InfoHub Logo

Kez kelgen halyq óz saıasatkerlerin, qoǵam qaıratkerlerin, aqyndary men jazýshylaryn maqtan tutady. Qazirgi Qazaqstanda búkil sanaly ǵumyryn saýatsyzdyqty joıýǵa, qazaq halqyn orys jáne álemdik mádenıet qundylyqtaryna baýlýǵa arnaǵan Ybyraı Altynsarınniń esimi erekshe qurmetteledi. Ybyraı Altynsarın-XIX ǵasyrdyń kórnekti aǵartýshysy, etnograf, aqyn, prozashy, aýdarmashy. Onyń kúsh-jigeriniń arqasynda qazaq jerinde qarapaıym otbasylardyń balalary oqı alatyn alǵashqy mektepter paıda boldy.

Balalyq shaǵy men jastyq shaǵy Ybyraı Altynsarın 1841 jyly 2 qarashada dúnıege kelgen. Ókinishke oraı, onyń ata-anasy týraly eshteńe belgisiz. Keıbir málimetter boıynsha Altynsarınniń ákesi 1844 jyly qaıtys bolǵan. Jas kezinen bastap Ybyraı óziniń aýylynda bıdiń qurmetti laýazymyn atqarǵan atasy Balǵoja Jańbyrshyulynyń qamqorlyǵynda boldy. Ómiriniń sońǵy kúnderine deıin Ybyraı Altynsarın óziniń kishi Otany – Nıkolaev ýeziniń Araqaraǵaı bolysynyń quramyna kiretin Jańbyrshy aýylyn umytpaǵan. Búgin uly jerlesimiz týraly estelik retinde burynǵy bolys Qazaqstan Respýblıkasynyń Qostanaı oblysy aýmaǵyndaǵy Altynsarın aýdany bolyp qaıta ataldy.

1857 jyly Y.Altynsarın óziniń atasy – Uzyn-qypshaq rýynyń basqarýshysy, Orynbor shekaralyq komısıasynyń áskerı starshınasy Balǵoja Jańbyrshyulyna jumys istedi. 1859 jyldyń 1 tamyzynan bastap Orynbor oblystyq basqarmasynda kishi tolmach (aýdarmashy) qyzmetin atqardy. Alaıda, talantty jas óz ómiriniń maqsaty mansap pen dárejege umtylý emes, týǵan halqynyń bilimi dep sanady.

1860 jyldan bastap Ybyraı pedagogıkalyq qyzmetpen shuǵyldanady. 1860 j. oblystyq basqarma oǵan Orynbor bekinisinde (Torǵaı) qazaq balalary úshin mektep ashýdy tapsyrdy, osy mektepke orys tili muǵalimi etip taǵaıyndady. Qoǵamdyq qarajatqa ol mektep ǵımaratyn salyp, oqý quraldaryn jazyp berdi. 1864 jyly 8 qańtarda kóptegen adamdar jınalǵan mekteptiń saltanatty ashylýy boldy. Mektep janynda ınternat quryldy, onda halyqtyń qarajaty esebinen tolyq ınternatta otyrǵan 16 oqýshy turdy.

Altynsarın ózi uıymdastyrǵan mektepterde oqýdy dinı emes, zaıyrly baǵytta júrgizýge umtyldy, tárbıelenýshiler jalpyhalyqtyq múddelerge qyzmet etýge daıyn adamdar bolyp ósti. Ol óziniń qazaq oqýshylaryn orys tilin, orys ádebıeti men mádenıetin jetik meńgerýge shaqyrdy. Osy maqsatta ol orys-qazaq mektepteriniń oqýshylary úshin eki oqý quralyn jazýdy qajet dep sanady. Olardy qurastyrý 1879 jyly aıaqtaldy, sol jyly olar "Qyrǵyz hrestomatıasy" jáne "Qyrǵyzdardy orys tiline oqytýdyń alǵashqy nusqaýlyǵy" degen atpen jaryq kórdi.

Altynsarınniń pedagogıkalyq qyzmetinde balalardy tárbıeleý jáne oqytý máseleleri úlken oryn aldy. Ol mektepterdegi búkil oqý jáne tárbıe úrdisiniń basty qozǵaýshysy retinde muǵalimniń róline úlken mán berdi. Ol muǵalimder óz oqýshylaryn jaqsy kórýi kerek dep eseptedi. Sonda ǵana bilim men tárbıe aldynda turǵan maqsattarǵa qol jetkizýge bolady.          

Jalpy, Altynsarınniń ádebı murasynda hattar úlken oryn alady. "Tańdamaly shyǵarmalar" kitabynda olardyń toqsanǵa jýyǵy jarıalanǵan. Altynsarınniń epıstolárlyq shyǵarmashylyǵynyń máni avtordyń kelesi onjyldyqtarda ulttyq pýblısıserdiń nazaryn únemi aýdaryp otyratyn máseleler sheńberin anyqtaýymen anyqtalady, al hattarda kóterilgen keıbir máseleler (ásirese sheneýnikterdiń búrokratızmi týraly) áli de ózekti bolyp qala beredi.

Y. Altynsarın qazaq baspasóziniń bastaýshysy bolyp tabylady. Torǵaı oblysy mektepteriniń ınspektory bola otyryp, ol ákimshilikke qazaq gazetterin shyǵarý týraly ótinish jasaıdy. Bul ótinishke 1883 jyldyń qańtarynda jazylǵan "Kırgızskaıa gazeta" dep atalatyn gazettiń birinshi nómiriniń óz qolymen jazylǵan mátini qosa berildi. Gazet 4 betten turdy.

Ybyraı Altynsarın 1889 jyly 17 shildede 48 jasynda qaıtys boldy jáne Tobyl jaǵalaýyndaǵy ákesiniń beıitiniń qasynda jerlendi.

Ý. M. Djoldybaeva Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti Zeınolla Alı, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Shyǵystaný fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

---