolyqtaı damymaýymen jáne denesiniń teń emes proporsıalarymen ajyratylady.

Tikeleı damýǵa ushyraǵan organızmderdiń ıývenıldy kezeńdegi ósýiniń ózgesheligi — kletkalardyń sany men kóleminiń ósýi jáne denesiniń proporsıalary ózgerýi. Adamnyń ártúrli músheleriniń ósýi bir qalypty emes. Mysaly, basynyń ósýi balalyq shaqta aıaqtalady, aıaqtarynyń proporsıonaldy mólsherge shamamen 10 jasta jetedi. Syrtqy jynys músheleri 12-14 jasta óte tez ósedi. Belgili jáne belgisiz ósýdi ajyratady. Belgili ósý belgili bir jasqa jetkende ósýin toqtatatyn organızmderge tán, mysaly, nasekomdar, sútqorektiler, adam. Belgisiz ósý ómir boıy ósetin organızmderge tán, mysaly, mollúskalar, balyqtar, qosmekendiler, baýyrymen jorǵalaýshylar, ósimdikterdiń kóptegen túrleri.

Tikeleı damymaıtyn organızmder metamorfoz (lat. metamorphosis — túrlený) dep atalatyn túrlenýdi bastan ótkeredi. Olar damý barysynda organızmderdiń túr ózgerisinen ótedi. Metamorfozdar ishekqýystylarda(gıdralar, medýzalar, marjan polıpteri), taspa qúrttarda (fasıola), jumyr qurttarda (askarıda), mollúskalarda (ýstrısalar, mıdıalar, segizaıaqtar), býynaıaqtylarda (shaıandar, ózen krabtary, omarlar, krevetkalar, saryshaıandar, órmekshiler, keneler, nasekomdar) jáne keıbir hordalylarda (qabyqtylar men qos -mekendiler) kezdesedi. Metamorfozdyń tolyq jene tolyq emes túrleri bolady. Metamorfozanyń asa aıqyn túrin tolyq ta, tolyq emes te metamorfozaǵa ushyraıtyn nasekomdardan baıqaýǵa bolady.

Tolyq emes túrlený kezinde jumyrtqa qabyqshasynan qurylysy jaǵynan eresek organızmderge uqsas, biraq kólemi kishirek keletin organızm shyǵady. Mundaı organızmdi dernásil (lıchınka) dep ataıdy. Ósý men damý barysynda dernásildiń mólsheri ulǵaıady, biraq hıtındi jabynynyń bolýy dene mólsheriniń odan ári ulǵaıýyna bóget bolady, ol túleýge ekeledi, ıaǵnı astynda júmsaq kýtıkýla bolatyn hıtındengen jabyn túsedi. Sońǵysy jazylady jáne osynyń saldarynan janýardyń kólemi úlkeıedi. Birneshe túleýden soń janýar eseıedi. Tolyq emes aınalýǵa qandalanyń damýy mysal bolady. Tolyq túrlený -jumyrtqa qabyqshasynan eresek daralardan qurylysy jaǵynan aıyrmashylyǵy bar dernásil shyǵady. Mysaly, kóbelekter men kóptegen nasekomdardyń dernesilderi juldyzqurt dep atalady. Olar túleıdi, qýyrshaqqa aınala otyryp, tipti, birneshe retten túleýi de múmkin. Sońǵylarynan eresek túri (ımago) damıdy, onyń aldyńǵylardan eshbir aıyrmashylyǵy bolmaıdy.

