InfoHub Logo

Dúnıede áıelderdiń aýzyna iline kórmeńiz. Olar sizdiń ájepteýir Batyr degen atyńyzdy Qorqaq, Zor degen atyńyzdy Qor, Jigit degen atyńyzdy Túbit atandyryp jiberedi. Olardyń aýzyndaı dýaly aýyzdy ázirge eshkim kóre alǵan joq. Jabysqaq degen de Jabysqaqtyń ishten týa, azan aıtyp, qulaǵyn tartyp qoıǵan aty emes. Jas kúninde jeńgeleri men qyzdardyń bastańǵysynan jabysyp qalmaı, qaı aýylǵa baryp jasasa da, aldarynan shyǵa bergen soń jeńgesiniń biri «mynaý bir jabysqaq qoı» dep, sodan Jabysqaq atanyp ketken eken. Beri kele óz aty múldem umytylyp, tipti dokýmentterine de Jabysqaq dep jazylyp kelgen.

Sol Jabysqaq «Taldybulaq» kolhozyna Sáken predsedatel bolyp kelgende egic brıgadasynyń esepshisi edi. Jańa predsedateldi ornynan atyp turyp qarsy alǵandardyń biri osy boldy. Yńǵaıyn taýyp burynǵy predsedateldiń basyndaǵy kolhozdyń uıymdastyrý jumysyndaǵy kemshilikterdi synalap aıtyp jiberip te otyrdy. Osyndaı kemshilikterdi baıqaǵan adamnyń qolynan is te kelýi kerek qoı dep, Sáken eki-úsh ret qıyn tapsyrmalarǵa muny jumsap kórip edi, tap-tuınaqtaı etip, oryndap ta shyqty. Budan bylaı Sáken ol týraly jaqsy pikirde bolyp, onyń istegen jumystaryn atap otyrdy.

Bir kúni kolhoz basqarmasynyń otyrysy uzaqqa sozylyp, jurt úıdi-úıine kesh qaıtty. Naq osy kúni úıine jaqyndap qalǵan Sákenge Jabysqaq bir búıirden tótendeı qosyldy da, «Sizdi shyǵaryp salýǵa bizdegilerdiń mádenıeti de jetpegen ǵoı, sizdi jalǵyz jiberip» dep jampańdap, úıine deıin birge keldi. Ol Sákenmen birge otyryp, áńgimelesip, sháıdi birge ishisti. Budan keıin ol bul úıge kelgish bolyp aldy. Tańerteń kelip Sákenniń atyn erttep qoıady. Qoltyǵynan ustap, attandyryp ta jiberedi. Atyna shóp salyp, Sáken atpen jaqyn brıgadalardy aralap kelgende atynyń túıgen quıryǵyn sheship, tartpasyn bosatyp, qoldy-aıaqqa turmaıdy. Ol joqta kolhozdyń ortalyǵynda bolyp jatqan jaǵalyqtardy shubyrtyp aıtyp, birin asyryp, birin túsirip te jiberedi. Keıde ol tek bolyp jatqan jaıdy aıtyp qana qoımaıdy, sonymen birge bylaı bolsa degen oıyn da bildiredi. Onysy keıde Sákenniń oıynan da shyǵady.

Taǵy birde túski tamaqqa kele jatqan Sáken ózinin esiginiń aldynda baltamen aǵash jaryp, qara sýǵa túsip jatqan Jabysqaqty kórdi. Ol tipti sheshinip, óz úıindegideı kúlshyna-qulshyna shabady. Ol ketken soń Sáken áıeline qatty renjip:

— Munyn uıat emes pe!? Kolhozdyń belsendilerin shetinen ózine otynshyǵa aınaldyryp almaq pa ediń? Munyńdy budan bylaı men kórmeıtin bolaıyn,— dedi.

Sákenniń áıeli qatty qysyldy.

— Oıbaı-aý, men oǵan aǵash jaryp ber dep aıtty deısiń be, kúpine toqsan kelip, osy úıden shyqpaıdy. Ket dep aıtý uıat. Baǵana tipti jeńeshe sútińdi pisire salaıyn ba dep, qazandy oshaqqa qaraı kótere jóneldi. Orta jolda zorǵa toqtattym.

Jeńil-jelpi sózdi eleń qylmaıtyn Sáken:

— Munysy qyzyq eken,— deı saldy.

Bir-eki aıdan keıin osynyń bári de umyt boldy. Burynǵydaı aǵash jaryp, sút pisirip bermegenmen. Jabysqaq bul úıdiń bir adamy sıaqty bolyp aldy. Oǵan bulardyń da úırenip ketkeni sonsha, ol kelmeı qalsa, Jabysqaq nege kelmeı qaldy dep, úıde bir adam joq bolyp turǵandaı kórindi. Osy úıdiń jyly-jumsaǵynyń bári sonyń aýzynda, Jabysqaq Sákenniń kenje inisindeı bolyp ketti.

