InfoHub Logo

Qaraqońyzǵa baratyn avtobýs Almaty avtostansıasynan tús óletinde shyqty. Alysqa, ıaǵnı avtomashına baratyn sońǵy núkte adamdary tegis oryndaryna otyrdy. Jolaýshylardyń yryń-jyryńy bite me, gý-gýlesip, dýyldasyp keledi... Olardyń jastary da ártúrli, kıimderi de ala-qula. Jazdyń alǵashqy aıy bastalyp kún eljirep, dúnıeni balbyratyp tursa da, qorbıyp áli qystyq kıimmen pysynap otyrǵandar kózge oǵash kórinedi. Al jaqyn jerge baratyn bolǵandyqtan túregep turǵan eki-úsh adam jeıdesheń, jalanbas. Pysynap, monshaqtap terlep otyrǵandar «oı áýmeser» qyzyl ińirden jeleń júrgeni nesi eken dep kúlisip otyr. Ózderi qaıta-qaıta terlerin súrtedi. Jyǵylyp jatyp súringenge kúledi. Al túregep turǵandar da olardy jetistirip turǵan joq. «Osyndaı ystyqta shapan arqalap qaıtedi, nadandyq-aı» dep olardyń kıim kıisinen nadandyq izdeıdi.

Mashına úlken jolǵa shyǵyp, jolaýshylar biraz,tynyshtanǵan kezde avtobýstyń naq ortasynan shań-shuń daýys shyqty,

— Meniń sebetterimdi sen basqansha men seni basyp, myjǵylap óltirermin,— deıdi bajyldaǵan áıel daýysy.

— Ǵapý etińiz — deıdi bir erkek, men keshirim suraımyn sizden. Búlingen eshteme joq qoı. Jurt sizdiń sebetterińizden aıaǵyn qoıatyn jer taba almaı tur. Budan da júk taksıine otyrmadyńyz ba?—Aldyńǵy daýys jańaǵydan da qattyraq shyqty. Bajyldap, baqyryp ketti.

— Keshirmeımin. Búlingen eshteme joq dep. Qarashy muny, endi búldirýi qalypty... Áıel artqy sózderin bylapyttap barady. Avtobýstaǵy biri qalǵyp, bireýleri áńgimelesip, endi biri kitap oqyp, áıteýir ýaqytty nemen ótkizerin bilmeı ishi pysqandar moınyn sozyp, tegis bir-bir turyp otyrdy. Ondaǵysy sońǵy daýystyń kimdiki ekenin bilý. Belgili boldy. Ortada tik turǵan, murnynyń ústin, kóz aldyn sepkil basqan, aýzy bazdanǵan sary jalaq áıel. Basyna tartqan bir japyraq oramaldan shashy jylpyldap shyǵyp ketken. Jańa ol bir chemodan on shaqty sebetpen kirip edi. Onda da naq osylaı ursysyp-talasyp, zorlyqpen mingen. Endi mine, qaıta shataq shyǵardy. Jurttyń oǵan qatty kóńil aýdaryp, báriniń jaman kózben qaraýynan ba, álde ózi-aq bajalaq adam ba, jańaǵydan da daýsyn tarǵyldandyryp qattyraq shyǵardy. Buzylǵan radıo sózindeı jaryqshaqtandyryp baqyrady.

— Sen tárbıesiz maǵan oryn bermeısiń.— Naq osy kezde peprodýktordan júrgizýshiniń daýysy estildi.

— Siz jaqyn jerge barasyz, endi tártipsizdik isteseńiz avtobýstan túsirip tastaımyn.

Saryjalaq sál úndemeı turdy. Azdan keıin tanaýynyń astynan kúńkildeı bastady:

— Meni túsirip tastap kórsinshi. Kórseteıin oǵan. Nemene men op-ońaı adam ba ekem? Men de mynaý sıaqty Sovet Odaǵynyń azamatymyn... Al seniń sebetke aıaǵym tıip turyp maǵan oryn bermeýin ońbaǵandyq. Tártipsiz, nadan...

