InfoHub Logo

Adamdy bilý degen qandaı qıyn deseńizshi. Jurttyń bári ishindegisin syrtqa jaıyp salyp otyratyn aqkóńil ardakúreń adamdar bolsa, onda bul dúnıe, múmkin, talas-tartys ataýlydan, beti kúlmeı tisi kúletin, júzińe múláıimsip, aınala berip judyryq túıetin, kúle kirip kúńirene shyǵatyn aramdardan maqrum qalar edi. Onda dúnıede jaqsy, jaman degen eki sóz jasalmaı, adam ataýly álde eki sózge bolsa da mylqaýlanyp qalmas pa edi. Pále bolǵanda sen jaqsysyń, sen jamansyń dep suq saýsaǵymen álde shuqyp, álde nuqyp kórsetýi úshin osy eki sóz jasala qalǵanyn kórmeısiz be?

Meniń aýyldasym Baraq munyń ekeýine de jatpaıdy. Bul dúnıege ol janaǵy adamnyń eki jikke bólinýin azyrqanǵandaı, úshinshi bir sózdi dúnıege keltirý úshin týǵandaı.

Baraq ekeýmiz týysqan bolmaǵanymen odan da jaqyn adamdardaı bolyp ketken edik. Bir aýylda týdyq, bir mektepte oqydyq. Alǵashqy ustazymyz da, jurttyń aıtýynsha, aqkókirek, ańqyldaq adam, basqalardan úzdik oqyǵan ekeýmizdi egiz qozydaı etip ajyratqan emes. Bir partada otyrdyq. Oıynnyń qyzyǵyn da birge kórdik. Keıde oıynymyz osylyp ketken kózderi tórtti qaq bólin alyp, úıge moınymyz da birdeı salbyrap qaıttyq. Keıin kúldi kómesh kúlsheniń kúıik jaǵymen. ábden pisken jaǵyn aıyryp, onyń úlken-kishisin bile ańǵara bastaǵanymyzda Barak, maǵan keıbir artyq biletin uǵymdaryn da ańǵartty. Mysaly «baraq» degen sóz onsha kelisimdi uǵym bolmaǵanymen tarıhta Baraq atanǵan adamdardyń báriniń de «qıly-qıly zaman bolyp, qaraǵaı basyn shortan shalǵan» kózderi halyqqa biri pana bolyp, biri dana bolǵanyn aıtady. Batyr Baraq ánshi Baraq datqa Baraq, taǵy taǵylar. Tipti mysyq ekesh barak, mysyq ta basqa tyshqan jegishterden qasıetti bolatyn kórinedi. Ol kezde maǵan Baraq mysyq baraq-baraq bolyp basqa mıaýlaǵyshtan úlken kóringendikten nemese qorqynyshtyraq bolǵandyqtan úreılengen tyshqan qulaqtary qalqıyp, onyń aýzyna shıyq-shıyq etip ózi kelip qoıyp ketetindeı bolatyn. Mine budan keıin bizdiń Baraq qalaı osal bolmaq.

Instıtýtta oqyp, odan keıin ár jerde qyzmet istegen Baraq ekeýmiz araǵa on jyl salyp kóristik. Ol da, men de osy úlken qalaǵa jumysqa aýysqaly jıi qatysyp shaı-paı ishisip turdyq. Men bala kúndegi Baraqty umytyp qalǵanmyn ba, álde ol jasynan-aq solaı ma, áıteýir men sıaqty tez sóılep, ushqary qorytyndy shyǵarmaıtyn kórinedi. Kóbine tyńdaıdy. Menimen sóz talastyryp otyrmaǵandyqtan da, kóbine jalǵyz sóılep, báıgeden jalǵyz kele beremin. Bul jaǵy maǵan unaıdy da. Menimen jarystyrmaǵandyqtan sóz salystyrmaǵandyqtan baraqqa ishim jylyp-aq keter edi. Sondyqtan da bolar sońǵy kezde onymen jıi aqyldasatyn boldym. Ol men aıtqan sózdiń bárin kóńil qoıa tyńdaıdy, kóbine úndemeı qalady. Men onyń úndemeýin meni quptap otyr dep túsinemin. Keýip sóılep isinemin. Shirkin jurttyń bári meni bizdiń baraqtaı tyńdaıtyn bolsa, onda búkil eki aıaqtyny bir qora qoıdaı shybyqpen aıdap, áıt dep órgizip, sháıt dep qaıyryp otyrmaımyn ba?