Qystyń bir kúninde Sákenniń qaladaǵy aǵasy Káken keldi. Naq osy kezde Jabysqaq ta sap ete tústi. Kákenniń kelgenin bilmeı qalǵan úı ishi ony qoradan shyǵyp qarsy aldy.

— Báriń neǵyp qorada júr edińder?—dep surady Jabysqaq.

— Endigi jyly astyq qalaı bolady dep biraz bıdaı kómip edim,— dep kúldi Sákenniń áıeli. Sonymen bári úıge kirdi. Jabysqaq Kákendi sheshindirip, tipti baıpaǵyn da aıaǵynan tartyp tastady. İshine kirip, syrtyna shyǵady. «Joǵary shyǵyńyzdy» ústi-ústine qaıtalap, astyna tórt qabattap kórpeni de salyp, shyntaqtap jatýy úshin qos jastyqty da alyp qoıyp jiberdi. Óz úıindeı, qýdaı jaıqap júrgen bir jan. Sonan soń ózi Sákenniń kishi balasyn aldyna alyp, badyraq kózi jan-jaqty tegis sholyp, bal-bul janyp, maldas quryp otyrdy. Kákenniń kózqarasynsha osy otyrys oǵan jarasatyn sıaqty. Óıtkeni ústindegi sypa kıimi, tórtbaq denesi, ájimsiz, maılaǵan torsyqtaı beti jańaǵy qoshametti istegen qosshy bala sıaqty emes.

Qurmet ıesi saldarly adamdaı, biraq kózi júgire beretini jaman eken.

— Iapyr-aı, netken kishipeıil jan,— dep oılady Káken.

Bir kezde Jabysqaq, balalarmen alysyp oınap ketti. Balalar da ózimsinip onyń biri keýdesine, biri tizesine minip alypty. Sálden keıin Sáken maǵan sóılese bastaǵanda balalardy qýyp jiberip, Jabysqaq qarańǵydaǵy torpaqtaı murnynyń pysyly ǵana estilip, jym bola qaldy. Balanyń bireýi qaıta kelmek bolyp edi, qaǵyp jiberip, mańaılatpady. Qatý qabaqty uqqan balalardyń ózi de budan keıin Jabysqaqqa jolaı qoımaıdy.

— Iapyr-aı, netken jigit, dedi Káken.— Bizdiń sózimizge balalar bóget bolmasyn dedi-aý.

Káken áńgimelesip otyryp, endi bir qaraǵanda Jabysqaq eki kózin jumyp, basyn ustap qalǵyp otyrdy. Endi bir qaraǵanda jermen jeksen bolyp, etpetinen túsip kıizge jabysyp, typyr etpeı, uıyqtap jatyr. Káken kózin Jabysqaqtan alyp, inisine qarap sóıledi:

— Eki júz somdaı aqsham jetpeı qaldy. Soǵan saǵan keldim.

— Ia, ony qoıshy, erteń aýdanǵa barǵan soń taýyp berermin, — dedi Sáken.

Tańerteń Káken attanarda da Jabysqaq osynda boldy. Ol Kákenniń paltosyn kıindirip, galoshyn sala berip, qaltasyndaǵy betoramalyn alyp, galoshtyń tumsyǵyndaǵy topyraqty súrtip jiberip, kıgizdi. Bul Kákenge unamaı qaldy. Onyń unatpaǵanyn bilip qaldy ma, Jabysqaq onyń betine qaraı berip, yrjıa ketti.

Káken men Sáken aýdan ortalyǵyna kelgende baǵana aýylda kórgen Jabysqaq aldarynan shyqty.

— Qaıda toqtaısyzdar?—dep surady ol.

— Banktyń qorasyna,— dedi Sáken...

Arada biraz ýaqyt ótken soń Sáken aǵasyn mashınaǵa shyǵaryp salyp turdy.

— Mynaý keshegi suraǵan aqshań. Artyqtaý berem be dep edim jóni kelińkiremedi,— dedi inisi aǵasyna. — Jazǵa qaraı balalardy jiberersiń — Naq osy kezde Jabysqaq, ekeýiniń jandarynan óte berdi. Káken oǵan jaqtyrmaǵan qabaqpen qarady.

— Osy bala tym aqkóńildeý eken. Kúle kirip, kúńirene shyǵatyn bireý bolmasyn,— dedi Káken inisine qarap. Sáken ol sózge mańyz bere qoıǵan joq.

...Qosymsha aqy bólgen basqarma jınalysynan beri Jabysqaq Sáken úıine kirýdi qoıdy. Kirgendi bylaı qoıǵanda kóshede kórgen bul úıdiń balalaryna da jyly ushyramaıtyn boldy. Al Sákendi kórgende teris aınalady. Tipti olardyń úıinde mynadaı jaǵdaı, mynadaı jaı bar dep jaıaý ósekterdi de aıtyp júrgeni baıqaldy. Onyń basty sebebi brıgadaǵa bólingen qosymsha aqy edi. Qosymsha aqy tizimine Jabysqaq ózin de japsyrǵan. Biraq brıgada esepshisi aýylsharýashylyq arteliniń Ýstavy boıynsha kórsetilmegendikten ony Sáken shyǵaryp tastaýdy usyndy da, 'basqalar qyzý qoshtaǵan. Bar bolǵany sol. Kúnde jalbaqtap Sákendi úıge deıin shyǵaryp salatyn Jabysqaq joq boldy da ketti.

