InfoHub Logo

Sosıalısik Vengrıa — taptyq múddesi, qoǵamdyq damý sapary bir shynaıy dosymyz. Keshegi Uly Otan soǵysynda Sovet Armıasy fashızmnen azat etken madár halqy sovet elin zor qurmet tutady. Qazaqstanda búgin bastalaıyn dep otyrǵan Vengrıa mádenıetiniń onkúndigi sovet halqy men venger halqynyń dostyq irgesin bekite túsetini aıqyn.

Dostyq — adam men adamnyń, el men eldiń arasyndaǵy abzal qatynasty beıneleıtin erekshe qasıet. «Jylqy kisineskenshe, adam sóıleskenshe» degen qazaqtyń tamasha maqaly bar. Eki halyqtyń eńbekkerleriniń, mádenı, qoǵam qaıratkerleriniń bir-birimen kezdesip, tanysyp syrlasýlary bizdiń ıgi dostyǵymyzdy nurlandyra túsedi. Meniń sondaı bir jaǵdaıǵa kýá bolǵanym da bar.

Ústimizdegi 1969 jyldyń aprel aıynda Vengrıada bizdiń qazaq mádenıetiniń onkúndigi ótti. Jolymyz túsip sol kezde aqyn Q. Ydyrysov ekeýmiz Býdapeshtke kele qalyp edik. Biz kelerden birer kún buryn bizdiń ánshi-kúıshi ónerpazdarymyz Vengrıanyń astanasynan el aralaýǵa júrip ketipti. Evropalyq memlekettiń astanasy — úlken shahar óziniń kúndelikti qyzý ómirimen júrip jatyr eken. Biraq sonda da bizdiń onkúndiktiń lebi aıqyn esip turǵandaı. Biz ony eń aldymen aeroporttyń basynan sezdik. Bizdi qarsy alǵan venger jazýshylarynyń sálem-saýqattan keıingi áńgimeleri belgili Qurmanǵazy atyndaǵy ult-aspaptary orkestri men qazaq ánshileriniń úlken konserti jaıynda boldy. Olardyń tańdanyp, súısinip aıtystaryna qaraǵanda qazaq óneri astana qaýymyn biraz tańyrqatsa kerek.

Qalaǵa kirgennen keıin de kóshelerde qazaq mádenıetiniń onkúndiginiń jarnamalary jarqyrap kózge túse beredi. Endi bir sátte qazaqtyń turmys-salttyq óneri kórmesiniń aldynda úımelep turǵan halyqty kórdik. Shaharǵa meken tepkennen keıin kıoskelerdegi áshekeıli jýrnaldardan, gazetterden Qazaqstannyń kórinisterin, qazaq aktrısalarynyń sýretterin, qazaq mádenıetine baılanysty maqalalardy jıi ushyratatyn boldyq.

Qaı jerde bolmaıyq — eńbekshiler arasyna, jastar qaýymyna, Jazýshylar odaǵyna barsaq ta áńgime Qazaqstan jaıly. Jalpy madár halqynyń bizdiń respýblıkamyzǵa degen yqylasy anyq kórinip tur. Keme jasaý zavodynyń jastary bizdi shyn peıilimen qarsy aldy. Zavod basshylary zavodtyń jaǵdaıymen, jumystaǵy jetistikterimen tanystyrǵannan keıin, jastar bizdi óz klýbyna aparyp qazaq ádebıetiniń jaǵdaıyn surady. Artynan baıqasaq bizdiń ádebıetimiz ben mádenıetimizdiń jaıynan ózderi de beıhabar emes eken. Jumysshy qyzdar Merıa Gaper, Nadına Varta, sosıalısik brıgadanyń brıgadıri Ianosh Gooshtar birinen soń biri sýyrylyp shyǵyp madár tilinde Abaı men Jambyldyń, Sultanmahmut pen Ábý Sársenbaevtyń, Hamıt Erǵalıev pen Qalıjan Bekhojınniń óleńderin oqı bastady. Shynyn aıtqanda bul shet el adamdarymen resmı kezdesýden góri burynnan tanys eski dostardyń bas qosýyna uqsap ketti. Jastar bizdi uzaq ýaqytqa deıin jibermeı, barsha ónerlerin kórsetip, syı-sıapatyn jasady.

Osyndaı yqylasty Vengrıa jumysshy tabynyń qara shańyraǵy Chepel metalýrgıa kombınatynan da kórdik. Onda bizdiń kórkem óner qaıratkerleriniń konserti jumysshy qaýymdy erekshe súısindirdi. Qazaq kúılerine sonshama qumarta qol shapalaqtaǵan jurtty men Almatyda da kóp kórdim dep aıta almas edim. Al, Bıbigúl Tólegenova, Roza Baǵlanova, Rıshad Abdýllın sıaqty ánshilerdi bes-alty qaıtara shaqyryp sahnadan jibermeı qoıdy.