Pýbertatty kezeń. Bul kezeńdi basqasha pisip jetilgen kezeń dep ataıdy jene ol organızmderdiń jynysty kóbeıýimen baılanysty. Bul kezeńde organızmniń damýy maksımýmǵa jetedi. Postembrıonaldy kezeńdegi damý men ósýge ortanyń faktorlary úlken áser etedi. Ósimdikter úshin sheshýshi faktorlarǵa jaryq, ylǵaldylyq, temperatýra, topyraqtaǵy qorektik zattardyń sany men sapasy jatady. Janýarlar úshin birinshi deńgeıli maǵynaǵa tolyqqandy qorektendirý ıe bolady (qorektegi beloktar, kómirsýlar, lıpıdter, mıneraldy tuzdar, dárýmender, mıkroelementter). Sonymen qatar ottegi, temperatýra, jaryq (D dárýmeniniń sıntezi) ta mańyzdy. Janýar organızmderiniń ósýi men jeke damýy rettelýi jaǵynan neırogýmaroldyq rettelýge jáne júıke mehanızmderimen rettelýge ushyraıdy. Ósimdikterde fıtogormondar dep atalatyn gormon tárizdi belsendi zattar tabylǵan. Fıtogormondar ósimdikter organızmderiniń tirshiliginde mańyzdy qyzmet atqarady.

Janýarlardyń kletkalarynda tirshilik etý prosesinde hımıalyq belsendi zattar sıntezdeledi, olar tirshilik áreketteriniń prosesterine áser etedi. Omyrtqasyz jáne omyrtqaly janýarlardyń júıke kletkalary neırosekretter bóledi. Endokrındi bezderdiń nemese ishki sekresıa bezderi gormondar dep atalatyn zattardy bóledi. Endokrındi bezder, onyń ishinde ósý men damýǵa qatysy barlar neırosekrettermen retteledi. Býynaıaqtylarda ósý men damýdyń rettelýi gormondardyń túleýge áser etýimen jaqsy kórsetilgen. Dernásildik sekretterdiń kletkalar arqyly sıntezi mıdy jınalatyn gormondarmen retteledi. Shaıantárizdilerdiń erekshe bezinde túleýdi toqtatatyn arnaıy gormon óndiriledi. Bul gormondardyń deńgeıleri túleýdiń kezektiligin anyqtaıdy. Nasekomdarda jumyrtqanyń pisip jetilýiniń, dıapaýzanyń ótýiniń gormondyq rettelýi anyqtalǵan.

Fızıologıalyq regenerasıa — organızmniń tirshilik barysynda joǵaltqan dene bólikteriniń aýysýy. Regenerasıanyń bul túri janýarlar áleminde óte keń taralǵan. Mysaly, býynaıaqtylarda ol ósýmen baılanysty túleýmen júredi. Reptılıalarda regenerasıa quıryǵy men qabyqshasynyń, qustarda — qaýyrsyny, tyrnaǵy men batqylarynan baıqalady Sútqorektilerde fızıologıalyq regenerasıanyń mysaly retinde buǵylardyń jyl saıynǵy múıizderiniń tastaýyn aıtýǵa bolar.

Reparatıvti regenerasıa — kúshteý jolymen tastalǵan organızm denesiniń bir bóliminiń qalpyna kelýi. Mundaı regenerasıa túri kóptegen janýarlarǵa tán, biraq onyń sıpaty ártúrli bolýy múmkin. Mysaly, ol gıdralarda jıi bolady jáne olardyń kóbeıýimen baılanysty, sebebi bir bólikten búkil organızm paıda bolady. Basqa organızmderde regenerasıa qandaı da bir bóligin joǵaltqany jeke múshelerdiń qalpyna kelýge qabilettiligi túrinde paıda bolady. Adamda regenerasıaǵa joǵarǵy qabilettiligine epıtelıı, dáneker, bulshyq et jáne súıek ulpalary ıe bolady. Kóptegen ósimdikterdiń túrleri de regenerasıaǵa qabiletti. Regenerasıa jaıyndaǵy derekter tek bıologıada ǵana emes, sonymen qatar aýyl sharýashylyǵynda, medısınada, ásirese, hırýrgıada keń qoldanysqa ıe.