Saryjalaq júrgizýshige estirtpeı, otyrǵan kisige urysa berdi. Al ol orta jastaǵy er adam túk esitip, túk sezbegendeı til qatpady. Onyń úndemeı qoıýyn saryjalaq ózinshe uqty:

Meni úndemeı jeńbek qoı. Ońbaǵan. Erkek basymen maǵan oryp bermeı. Sen syqyldy erkek mende de bar, — dep alyp ol sál úndemeı oılana qalyp,— bolatyn,— dep sózin jalǵady.— Men ony boryshyma bergen joqpyn. Sen sıaqty innen shyqpaǵan tyshqandardy qorǵaımyn dep óldi. Meniń kúıeýim sen sıaqty áıelge oryn bermeıtin nadan emes batyr bolatyn.— Ol taǵy da oılanyp aldy.— Sovet Odaǵynyń Batyry bolatyn.

— Áıel osy sózderdi aıtqan kezde avtobýs ishi qaıta sybyr-kúbir áńgime bolyp ketti. Bir-eki áıeldiń aıaýshylyq bildirgen daýysy estildi. Artta otyrǵan bir tolyqshalaý áıel «bárimizdiń kúıeýimiz de qoı baǵyp ketken joq» dep saryjalaqtyń mindetsingenin jaqtyrmaı qaldy. Jurt onyń aýzyna japyrlaı qaraı qalyp edi, ol odan artyqqa barmady.

Jańaǵy erkek ún-túnsiz ornynan úsh umtylyp zorǵa túregelip aldynǵy oryndyqtyń arqalyǵynan ustap turdy. Qatý qabaǵy áldeneni aýyrsynǵandaı. Biraq eshkimge til qatynady. Oryndy bosatqanymen saryjalaqqa da otyr demedi. Avtobýstyń aldyna, alysqa qarap qalypty. Artqy jaqtan bir-eki áıel, shamasy jana aıaýshylyq bildirgender bolýy kerek, qosarlana: «al otyr, oryn bosady» dedi saryjalaqqa. Ol rahmetsiz jalp etip otyra qalyp, úsh sebetti biriniń ústine birin tizesine qoıdy. Ústińgi sebettiń bir kezde bylǵanyp qatyp qalǵan batpaǵy, shany aldynǵy otyrǵan áıeldiń jaýyrynyna úıkelip sýret salyp bara jatty. Ony kórgen keıbir qýshikesh jigitter «jeńgeıdin ózi sýretshi» eken ǵoı desip qaljyńdap qoıady. Oryn alǵanymen saryjalaq urysyn qoımady, jol boıy kúńkildedi de otyrdy. Ne dep otyrǵanyn tóńiregindegiler ǵana estidi.

Álgide ǵana Qaraqońyz baramyn, odan ári Frýnze qulaımyn dep otyrǵan jas qara jigit ornynan qarǵyp turdy. Onyń túri buzylyp ketti. Janynda turǵan kisige qarap sóıledi:

— Otyryńyz aǵaı, men túregep turaıyn.

Orta jastaǵy adam jigitke rahmet aıtyp, ıyǵynan basyp ornyna qaıta otyrǵyzdy. Bala jigit yńǵaısyzdandy. Áldenege abyrjyǵandaı tur kórsetti. Ornynan turǵan adam juqa kók sýlyǵynyń omyraýyn qymtap únsiz tura berdi.

Avtobýs zýlap barady. Terezeden qyzǵaldaqtyń kermek ısi keledi. Taý ústinde naızaǵaıdyń shaqpaq shaqqany bilinedi. Kún ekindige taıanǵanda mashına Qarǵalydan quldılap Uzynaǵash baryp qaldy. Jolaýshylardan áldekimniń tańdanǵan daýsy estildi:

— Myna chemodannan qandy sary sý aǵyp jatyr,

İshine et salǵan ba,ne pále.— Saryjalaq jańaǵy sózdi aıtqan áıeldi tarpa bas saldy.

— Seni soıyp etińdi salǵanmyn.— Jurttyń ishinde buǵan kúlgende boldy. Jaqtyrmaı birazy qabaǵyn tyrjıtty. — Baıyń ekeýiń-aq búgin meni dińkelettińder ǵoı túge. — Jolaýshylar shynymen-aq bul áıeldi jańaǵy oryn bosatqan erkektiń áıeli shyǵar dep oılady. Sońǵy áıel oǵan shamdanǵan joq, «mynaý netken bádik adam» dedi de qoıa saldy. Qara kisi bul bireýdi bireýge ákep tańyp, aýyzeki nekelestirip jatqan shaqta da únsiz qaldy. Mashına Uzynaǵashtaǵy aıaldamaǵa toqtaǵanda taǵy bir adamnyń daýysy shyqty:

— Myna bir sebetten de ettiń qandy sarysýy aǵyp barady. Et sasyp ketipti.