Baraq bizdiń úıge kóp kele bermeıdi. Jasymyzdan egiz qaıyńdaı qatar ósken adamnyń nege solaı eterin kim biledi. Bizdiń de úıimiz ózimizshe úı sıaqty. Qantaıdyń sózimen aıtsam, úńgir emes, in emes. Ol túsip qalar aldynda quryp qoıǵan qaqpan joq, ilinip qalar tuzaq joq. Áıteyip bizdiń úıge kelgishteı berse aıaǵynyń sarbýyny ustap qalatyndaı, arnap shaqyrmasań attap baspaıdy. Birde jaǵdaıy bar, birde jaǵdaıy joq bizdiń úıimizge kez-kelgen ýaqytta qoıyp ketse qaıter edik. Sondyqtan qalaly jerde shaqyrtpaı kelmegeni de táýir me dep qalamyn.

Bir kúni naq osy Baraq jóninde Qantaı ekeýmizdiń kelise almaı qyzyl keńirdek bola jazdaǵanymyz bar. Selt etip bir keshte ekeýmiz de órmektiń selkeý qalǵan jibindeı bosap qalǵan ekenbiz. Baıaǵy aýzy jyldam basym:

— Baraqtikine baraıyq,— dep jyp ete túskenim bar emes pe? Úıde otyra almaıtyn ádetim jaman. Meniń jyp etkenim qurysyn áıelim sekseýil shoǵyna qoıǵan qazandaı burq-sarq qaınap júrip berdi:

— Qoıshy sonyńdy. Ázderi attap baspaıdy. Qashan-da bolsa tamaq tappaı júrgendeı, jetim laqtaı jaǵalap biz baramyz. Nemene onyń úıi úı de, meniń úıim úńgir ma eken. Aıyrbasty jylan bolyp shaqqan jerimiz joq edi ǵoı solaryńdy.

— Iapyrmaı, Qantaı-aı, burnaǵy jyly 1 Maı meıramy kúni olardyń kelgeni qane?

Qantaıdyń jaýaby ezýinen silekeıshe aǵyp daıyn týr eken, sylp ete tústi:

— Shaqyrsa ıt te keledi.

Qanym qaınap shyǵa keldim. Tipti bul sózge qalaı shydaıyn. Aralasatyn aǵaıyn-týǵan alysta. Endi munyń jalǵyz Baraqty da kóp kórgeni ǵoı. Osy bar daýysymdy baqyryp qatty kete jazdasam ba eken! İshim qylp ete tústi. Aýzymdy basa qoıdym. Aýzyń ıt aıaqtaı úlken bolsa bir jón ǵoı, sóz qurǵyr bir ezýi bolmasa, bir ezýinen shyǵyp ketti der ediń, jyp-jınaqy bolyp turyp-aq keıde aýzymnyń sózge ıe bolmaı qalatyny bar. Oıpyr-aı, ıt degeni ótip ketti-aý! Endi qaıttim? Tabıǵatta bytyrańqy jaralǵan, dándeı shashylyp ketken aqylymdy etikshi aldyndaǵy shegeni tartqan magnıtteı bolmasa da, tary tergen taýyqtyń tumsyǵyndaı belgisiz birdememen jınap qarasam, qatty kete jazdamaǵanym abuıyr bolǵan eken. Qantaıǵa maıyn kóp salǵan tary botqadaı jylbyrap qana jumsaq keldim.