Kárilik — ontogenez satysy. Kárilik janýarlar ontogeneziniń sońǵy kezeńi bolyp tabylady, onyń uzaqtaǵy túrlik belgi bolyp tabylatyn jene ertúrli janýarlarda túrli jolmen ótetin jalpy ómir súrý uzaqtyǵymen anyqtalady. Kárilik adamdarda birshama anyq zerttelgen. Adamnyń káriligi týraly ártúrli anyqtamalar belgili. Ásirese, asa keń taralǵan anyqtamalardyń biri organızm jasynyń ulǵaıýymen júretin jáne onyń syrqattary nemese óliminiń ulǵaıýyna múmkin bolatyn júıeli ózgeristerdiń jınaqtalýyna negizdeledi. Adamnyń káriligin zertteıtin ǵylymdy gerontologıa (grekshe geron-qarıa, logos-ǵylym) dep ataıdy. Onyń maqsaty eresektik pen ólim arasyndaǵy jastyq aýysýdyń zańdylyqtaryn zertteý bolyp tabylady.

Gerontologıadaǵy ǵylymı zertteýler ártúrli salalarda qoldanylady, ol kletkalyq fermentterdiń belsendiliginiń ózgeristerinen bastap, orta kúızelisteriniń psıhologıalyq jáne áleýmettik jumsarýynyń kári adamdardyń minez-qulqyna áserin anyqtaýmen anyqtalady. Adamda fızıologıalyq kárilikti, jaspen baılanysty qarttyqty jáne áleýmettik faktorlar men aýrýlarǵa baılanysty mezgilsiz kárilikti ajyratady. BÁDSÚ — ń (VOZ) usynystaryna sáıkes adamnyń kekse jasy dep 60 — 75 jasty, al kárilikti 75 jas jáne odan joǵarysyn sanaýǵa bolady. Adamnyń káriligi birqatar ishki jáne syrtqy belgilermen sıpattalady.

Káriliktiń syrtqy belgileriniń ishinde, ásirese, kózge túsetinderi, qozǵalys jattyqtylyǵynyń tómendeýi, syrtqy kelbetiniń ózgerisi, teri serpimdiliginiń, dene salmaǵynyń tómendeýi, bulshyq etterdiń serpimdiligi men shymyrlyǵynyń ózgerisi, bette jáne deneniń basqa bólikterinde ájimderdiń paıda bolýy, tisterdiń túsýi jatady. Mysaly, jınaqtalǵan málimetter boıynsha adam 30 jasta 2 tisin joǵaltady (túsý nátıjesinde), 40 jasta — 4 tisin, 50 jasta — 8 tisin, al 60 jasta- 11 tisin joǵaltady. Ásirese 1 sıgnaldy júıe ózgeristeri ( sezim músheleriniń ótkirligi álsireıdi) baıqalady. Mysaly, deni saý adamnyń birdeı dybystardy ajyratýynyń maksımaldy araqashyqtyǵy 20-30 jasta 12 m, 50 jasta- 10 m, 60 jasta- 7 m, jáne 70 jasta- tek 4 m-dy quraıdy. Sonymen qatar, ekinshi sıgnaldy júıe de aıtarlyqtaı ózgeredi (sóıleý yrǵaǵy ózgeredi, daýsy qatań dybystalady).

Organızmniń qartaıý tabıǵatyn túsiný ertede paıda boldy. Ejelgi Gresıada Gıppokrat kárilik shamadan tys qorektený, taza aýada jetkilikti bolmaýmen baılanysty dep sanaıdy. Arıstotel bolsa, kárilikti organızmderdiń jylý energıasynyń shyǵyndalýymen baılanysty dep sanaǵan. Qorekti keriliktiń faktory retinde Galen de aıtqan. Biraq uzaq ýaqyt boıy mundaı meseleni obektıvti turǵyda túsiný úshin málimetter jetkiliksiz boldy. Tek XIX ǵasyrda kárilikti zertteýde aıtarlyqtaı alǵa jyljý baıqaldy, káriliktiń teorıalary qalyptasa bastady.