Mashına toqtaǵan kezde ol sózge eshkim mán bermedi. Jolaýshylar tegis syrtqa bettedi. Únsiz qara da aýyrlaý qozǵalyp avtobýstan zorǵa tústi. Ol túsip bara jatqanda jańaǵy balań jigit taǵy báıek boldy. Ony qoltyǵynan demedi. Qalyń qara qasyn kerip estiler-estilmes etip rahmet aıtty. Jolaýshylar kópten sý kórmeı, endi kelmekke jetken úırekteı bári gazdy sýdyń kezegine turyp, shólderin qandyrdy.

Sálden soń mashına júrmek bolyp motorǵa ot bere bastaǵanda jolaýshylar kımelesip qaıta kirdi. Jańaǵy zor qara kisi sońynan kirip kele jatty, ony jańaǵy balań jigit mashınaǵa shyǵarda qoltyǵynan taǵy demedi. Munyń anaý kisige jasaǵan qurmetin saryjalaqtyń kózi shalyp endi balań jigitke tıisti.

— Jańa meniń sebettsrimdi salyspap edińder, endi myna dáý qaraǵa jaǵympazdanýyn túge. Shamasy ol seniń bastyǵyń ǵoı. Túkirdim seniń bastyǵyna,— dep «túpý» degende saryjalaqtyń túkirigi aldyńǵy áıelge shashyrap ketti.

Erikken jurt aldyńǵy áıel týra salyp saryjalaqty betten osyp jiberer dep edi, joq ol da úndemeı qutylǵysy keldi bilem, dybys shyǵarmady. Budan keıin saryjalaq kópshiliktiń tóbesine áńgir taıaq oınatqandaı jaıy bar edi,

Mashına qozǵalyp selodan shyǵyp ta ketken. Keń asfált jol júriske jaıly. Degenmen joldyń aty — jol. Ol mazasyzdyq týdyrmaı qoıa ma? Mashına burylady, selkildeıdi, adamdy shaıqaıdy. Bireýdiń uıqysyn, bireýdiń qusqysyn keltiredi. Sondaı shaıqaqtyń endi birinde jańaǵy úndemes qara kisi bir jaǵyna qıqań ete qalyp, jalp qulap tústi. Saryjalaqtyn sebetiniń birine onyń aıaǵy tıip tóńkerilip qaldy. Sebet ishinen qandy sary sýy arylmaǵan et bólek-bólek túsip jatyr. Sebettiń astyna salynǵan ettiń bári sasyp ketipti. Avtobýstyń ishi múńkip barady. Bireýlerge osy ıis týra bazdanǵan saryjalaq aýyzdan shyǵyp jatqandaı seziledi. Biraz adam aqtarylǵan etti qyzyqtaǵanymen, endi birsypyra jolaýshy jalp qulaǵan qara kisige umtyldy. Onyń shalbarynyń balaǵy joǵary sypyrylyp ketkendikten sıraqtary jalańash kórinip qaldy. Biraq sıraq emes. Sıraq sıaqty protez — aǵash aıaq. Eki aıaǵy da joq eken. Protezdiń basyna qur botınkany kıgize salypty. Ony jalp etkizip jyqqan da, ıýge boı bermeı sebetti aktarǵan da sol aǵash aıaq eken. Basqalardan muny buryn baıqaǵan bir alty-jeti jasar bala:

— Aǵash aıaq — dep baj ete qaldy. Jolaýshylar qaıta dúrligip bári oryndarynan týrdy. Keıbir shydamsyzdar, jyldamdaýlar júgirip onyń janyna baramyn dep, saryjalaqtyń aqtarylyp qalǵan etin jınaýǵa mursha bermeı, myjyp, ony burynǵydan jaman bajyldatty. Qara kisi tar avtobýstyń ishinde úıelep tura almaı jatyr. Balan jigit qatty aıqaılap jiberdi:

— Aıaǵynyń protez ekenin syqyrlaǵanynan bilmep pe edińder! Meni ákesiz qaldyrǵan surapyldy qalaı umytasyzdar,— Osydan kelip mashına aıdalada asfált ústine toqtap qaldy. Bir-eki adam qara kisiniń qoltyǵynan alyp basyn kóterdi. Ashylyp qalǵan sýlyqtyń omyraýy astynan Sovet Odaǵynyń Batyrynyń Altyn Juldyzy jarq ete tústi. Ordenniń birneshe kolotkasy sur kostúmniń tós qaltasynyń ústinde tizilip tur. Batyr basyn kóterip jyǵylyp qalǵanyna uıalǵandaı terlep ketti. Ol qaltasynan oramalyn alyp terin súrte turyp, bir-aq aýyz sóz aıtty:

— Protezi qurǵyrdyń vınti bosap ketkeni.

Batyrdyń otyrmaımyn degenine jurt qaramady. Baǵanaǵy balań jigittiń ornyna otyrǵyzdy. Etin jınap bolsa kerek, saryjalaqtyń daýsy qaıta shyqty:

— Bir aqsaq qýlady dep ólemiz be, nege turmyz.

Osy bir sátte baǵanaǵy art jaqtan sóılegen tolyqsha áıel avtobýstyń aldyna taman keldi de, daýsyn basqalarǵa estirte qatty shyǵardy:

— Avtobýsty júrgizýge bolmaıdy. Avtobýsty tazalaý kerek. Myna tártipsiz adamdy shyǵarý kerek. Ol saý adam emes,— Ol saryjalaqty suq saýsaǵymen shuqyp kórsetti. Ázińnen zor shyqsa, eki kóziń sonda shyǵar degendeı, bul joly saryjalaq úndemedi. Myna áıeldiń shoshaıta kórsetken qoly onyń kózine tıgendeı únsiz eki kózin basyp temen qaraı qaldy.— Shofer joldas, bárine siz kinálisiz. Jaqyn jerge baratyn adamdy osynsha júgimen alyp. Ne pále myna sebettegiler. Jigitter, shyǵaryńdar.

Oryndarynan erlerden buryn áıelder turdy. Saryjalaq shynymen ózine tyqyr taıalǵanyn sezdi, bir sát betegeden bıik, jýsannan alasa bola qaldy. Biraq jolaýshylar ishinde bul joly ony jaqtaıtyn adam bolmady. Olardyń bárinin kóz aldyna eki aıaǵy qara sanyna deıin joq adamdy orynsyz tildep ornyn tartyp alǵany, eki saǵat ony qaqıtyp qoıǵany turdy. Tipti jańa ǵana balaǵy joǵary syrǵyp ketip, sıdıyp jatqan suryqsyz aǵash aıaq árqaısysynyń-aq kózine elestedi. Egde adamdardyń kóbiniń-aq túri buzylyp ketti.

Tolyqsha áıel sebet tolǵan ettiń birin avtobýstan shyǵaryp jerge sylq etkizip qoıyp qaldy. Endi sál úndemeı otyrsam bular basyla qoıady dep eseptegen saryjalaq bulaı kóp ashýy syrtyna teber dep oılamaǵan eken, dalaǵa shyǵarylǵan sebetpen birge munyń da jany shyqqandaı yshqynyp ketti. Onyń endigi bajalaq-baıbalamyna eshkim kóńil aýdarǵan joq. Jolaýshylardyń bári aq árqaısysynyń qyshyǵan jerin qasyp, soǵan súısinip otyrǵandaı peıil bildirdi. Et salynǵan on sebet birinen soń biri dalaǵa sylq-sylq túsip jatty. Úırek jumyrtqasyn basyp shyǵarǵan taýyq sýǵa túsip júzip ketken ár balapanynyń sońynan qyrqyldap júgirgeni sıaqty árbir sebet shyqqan saıyn umtylǵan saryjalaq dińkelep qaldy. Aqyry nán qara chemodanyn ózi ala qashty. Biraq ishindegi júgi aýyr bolǵandyqtan kórineý kózge saryjalaqty tabalaǵandaı onyń tutqasy julynyp ketti, Keleke etip, tilin shyǵaryp kórsetken adamnyń aýzynsha ol bultalań-bultalań ete tústi. Ne isterin bilmeı sasqan saryjalaq aýzy urystan, bylapyt sózden bosamaı chemodannyń o burysh, bu buryshyn ustap julqylaı berdi. Qara chemodan ishime qandy sary sýyn aǵyzyp et saldyń, onymen qoımaı qulaǵymdy julyp aldyń, endi ne qylsań o qyl, bolarym boldy degendeı turǵan jerinen tapjylmady.