— Apyr-aı, Qantaı-aı, áýpildektiń atyn atamasań da bolar edi ǵoı.

Áıelim alara bir qarady. Sińirimniń bári birdeı tartylyp qalǵandaı kishireıip, shúıkedeı bolyp buǵyp kettim. Naq maǵan ádeıi istegendeı aramyzda turǵan stoldyń da meni jasyrǵysy kelmeı qasaqana alasara qalýyn qarashy. Bıigirek bolsa astyna kirip ketsem de bolar edi.

— E, sonda kórmediń be, syzylyp keldi de, syzdaýsyp otyryn tis jarmaı ketti emes pe? Álde kúni boıy jalǵyz sóılegenindi umytyp qaldyń ba?

Iapyr-aı! Shynymen solaı ma edi. Áıteýir kelgen-ketkendi, artyq-kemdi osy áıelder-aq eseptep, jipke tizip otyrady. Qalaı kelip edi, ol? Kebeje qaryn, keń qursaq emes, sylyńǵyr qara Baraq esikten kire ernin jybyrlatty. Jyrtyp ashqandaı, syǵyraıǵan tyshqan kózder! tesireıip ótip barady. Basyndaǵy bir kezdegi dýdyraǵan qoıý buıra qara shash tep-tegis kók býryl bolypty. Bet-pishini ózgerip botqa bettenipti. Eki shyqshyty, eki urty aýzyna qurt tyǵyp alǵandaı tompaıyp tur.

Men sham jaǵalaǵan jyndy kóbelekteı ony aınala júgirdim. Ol ádetti amandyq surasty. Sodan keıin? Sodan keıin naǵyz mádenıetti adam ekenin kórsetkendeı, ol. Az sóılep kóp tyńdady. Men sapyryp otyrdym. Tipti qalaı ǵana úndemeı otyraıyn, Qantaıdyń qansha shısha átiri baryn, qonaqty jıi shaqyryp turmaısyń dep ursatynyn, (árıne, ol shaqyrasyń dep urysady) ásirese meniń birge ósken qurby-qurdastarymdy syılaı almaıtynym úshin ash qaldyratynyn ońdy-soldy aıtyp jatyrmyn. Naq osy bir sátte masqara boldyq emes pe? As úıden osynda kirgen Qantaı erekshe jaıdarylanǵan bolyp, «bas kıimińiz ádemi eken bylaı alyp qoıdyq» dep men «áı-áı» degenimshe Baraqtyń basyn qos qoldap ustaı almasy bar ma. Áli túse qoımaǵan, sýlap, maılap bastyra tartyp tastaǵan kók býryl shash borsyqtyń jota júnindeı kúdireıip-kúdireıip shyǵa keldi. Endi ǵapý ótinip qoıa salýdyń ornyna Qantaı taǵy búldirdi.

— Qaıdan bileıin kók teriden tigilgen bórik eken dep edim, — dedi. Men áldeneshe ótingenimde Baraq shirkin jigit-aq qoı, tyrs etpedi. «Eshteme etpeıdiden» basqa sóz tisinen shyqpady, syzdaýsyp otyra berdi. «Urynyń qatyny ózine laıyqty» degendeı sarań dıhan qyrmanynyń keýsenge berý úshin qaptaǵan enshisindeı onyń áıeli Qatıra tyrsıyp, bezergen kúıi qaldy. Biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı «eshteme etpeıdi» dedi ol da. Baraqtan bar baıqaǵanym tompıyp, zorǵa jaratylǵan murynyn eki-úsh ret tartyp-tartyp qoıdy. Osynyń bárin de Qantaı ekeýmiz áp-sátte-aq umytyp, ushyp-qonyp qonaq kútýmen aınalysyp kettik. Erli-zaıyptyń ekeýdiń eń kóp aıtqan sózi «rahmet» boldy. Biz árbir qımylymyzǵa eki-úshten rahmet alyp, qatty kenelip qaldyq, Sodan keıingi bizge kelgeni burnaǵy jylǵy İ Maı meıramy. Alǵashqyda Qantaıdyń onyń basyn ustaı alǵanyna ashýlanyp úndemedi me desek, joq sońǵy kelgeninde shala pisken búırekteı sol tysyraıǵan qalyptarymen attandy.