Organızmniń qartaıýynyń alǵashqy belgili teorıasy nemis ǵalymy X. Gýfelandtyń (1762 — 1836) uzaq ómir súrýde eńbek is-áreketiniń mańyzyn kórsetýge negizdelgen teorıasy jatady. Onyń bir jalqaýdyń jasy ulǵaıǵan shaqqa jetpeıtindigi týraly oılary bizdiń zamanymyzǵa deıin jetken. Ótken ǵasyrdyń ortasynda Bertold (1849) jasalǵan tájirbıelerden bastama alatyn odan da belgili teorıalardyń biri qartaıýdyń endokrındi teorıasy, ol janýarlardan basqalarǵa tuqym bezderin otyrǵyzý ekinshi jynys belgileriniń paıda bolýyna ákeledi dep eseptedi. Keıinirek fransýz fızıology Sh. Broýn Sekar (1818-1894) tuqym bezderiniń syǵyndylaryn ózine egý arqyly ıneksıalardyń paıdaly jene jasartatyn áseri bolatynyn aıtqan. XX ǵ. basynda kárilik ishki sekresıa bezderiniń, ásirese jynys bezderiniń, áreketiniń tómendeýimen baılanysty degen tujyrymdar paıda boldy. 20-30 jyldary osy tujyrymdar negizinde ártúrli elderde kekse nemese kári adamdardy jasartýy maqsatymen kóptegen operasıalar jasaldy. Mysaly, Avstrıada G. Shteınah er adamdardyń tuqym saǵaqtaryn baılap tastap, jynys bezderiniń syrtqy sekresıasynyń toqtaýyna ákeledi, al ol keıbir jasarýǵa alyp keletin sekildi dep sanady. Fransıada S.A. Voronov jas janýarlardan kárilerine jáne maımyldan er adamǵa tuqym bezderin otyrǵyzǵan, al KSRO-da Týshnov jynys bezderiniń gıstolızatyn áteshterge engizý arqyly olardy jasartqan. Bul operasıalardyń barlyǵy da tek ýaqytsha bolatyn keıbir nátıje bergen. Aıtylǵan áserlerden keıin qartaıý prosesteri odan da qarqyndy jalǵasqan.

Bizdiń ǵasyrymyzdyń basynda fızıologıalyq jáne patologıalyq kárilik dep bólinetin I. I. Mechnıkovtyń káriliktiń mıkrobıologıalyq teorıasy paıda boldy. Ol adamnyń káriligin patologıalyq, ıaǵnı merziminen buryn qartaıý dep eseptegen. I. I. Mechnıkovtyń tujyrymdarynyń negizderin ortobıoz (orthos-durys, bios- tirshilik) ilimderi qurady, ol boıynsha qartaıýdyń negizgi sebebine, toq ishektegi irip-shirý netıjesinde paıda bolatyn ıntoksıkasıa ónimderi men júıke kletkalarynyń zaqymdalýy jatady. Durys ómir súrý (tazalyqty saqtaý, eńbek etý, zıandy ádetten aýlaq bolý) jaıly ilimdi qalyptastyra otyryp, I. I. Mechnıkov ishektiń shirýge ushyraıtyn bakterıalaryn sút ónimderin paıdalaný arqyly báseńdetý tásilderin kórsetti.

Ólim

Ólim ontogenezdiń sońǵy aıaqtaýshy satysy. Bıologıada ólim jaıynda suraqtar erekshe oryn alady, óıtkeni ólim sezimi adam tabıǵatyna ınstınkke tán jáne árýaqytta adamǵa degen úlken qamqorlyqtardyń biri bolyp tabylady (I. I. Mechnıkov, 1913). Tipti, ólim jaıly suraq ólim fılosofıasy ertúrli tarıhı ýaqyttarda ártúrli sıpattalǵanmen, barlyq fılosofıalyq jáne dinı ilimderde erekshe oryndy alyp otyr jene alady da. Kóne zamanda Sokrat pen Platon jannyń ólmeıtindigin aıtqan, al Arıstotel adam janynyń ólmeıtindigine senetin platonovtyq ıdeıalarǵa qarsy bolǵan, biraq adamnyń óliminen keıin de tirshiligin jalǵastyratyn rýhyna sengen.

Sıseron men Seneka bolashaq ómirdi moıyndaǵan, biraq Mark Avrelıı ólimdi qaryspaı qabyldaıtyn tabıǵı qubylys dep sanaǵan. Ótken ǵasyrda I. Kant pen I. Fıhte de (1762-1814) bolashaq ómirdiń baryna sendi, al A. G. Gegel bolsa jan «absolútti zatpen» jutylady dep sanaǵan, biraq bul zattyń tabıǵaty jaıly aıtylmaǵan.