Alǵash sebetterdiń dalaǵa shyǵarylǵanyna kónbeı turǵan saryjalaqtyń endi qara chemodandy ózi dalaǵa súıreýine keıbir saıqymazaqtar kúlip te aldy. Al qara kisi qulap qalǵannan beri yza bolyp, tyrsyldap turǵan jas jigittiń esine elde aıtylatyn bir áńgime túsip myrs etti. Ol bylaı kelýshi edi:

Naq osyndaı shilde týyp, shybyn shyǵa bastaǵanda sarań baıdyń biri taýǵa malyn aıdap kóshe jónelipti. Ondaǵy oıy — taýdyń sony, otty jaılaýyna buryn jetip, qonystanyp alý. Aram pıǵyl jaılaǵan baı taýdyń qıa-quzdy jolymen malyn asyǵys aıdap bara jatqanynda shubaǵan jylqydan biri súrinip, taýdan quzǵa qaraı qulaı jónelipti. Muny kórgen sarań baı:

— Bismilda, bismilda, a qudaı, a qudaı!—depti. Sóıtip qudaıǵa syıynyp turǵanda, taǵy bir qunan domalaı jónelipti. Baı jalbarynýdy kóbeıtip:

— A, qudaı, a, qudaı!— deı beredi. Onyń «a qudaılaǵany» tas qulaq qudaıyna jetpese kerek, úshinshi tý bıs jáne qulapty. Shal taǵy da jalbarynypty:

— E, qudaı, saqtaı gór, e, qudaı!—Sonyń arasynsha úıirge jańa salǵan qury aıǵyry domalapty. Muny kórip kúıip ketken baı:

— O ákeń... dóń-dóń dóń-dóń,— degen eken. Saryjalaqtiki de naq osy sıaqty bolyp shyqty. Aldymen shyǵarylǵan árbir sebetke talasyp edi, aqyrynda ózi súıreı jóneldi, Saryjalaqtyń julqylaýyna kónbegen chemodandy eki jigit syrtqa ysyryp tastady. Aýyr salmaǵymen túsken chemodan japsary sógilip, kúnde qalǵan aǵash ydystaı yrsıyp-yrsıyp ketti. Ol sebettiń qaısysyna júgirerin bilmeı,. birese otyra qalyp, birese túregelip ábden sasty. Bir japyraq oramaldan shyqqan shash aıýdyń jalpyldaq júnindeı basy, kózin jaýyp aldy. Onyń syǵyraıǵan kók kózi qurǵaǵan qudyq túbinde qalǵan eki tamshy sýdaı bolar-bolmas jaltyraıdy. Jolaýshylar jan-jaqtaǵy terezeni tegis ashyp tastady. Avtobýs ishi áp-sátte-aq múńkigen ıisten tazaryp qaldy. Bir-eki jas jigit kózdi ashyp-jumǵansha bir-bir baý gúl terip ákeldi. Endi avtobýstyń ishinde qyzǵaldaqtyń, qalampyrdyń ısi ańqyp turdy.

Shofer de qatty sasty. Saryjalaqty tastap keteıin dese ózi mingizgen, alaıyn dese jolaýshylardan bata almady. Ne isteý kerek? Osy bir sátte arttan bir jeńil mashına toqtady da, úsh dóńgelekti motosıkldi adamdar avtobýstyń aldyna kelip kóldeneń tura qaldy. Avtobýsqa kirip kelgen eki adam jolaýshylardyń bıletin tekserdi, qaıda baratynyn anyqtady. Al daladaǵy eki-úsh adam sebetterdi ózderiniń mashınasyna tasyp salyp jatyr. Jerde alaý-dalaý bolyp bajyldap saryjalaq jylaǵan bolady:

— Men sıaqty jesir adamdy tabasyńdar, basqaǵa álderiń kelmeıdi,— dep qoıady ol. Avtobýstyń ishindegilerdiń birsypyrasy jerge túsip, saryjalaqtyń barlyq qylyǵyn jamyrasa aıtyp jatty.— Men sıaqty jesirdi...— dep bajyldady saryjalaq.