Mine sodan beri Baraq pen Qatıranyń aty atalsa-aq áıelim sý tıgen qara qurttaı jıyrylatyn boldy. Sondyqtan birge oqyǵan joldasty qıa almaı áıelimnen jasyrynyp, Baraqtyń keńsesine baryp turatyn boldym. Kóbine aqyldasý úshin baramyn. Jasymnan birge ósken, jamandyqqa qımasa osy Barak, qımas dep oılaımyn. Sondyqtan syr saqtaǵysh Baraqqa ishimdegimniń kóbin-aq kójedeı kúbitip aırandaı aqtaryp tastaımyn.

Bir sátti kúni taǵy da Baraqqa bardym. Ol kóp úndemeıtin minezimen qarsy aldy. Heci bar, súıekke bitken qý minez súıekpenen ketedi demeı me!

— Otyr, dep ym qaqty ol,—inińdi ornalastyrdyń ba?

— Erteń barady. Turmys kombınatyna, Saǵat on birde.

— Taǵy da ómirde ne bolyp jatyr?

— Áıelderge krımplen kóılek-paltosy moda boldy, álgi Qantaı sony taýyp ber dep pále saldy. Aqyry sonyń bireýin ýnıvermagtyń Batylbaeva degen satýshysynan erteń túske taman alatyn boldym. Meni...

Ol áldeqalaı óz isimen shuǵyldanyp ketkendeı bul dúnıede meniń bar ekenimdi birjola umytty. Baraq úndemeı otyra bergen soń men shyǵýǵa yńǵaılana berdim. Ol maǵan qaramady. Múmkin qaramaǵan boldy. Tek shyǵa berip Baraqtyń battıǵan botqa betine kózim túsip edi, onyń támpıgen tanaýy qýsyrylyp, qalam ustaǵan on qolynyń suq saýsaǵyn aýzyna salyp otyrǵanyn baıqadym. Shirkin dep oıladym men, oı adamy degenińdi qoısańshy, sonyń arasynda dúnıeni tolǵap, tereńge shomyp ketti emes pe?! Áli kúnge kósheden áıeline sándi kóılek izdep júrgen jurttyń bári men sıaqty qatynnan qaımyǵatyn sorly deımisiń, qasqaıyp otyrysyn kórmeımisiń, anaý bir kezdegi aýyldaǵy qoly is biletin bar shaldyń ustarasyn tegis jıyp, birinen keıin birin salǵanda bári ótpeı qalatyn qaıratty, qara buıra shash beker kókbýryl tartty deımisiń. Tumandaı qalyń oıdyń, bastan artylyp jatqan asqaq aqyldyń tegeýrinine shash túgil tas ta shydaı almas. Al biraq Qatıra she? Kúıkentaıdaı kishkentaı Qatıra-aq Baraqtan yǵyspaı, janynda jatyp-turyp júrgen joq pa?