Barlyq dinı ilimderine júginsek, adamnyń jer betindegi tirshiligi onyń óliminen keıin de jalǵasady jáne adam aldynda turǵan osy ólimge árdaıym daıyndalý qajet. Biraq máńgilik ómirdi qoldamaıtyn tabıǵat zertteýshileri men fılosoftar I. I. Mechnıkov birneshe ret aıtyp ótkendeı, ólim organızmniń tabıǵı ómiriniń bitýi dep sanaıdy. Ólimniń birshama beıneli anyqtamasynyń máni sol, ol «….maǵynasyzdyń maǵynaǵa, tuńǵıyqtyń ǵaryshty sózsiz jeńýi» (V. Solovev, 1894).

Ǵylymı derekter bir kletkaly organızmderdiń (ósimdikter men janýarlar) ólimin olardyń tirshiligin toqtaýynan aıyra bilý qajet dep sanaıdy. Ólim olardyń ólýi bolyp tabylady, al tirshiliginiń toqtaýy olardyń bólinýimen baılanysty. Sáıkesinshe, bir kletkaly organızmderdiń kóp tirshilik etpeıtindigi olardyń kóbeıýimen tolyqtyrylady. Kóp kletkaly ósimdikter men janýarlarda ólim organızm tirshiliginiń tolyǵymen toqtaýy degen maǵynamen túsindiriledi.

Adamda ólimge ushyraýy pýberbatty kezeńde joǵarylaıdy. Ásirese, damyǵan elderde ólimge ushyraý múmkindigi 28 jastan keıin aıtarlyqtaı joǵarylaıdy. Adamnyń klınıkalyq jáne bıologıalyq ólimin ajyratady. Klınıkalyq ólim oılaýdyń joǵalýymen, júrek qaǵysy men tynys alýdyń toqtaýymen sıpattalady, biraq kóptegen kletkalar men músheler tiri qalady. Kletkalardyń ózdiginen jańarýy júredi, ishektiń perıstaltıkasy jalǵasady.

Klınıkalyq ólim bıologıalyq ólimge «jetpeıdi», óıtkeni ol qaıtymdy, ıaǵnı klınıkalyq ólim jaǵdaıynan qaıtadan ómirge «qaıtarýǵa» bolady. Mysaly, klınıkalyq ólim bastalǵannan bastap, ıtterdi 5-6 mınýttan keıin, adamdy 6-7 mınýttan soń ómirge qaıtarady. Bıologıalyq ólim qaıtymsyz bolady. Júrek qaǵysy men tynys alýdyń toqtaýy ózdiginen jańarý prosesteriniń toqtaýyna, kletkalardyń ólimi men ydyraýyna ákeledi. Biraq kletkalardyń ólimi barlyq múshelerde birden bastalmaıdy. Aldymen mıynyń qabyǵy, onan soń ishektiń, ókpeniń, baýyrdyń, bulshyq ettiń, júrektiń epıtelıı kletkalary óledi. Klınıkalyq jaıyndaǵy ólim kórinisterine organızmderdiń reanımasıasy (tirilýi) jaıly is sharalarǵa negizdelgen ol qazirgi medısınada alatyn orny erekshe.

Ómir súrý uzaqtyǵy

Flora men faýnanyń ártúrli ókilderiniń ómir súrý uzaqtyǵynyń málimetterin salystyrý, ósimdikter men janýarlar arasyndaǵy ertúrli organızmder ártúrli ómir súretindigin kórsetedi. Mysaly, shóptesin ósimdikter (jabaıy jáne mádenı) bir maýsym ǵana ómir súredi. Kerisinshe, súrekti ósimdikter tirshiliginiń uzaqtyǵymen sıpattalady. Mysaly, shıe 100 jyl, shyrsha-1000 jyl, emen — 2000 jyl, qaraǵaı — 3000-4000 jylǵa deıin tirshilik etedi.