— Joqtap, jylap turǵanyńyz erińiz bolsa, ol da osynda kelgen bolar,— dep kúlip qoıdy kelgenderdiń biri. Áıel endi búkil kók jasylǵa oralǵan dalany basyna kóterdi. Onyń jaryqshaqtanǵan tarǵyl daýysy maýyqqan mysyqtyń baqyrǵanyndaı tunyq dalanyn tynyshtyǵyn buzdy:

— Meniń erim bolsa búıtip qorlamas edińder..,

— Onyń kúıeýi Sovet Odaǵynyń Batyry eken, soǵysta ólipti,— dedi bir áıel kelgen adamdarǵa qarap, shamasy baǵanaǵy alǵashqy jany ashyǵan áıelderdiń biri bolsa kerek,

— Abyrjymańyz,— dedi kelgenderdiń biri kúlip,— ekeýi de tiri,

Áıel de, basqalar da onyń baıybyna barmady. Tek aqyry nemen tynar eken desip qana turysty. Áıteýir saryjalaqtyń taza adam emestigin bildi. Kelgenderden eki jigit qulaǵy julynǵan shunaq chemodandy da mashınaǵa kóterip saldy. Jurt endi áıeldiń ózin mashınaǵa otyrǵyzady, sonymen is biter dep shamalaǵan bolatyn. Olaı bolmady. Saryjalaq «meni qaıda aparmaqsyń, men músápirmin, sebet te, chemodan da meniki emes, men batyrdyń áıelimin» dep jata qalyp, jerdiń shóbin juldy. Qarap turǵandardyń bári endi odan túńilip ketti

Alyp kórshi, men batyrdyń áıelimin.— Turǵandardyń keıbiri shynynda da osynyń sóziniń jany bar shyǵar deıdi. Kelgenderdiń biri kúıip ketti bilem:

— Budan jıyrma úsh jyl buryn eki aıaǵyn kórip tastap ketkeniń qaıda? Batyr bolatynyn bilmegensiń ǵoı, ol kezde, dep salmasy bar ma. Jolaýshy áıelder sybyrlasyp ketti. Saryjalaq qaıta aıqaılady:

— Erimdi taýyp berińder!

— Alyp kel, kórsin!— dedi kelgenderdiń biri ekinshi bireýine qarap. Anaý mashınadan áldekimdi túsirip ákeldi. Eki jaǵyna pyshaq janyǵandaı, kátińki, saqal-murty ósip ketken bireýdi alyp keldi.

— Mine, eriń,—dedi jańaǵy kisi.— Keshegi ózińnen bólingen jerden ákeldik — Kátińki qaraǵa kózi túsken saryjalaq sasyp kózin qaıda jasyraryn bilmedi.

— Mundaı sumyraıdy eshqashan kórgen emespin.— Ol taǵy baqyryp jylaǵan boldy.

— Marqaeva, odan da búgin qaıdan shyqtyńyz, tez sony aıtyńyz?—dedi jańa kátińki kisini ákeldirgen adam. Saryjalaq únsiz qaldy.— Ekeýin de aparyńdar, mashınaǵa!

Jolaýshylar oryndaryna otyrǵanda arttan kelgender avtobýsqa kirdi. Olar aldymen balań jigittiń aty-jónin, adresin surady:

— Ádil Aıtanov, Frýnze qalasy...— Kezek tolyqsha áıelge keldi:

— Klavdıa Korshýnova, Qordaı aýdany...— Osy arada taǵy da eki-úsh adamnyń aty, turaǵy jazyldy. Sońǵy kezek batyrǵa keldi. Ol tipti ózine kezek kelgende qara sýǵa túsip terlep, uıalyp ketip edi:

— Beket Marqaev, Qaraqońyz selosy. «Komıntern» kolhozynyń predsedateli.

Jolaýshylar da, arttan kelgender de ań-tań boldy. Biraq bir adam dybys shyǵarmady. Surap turǵan adam tez boıyn jınap, avtobýstan tústi de:

— Saparlaryńyz on bolsyn!—dep shoferge qolyn kóterdi. Avtobýs jyljyp, uzap bara jatty.

1967

---