Arada eki-úsh aı ótken soń aýdandyq sovet atqarý komıtetiniń komısıasy kolhozǵa saý ete tústi. Kópten Sáken bar jerge jolamaı, qasqyrǵa asamaı tastap qoıyp alystan baıqaǵan ańshysha oıqastap júrgen, Jabysqaq ta keńseni tóńirektep qaldy. Ol bul kezde alystan baıqamaı, yńǵaıy keldi atyp alam ba dep dámelengendeı me, qalaı? Kópten beri salbyrap ketken eki ıyq ta kóterilip, jabylyp júrgen qalyń qabaq ta ashylyp ketipti. Eki ezýi eki qulaǵynda. Kúlse soıaýdaı otyz eki tisin bylaı qoıǵanda, úńgirdeı aýzynan kómekeıi kórinedi. Kúlkimen birge badyraq kózderinen jasy qosa atyp-atyp shyǵady. Kúlgende daýsy shyqqandy árkim kórgen shyǵar, al jasy shyqqandy kim kóripti?! Betin basqan qalyń túk qaraýyta túsedi.

Komısıa qatty tekserdi. Alǵandy, asqandy qarady, Astyqty aqtara sanady. Bankty basa eseptedi. Aqyry eshteme tappady. Eki aıdan keıin taǵy oraldy. Sákenniń de mazasy ketti. Taǵy tekserdi. Sákenge tekserýshi suraq qoıdy:

— Qaladaǵy dúkendi talan-tarajǵa salǵan aǵańyzǵa banktan eki júz som alyp berdińiz be?

— Pıanıno satyp alýǵa aqshasy jetpegen aǵama eki júz som berdim. Ol kisi dúkenshi emes, jumysshy. Biraq ony banktan emes, bank qorasynda turatyn Batyrhan degen joldasyma qaryz bergen aqshamdy alyp berdim.

Ony álgi Jabysqaq ta bilýshi edi ǵoı, sodan-aq surańdar.

— Qorańyzǵa qansha astyq tyqtyńyz.

— Qazir astyq tyǵatyn ýaqyt emes qoı. Elimizde astyq máselesi sheshilgen joq pa?

— Bar,— dedi art jaqtan bir daýys.

— Bolsa qaralsyn,— dedi taǵy bireý kúlip.

....Alda kele jatqan Jabysqaq jurtty «júrińder, júrińder» dep jelpindire berdi. Kele qora buryshyn nusqady. Kelgenderdiń birazy kúlip jiberdi. Buryshtyń álegi aspannan shyqty. Qazǵan jerdeı shala týǵan qara buzaý shyqty. Tekserýshige is myna shala týǵan buzaýdaı birdeme bolyp kórindi. Kolhozshylar shala týǵan buzaýdy biletin bolyp shyqty. İshinde ony qolynan kómiskenderi de bar eken.

— Bul qalaı? — dedi tekserýshi.

— Qora tarlyǵynan eki sıyr súzisip, bir sıyrym buzaý tastady. Sodan ony dalaǵa tastaýǵa indet pe dep qoryqtyq. Kómý kerek boldy. Dala toń. Sondyqtan kóktemge deıin tabanynyń tońy joq qoraǵa kómdik. Kómgender osynda bar, — dedi Sáken.

— Ia, barmyz...

— Ras, — desti bir top adam.

Aryzdyń yńǵaıyna ketińkirep júrgen tekserýshi aýdanǵa attandy. Banktiń janyndaǵy Batyrhan úıine de kirip shyqty. Sóıtip tórt-bes aıǵa sozylǵan aryzdyń aıaǵy sıyrdyń quıryǵy bolyp shyqty.

Kolhoz ortasyna jınalys shaqyryldy. Bul jınalysqa Jabysqaqtan basqanyń bári keldi.

— Jurtty jumystan qaldyrǵan qaısyń edińder, aıtyńdar, — dedi keıbir qyzý qandy kolhozshylar.

— Jabysqaq, Jabysqaq,,— dedi kópshiligi. Jabysqaq degende Sáken bir túrli titirkenip ketti. Basqadan kelse de bu pále, Jabysqaqtan dep oılamap edi. Sondyqtan da jurt «Jabysqaq» degen onyń oıyna adam Jabysqaq emes, kádimgi aramtamaq parazıt jabysqaq elestep ketti. Kákeńniń «kúle kirip, kúńirene shyǵatyn neme bolmasyn» degeni esine tústi. Ol:

— Áı, Jabysqaq-aı!—dep zildi mysqylmen kúlip jiberdi. Al bul kezde Jabysqaq týra bes aı úzilisten keıin eki ıyǵy salbyrap, súmireıip Sáken úıine ketip bara jatty...

1960

---