Býynaıaqtylardyń birqatar túrleri 40-60 jyl, balyqtardyń kóptegen túrleri, mysaly bekireler 55-80 jyl, bakalar — 16, qoltyraýyndar — 50-60 jyl, jabaıy shoshqalar — 25 jyl, jylandar men kesirtkeler — 25-30 jyl, keıbir qustardyń túrleri 100 jáne odan kóp jyl tirshilik etedi. Sútqorektilerdiń ómir súrý uzaqtyǵy azyraq bolady. Mysaly, kishi qara mal — 20-25 jyl, iri qara mal — 30 jyl jáne odan kóp, jylqylar — 30 jyl, ıtter — 20 jyl jáne odan kóp, qasqyrlar — 15 jyl, aıýlar — 50 jyl, pilder — 100 jyl, qoıandar — 10 jyl ómir súredi.

Sútqorektiler arasynda adam uzaq ómir súredi. Bıblıa boıynsha Mafýsaıl 969 jyl, gomerlik batyr Nestor 3 adamdyq ǵasyr, Dando men lakmeılik koróldiń bireýi — 500 jyldan asa ómir súrgen. Árıne bul málimetter anyq emes. Shyndyǵynda kóptegen adamdar 115-120 jáne odan kóp jasqa deıin ómir súrgen. Keıbir adamdardyń 150 jasqa deıin ómir súrgendigi týraly málimetter de bar. Uzaq ómir súretinderdiń fızıkalyq, aqyl-oı qabiletteri joǵary deńgeıde saqtalǵan. Mysaly, Platon, Mıkelandjelo, Tısıan, I. Góte jáne V. Gúgo ózderiniń eń keremet týyndylaryn 75 jastan keıin jazdy.

Uzaq ómir súrý tek eýropeoıdtyqtarǵa ǵana tán emes. Erte kezdegi avtorlar keıbir negrlerdiń 115-160 jáne odan kóp ómir súrgenderi jaıynda jazǵan. XVIII ǵ. ózinde shveısarlyq fızıolog A. Galler (1708 — 1777) júz jas bir januıa arasynda taralady, ıaǵnı uzaq ómir súrý tuqymqýalaýmen de berilýi múmkin dep sanaǵan. Qazirgi derekter bul qorytyndyny joqqa shyǵarmaıdy. Adamda tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵyn jáne ortasha ómir súrý uzaqtyǵyn ajyratady. Tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵy degenimiz eger qandaı bolmasyn tirshilik jaǵdaılary qolaıly bolsa da, adamnyń odan arǵy tirshilik ete almaıtyn jasy. Ortasha ómir súrý uzaqtyǵy kerisinshe, ólimmen toqtatylatyn ındıvıdterdiń jeke bir toptarynyń ómir súrý uzaqtyǵy bolyp tabylady.

Qazirgi kózqarastarǵa sáıkes tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵy genotıp jaǵynan baqylaýǵa alynatyn túrlik sandyq belgiler bolyp tabylady. Mundaı baqylaý ontogenezdiń árbir kezeńinde júzege asady, jáne alǵashqy dálelder 60-jyldarda adam fıbroblastaryn otyrǵyzý kezinde alynǵan tájirbıelik júmystardan dáleldengen. Embrıonnan bólingen fıbrıoblastar 50-ret bólinýge qabiletti, odan keıin olar óledi. Bul adamnyń shamamen 150 jyldyq tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵymen teń. Eresek adamdardyń ulpalarynan alynǵan fıbrıoblastar kerisinshe, az generasıa sanyna beıim. Belgili bir ómir súrý uzaqtyǵy ulpalyq deńgeıge de tán. Tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵy túrdiń evolúsıa barysynda alǵan qasıeti degen dáıekter bar. Jeke ındıvıdterdiń uzaq ómir súrýi bolsa, genotıpterindegi uzaq ómir súretin belgili bir genderdiń úılesiminiń bar bolýy nemese olardyń kletkalaryndaǵy azdaǵan nemese tipti, bolmaıtyn mýtasıalardyń bolýyna baılanysty.

Tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵyn adamnyń ósý kezeńiniń uzaqtyǵy jáne ómir súrý uzaqtyǵymen anyqtaıdy. Adam shamamen 20 jyl ósedi dep eseptelinedi, al uzaq ómir súretinder 5-7 ese úzaǵyraq ómir súredi. Osy túsinikterdi basshylyqqa ala otyryp shveısarıalyq fızıolog Galler XVIII ǵ. adam 200 jasqa deıin, I. I. Mechnıkov te adam 150 jasqa deıin ómir súre alady dese, A. A. Bogomoles pen I. I. Shmalgaýzen adamnyń tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵy 120-150 jyldy quraıtynyn eseptep shyǵardy. Biraq 100 jasqa deıin jeke ındıvıdter ǵana ómir súre alady. Sondyqtan ómir súrýdiń ortasha uzaqtyǵy ósýge qaramastan tabıǵı ómir súrý uzaqtyǵyna sáıkes kelmeıdi.

Ortasha ómir súrý uzaqtyǵyn joǵarylatýǵa birneshe faktorlar áser etedi (sábılerdiń kóp týylýy, balalar óliminiń azaıýy, ınfeksıalarmen tıimdi kúresý, hırýrgıanyń jetistikteri, qorektenýdiń jáne ómir jaǵdaıynyń jaqsarýy, sátsiz jaǵdaılardan ólimniń azaıýy), onymen qosa bul faktorlar popýlásıa músheleri jastardan quralǵan bolsa, aıtarlyqtaı tıimdi bolady. Degenmen, bul jaǵdaıda tabıǵı ómir súrý úzaqtyǵy joǵarylamaıdy.

Ortasha ómir súrý uzaqtyǵynyń tómendeýiniń basty sebepterine sábılerdiń ólimi, sonymen qatar ashtyqtan, aýrýdan, medısınalyq kómektiń jetispeýshiligen ólý jatady. Ólim jaǵdaılarynyń jıiligi dúnıege kelgennen keıin jáne pýbertatty jasqa jetken deıin jappaı azaıady, keıin ol qaıtadan kóteriledi. Damyǵan elderde ólim jıiligi shamamen, 28 jastan keıin aıtarlyqtaı artady. Ejelgi grekter men rımdikterdiń ortasha ómir súrý uzaqtyǵy shamamen 30 jyldy quraǵan. Eýropadaǵy ortasha ómir súrý shamamen XVI ǵasyrda — 21 jas, XVII ǵasyrda — 26 jas, XVIII ǵasyrda — 34 jasty qúrady. XIX ǵ. aıaǵynda ol aqyryndap óse bastady. 1988 jyly búkil álemde ortasha eseppen ol 61 jasty, onyń ishinde ındýstrıalyq jaǵynan damyǵan elderde 73 qurasa, al Afrıkada tek 52 jasty qurady. Biraq ómir súrý uzaqtyǵynyń óte joǵary deńgeıge jetýi, shamadan tys tez arada ósýi, mysaly Shvesıa men Japonıada, oryn alǵandaı erekshelikter belgili. Turǵyndardyń týylý jıiligi, ólimi men eki eselený ýaqyty ártúrli elderde ártúrli bolady. Medısına turǵysynda ortasha ómir súrý uzaqtyǵy — ulttyń densaýlyǵyn bildiredi. KSRO qart adamdarynyń sany boıynsha álem boıynsha birinshi oryndy ıelengen. Mysaly, 1 mln halyqqa jasy 90-nan asqan 104 adam kelgen, al Anglıada ol — 6, Fransıada — 7 jáne AQSH-15 adamdy quraǵan.

Ómir súrý uzaqtyǵynyń ózgeristerimen qazirgi tańda eńbekke jaramdy turǵyndardyń arasyndaǵy ózgerister, mysaly, bizdiń júz jyldyqtyń 30- jyldarymen salystyrǵanda aıtarlyqtaı. Álemniń kóptegen elderinde zeınetke shyǵý jasy men adamdardyń belsendiligi arasynda aıyrma bar, osynyń nátıjesinde álemniń kóptegen elderinde zeınettik jastaǵy adamdar eńbektenýin jalǵastyryp jatyr. Ásirese, ol bizdiń elde keń etek alǵan.

---