Baraqtan shyqqan kúnniń erteńine armıadan jańa qaıtqan inimdi ertin ornalastyrýǵa turmys kombınatyna bara jattym. İnime bar aqylymdy aıttym. Árıne kombınat dırektory meni syılaǵandyqtan almaq bolyp otyrǵyzyp, endi ishimdik degen osy zamannyń sádirmegilep alystaý bolsa, jap-jaqsy shofer bolyp, qyzmet istep ketetinin, shofer bolǵan soń, qasyna qyz otyrǵyzbaýyn, baranka ustan otyryp áńgimelesýge bolmaıtynyn, shofer degenniń qoldy-aıaqtaı júgirip turýy kerektigin, bastyǵy araq ishkende munyń silekeıin jutyp otyrýy tıistigin, kysqasy bári-bárin túsindirdim. İnim de erteńnen bastap otyratyn mashınasynyń túsi qandaı bolatynyn oılap áıteýir sary bolmasa eken dep bezek qaǵyp keledi. Kombınatqa kire beriste aldymyzdan Baraq sap ete tústi. Men tura qalyp. Qatıradan bastap, úıindegi qatqan nannyń qabyǵynyń amandyǵyna deıin bir shubyrtpaq edim. Joq, oǵan múmkindik bolmady. Ol qysqa qaıyrdy. Kim biledi, bastyǵynan surap alǵan azǵantaı ýaqyty bitip qalǵan shyǵar.

— Amansyń ba?

— Rahmet!

— Qatıra aman ba?..

— Rahmet! — Sońǵy rahmetti ol júrip bara jatyp aıtty. Sondyqtan meniń kelesi sózim kerek bolmady. Betime týra qaramaı tuqyraıǵan qalpymen ketti. Álde keshe jeksenbide bir jaqqa baryp sýyq tıgizip alyp, bet-aýzyn ushyq qaptap ketken bolar.

Sonymen turmys kombınatynyń kadrlar bólimine kire berdim. Meniń janymdaǵy inime kózi túsken sary bojyr áıel amandyqty shala tyńdap, zarlap júrip berdi:

— Kombınat rezına emes. Ol sozylmaıdy. Oryn joq.

Naq osy bir shaqta telefon bezildep kep bermesi bar ma.

— Iá Sáke ózińiz aıtqan adamdy alyp jiberdim. İİİoferdi...

— Qalaı alasyz, ol qazir inisin ertip kirip bara jatqanyn kórdim ǵoı,— degen sózder trýbkadan qurqyltaıdyń uıasyndaı kishkentaı bólmege tegis estilip turdy.

— Iapyrym-aý, Sáken Dúısenovıch, siz jibergen adamdy alyp edim ǵoı. Aǵasy ózi ertip keldi ǵoı... Endi túk joq...

Telefon trýbkasynan taǵy biraz sózder estilip jatty. İnim alynbaıtyn bolǵan soń salym sýǵa ketkendeı shyǵyp júre berdim. Enesine aýzyn ashqan sary aýyz balapandaı baıqusqa endi qaı jerden turaq izdesem eken? Ony ertip qyzmet ornyma otyra bergenim sol edi, óz telefonym bezek qaqty. Jańa da telefon sharyldaǵansha eshteme joq edi ǵoı. Júregim shaılyǵyp qalǵan basym qolym trýbkaǵa jetti.

— Senbisiń? Krımplen paltoń joq. Ony búktep Qatıraǵa salyp berdi. Qatıraǵa ber deıtiniń bar meni nesine áýre qyldyń?! Endi anaý ishmerezińe erteń kombınatqa bas ınjener bolatynyńdy aıt, baryp otyryp alsyn...

Áıelimniń daýysy tapǵyldanyp jaman estildi. Shamasy Qatıramen ustasyp qalmasyna kim kepil. Men ózim de qaıbir jetisip otyr edim. İnimniń aldynda abyroıymnan aıryldym. Álde «bir eli aýzyńa eki eli qaqpaq qoı» degen durys shyǵar. İnime shoferlik te, áıelime krımplen kóılek-palto da buıyrmady. Úıge barǵan soń Qantaıdan alar sybaǵa taǵy tur, ne istesem eken? «Kóńilim qaldy dostan da, dushpannan da» dep uly Abaıdyń aıtqany osyndaılar bolar ma!? Endi ózime tıer kúlsheden aırylyp qalmaımyn dep shuǵa kombınatyna qaraı tura júgirdim...

1971

---