Konsert arasynda ebin tapqan jýrnalıser Roza Baǵlanovany ustap alyp:

— Sizdiń ánshilik jolyńyz, ataq-dańqyńyz budan jıyrma jyl buryn osy Býdapeshtten, dúnıe júzilik jastar festıvalynan bastalyp edi. Qazir qandaı sezimde tursyz? Jıyrma jyldan keıin Býdapeshtten alǵan áserińiz qalaı? — dep suraqty jaýdyryp jatyr.

Madár halqynyń astanasy qazaqtyń qarapaıym qyzynyń óner aspanyna samǵar tuǵyry bolypty. Bul da bir este qalarlyq nárse.

Qazaqtyń talaı bozdaqtary madár jerin fashıserden azat etý saparynda janyn qurban etti. Belgili aqynymyz Hamıt Erǵalıev madár jerinde tórt qabyrǵasyn qaldyrdy, Ábý Sársenbaev soǵysyp júrip «Balaton jyrlaryn» tebirene tolǵady.

Vengrıanyń mádenı qaıratkerleriniń de Qazaqstanǵa, onyń mádenıetine degen yqylasynyń bir kúndik nemese bir maýsymdyq emes ekenine kózimiz jetti. Qazaqstandy biraz aralaǵan jýrnalıs Shandor Boıar halyq arasynda qyzǵylyqty áńgimeler aıtyp júrdi. Onyki jaıdaq baıandaý emes, bizdiń respýblıkanyń tamasha kórinisterin, óner ıelerin, qazaqtyń ulttyq kıimderi men múlik-jabdyqtaryn túsirip alǵan boıaýly dıapozıtıvin ekrannan kórsete otyryp, jurtty tamsandyryp, neshe túrli qyzǵylyqty áńgimeler aıtady. Aqyn-ǵalym D. Rado qazaq aqyndarynyń kóp óleńderin madár tiline aýdarǵan. Ol zaıyby aktrısa Rado haným ekeýi zavodtardy, jumysshy klýbtaryn aralap, jurtshylyqty qazaq poezıasy men prozanyń úlgilerimen tanystyryp júrdi. Osy adamdarmen birge júrgende olardyń bizge yqylasynyń bir onkúndikpen shektelmeıtinine kózimiz jetkendeı boldy. Onyń ústine Rado qazaq poezıasynyń úlgilerin budan bylaı da aýdara beretinin, Vengrıa men sovet halyqtarynyń arasyndaǵy erteden kele jatqan mádenı baılanystar jaıly úlken zertteý jasap júrgenin aıtty.

Vengerdiń antropolog ǵalymy Shandor Tod Qazaqstanǵa kelip biraz zertteý jumystaryn júrgizip qaıtqan. Ol eki el arasyndaǵy baılanys, jaqyndyq jaıly qulshyna sóıleıdi. Ol ózi Qazaqstannyń ótken ómirinen de, búgingi ómirinen de tym jaqsy habardar eken. Kádimgi ózimizdiń tarıhshy nemese ádebıetshi áriptesterimizdeı aǵylyp sóılep otyr. Sóz arasynda kóptegen kitaptardyń da atyn atap qoıady. Bul ǵalym ótken ǵasyrdaǵy Orta Azıany, ásirese Qazaqstandaǵy kóbirek zerttegen ataqty Vamberı dástúrin jalǵaýshy tárizdi.

Býdapeshttegi Sovet elshiliginde bolǵan úlken qabyldaýda:

— Sálemetsiz be, qosh kelipsizder, — dep naqpa-naq ózgesheleý maqammen qazaqsha aıtylǵan sálemge jalt qarap, kúlimsirep qolyn sozyp kele jatqan aqbas qarıany kórdim.

Shyramyta qoıdyq. Bul 1945 jyly Almatyǵa kelip ketken, biz Býdapeshtke kelgeli atyn estip júrgen profesor, ári belgili aqyn Imre-Trenchenı Valdapfel eken. Qarıa syrqat eken, bizdi úıine shaqyrǵanda barýǵa ýaqytymyz qysyltaıań bop uıalyp júr edik. Kádimgideı shurqyrasyp, biraz áńgimelestik. Profesor Trenlenı Jambyldyń, Abaıdyń óleńderin tikeleı qazaq tilinen kóp aýdarǵan adam. Ol osy óleńderdiń túp nusqasyn orysshasymen salystyryp, aýdarmashylarynyń keıbir kemshilikterin kórip otyrady eken. Bul kisi qazirgi qazaq ádebıetine basa nazar aýdaryp otyrady eken. Q. Ydyrysovqa «Sizdiń «Áke taǵdyry» degen poemańyzdy oqyp shyqtym», — dedi.

Osy Trenchenı qarıanyń jolyn qýyp qazaq tilin úırenip júrgen jastar da joq emes.

Bizdiń azǵana kúnde atústi júrip kórip-bilgenimizdiń ózi eki halyq arasynda mádenı qarym-qatynastyń tereńdep, keńeıip kele jatqanyn dáleldedi. Iá, budan bylaı bir-birimiz týraly maǵlumatymyz artyp, bilgenimiz kóbeıe bermek. Kitaptar da eki jaqqa kóbirek aýdarylyp, aralasymyz kúsheıe túspek.

Madár elin tereńirek bilýge qazaq halqy da qushtar. Vengrıa — evropalyq el. Batys Evropa mádenıetin tutas, bir sanaıdy. «Evropa mádenıetiniń dárejesi» degen sóz de sodan shyqsa kerek. Árıne, óz tóńiregindegi bıik mádenıetten oqshaý, tuıyqtalyp qalmaı, soǵan jetile otyryp, Vengrıa mádenıeti óziniń ulttyq sıpaty men rýhyn saqtaı bilgen. Muny onyń arhıtektýralyq jáne basqa mádenı eskertkishterinen, mýzyka, ádebıet muralarynan, jalpy halyq dástúrinen aıqyn kóremiz.

Syrt kózge birden shalynatyn sharýalardyń ulttyq kostúmy men ataqty chardash tárizdi madár bılerinen bastap, mádenıettiń qaı salasyna úńilseń de ulttyq sıpattar jetkilikti tárizdi. Evropanyń kóp eline ortaq Gotıka, Baroko stılderimen salynǵan arhıtektýralyq eskertkishterdiń ózinde, basqa jaqyn kórshilerge uqsamaıtyn venger sýreti, venger beınesi kórinip qala berdi; álemge aıan uly mýzykant Ferens Lıst pen ǵajaıyp syrly kompozıtor Bartoktiń operettalary dúnıe elderine keń taraǵan Kalman men Legordyń mýzykalary «Evropa tilinde» sóılegenmen, solardyń venger maqamyn, madár áýenin aıqyn estip otyrasyz.

Uly aqyn barsha halyqqa ortaq. Árıne, Petefı tárizdi órt sezimdi, ór daýysty aıaýly aqyndar ár halyqta bar. Men ony keıde bizdiń órt jalyndy Mahambetpen rýhtas kórem. Sol Petefı shynaıy ulttyq aqyn ekenin, onyń jyrynyń naǵyz «madár minezin» Vengrıamen az-kem tanysqanda, aqynnyń elin aralaǵanda aıqynyraq sezesiń. Petefıdiń aldynda sonaý XIV—XV ǵasyrlardan beri qaraı synshyl aqyn Temeshvarı, azattyń jaýyngeri, semseri men lırıkasyn qatar jumsaǵan Bannashsha, halyqtyń joǵyn joqtaǵan Fazekash, bostandyq kúresiniń kósemi Rakosıdiń serigi Mıkeshter Petefımen tutas vengerdiń romantıkalyq eposyn jasaýshy ataqty Voroshmartı, yzaly poezıasynyń aıaǵy qasiretke ulasqan syrshyl aqyn Aron, Petefıden keıin bizdiń ǵasyrda jasaǵan venger poezıasyn jańǵyrta kelgen albyrt ta alǵyr aqyn Adı, fashızmge qarsy oqtaı atylǵan jalyndy jyrdyń ıesi qyrshyn ketken Attıla Iojefter kóz aldyńnan ótedi. Biraq biz úshin de, madár halqy úshin de osy atalǵan jáne men ataı almaǵan san sańlaqtardyń ortasynda asqar taýdaı Petefı tulǵasy bıik tur.

On segizinshi ǵasyrda M. Kelemenniń alysta júrgen Vengrıanyń saıası qýǵyndarynyń ómirin sýretteıtin «Túrkıadan hat» atty tamasha shyǵarmasynan bastalǵan madár prozasy da, keń salada ótken ǵasyrdyń orta shenindegi sharýalar azattyǵy úshin kúresken jazýshy I. Etvesh, sheber novellıst Ia. Vaıda, ónimdi jazýshy M. Iokaıdi. Evropa ádebıetindegi iri tulǵalar K. Mıksat pen J. Mozıkti atasaq ta jetkilikti. Buǵan Uly Oktábr tusynda ádebıetke kelgen M. Zalka, A. Gıdash, B. Illesh, I. Dorvash sıaqty iri jazýshylar jalǵasady.

Madár halqynyń mol ádebıeti, jalpy baı mádenıeti biz úshin jańa ǵana sheti kórine bastaǵan taýsylmas qazyna.

Mádenıet pen ádebıet qaıratkerleri qashan da bir halyq pen ekinshi halyqtyń sezimin ushtastyryp, áýenin qosyp, júregin jalǵastyrǵan. Biz búgin elimizdiń atynan: Qosh kelipsizder, dostyq jarshysy qadirli dostar! — dep qushaq jaıamyz.

1969

---