InfoHub Logo

Adam taǵdyry tańǵajaıyp kitap sekildi. Sondaı bir kitaptyń birer betin, qadirmendi oqyrman, kóz aldyńyzdan ótkerip aýdarystyryp kórelik. Arǵy-bergi ádebıette Baıron esimi aıtyp bolmas aıshyqty iz qaldyrǵany barshamyzǵa belgili, onyń aty atalǵan kezde ǵajaıyp súıispendik pen surqaı kóre almaýshylyq qatar órship, órtshe lapyldaǵanyn bireý biler, bireý bilmes. Beınelep aıtsaq: óz ǵasyrynda aqyn esimi muhıt tereńinen kóterilgen janartaý otyna uqsady. Betine jel tımegen nebir ǵajaıyp úrkek bıkeshter: lordtyń nazaryna iligip, bir aýyz jyly lebizin estidim, quda qalasa kelesi senbide ushyrasyp qalarmyz dep qurbysynyń qyzǵanyshyn qozdyrdy. Shirkeý poptary: kápirdiń beti aýlaq, zınaqorlyqty dáriptep jyr jyrlap urǵashy bitkendi buzyp bitti dep syrtynan qarǵap-siledi. Alys jolǵa jelken kótergen teńiz kókjaldary: «Chaıld Garold» pen «Don Jýandy» jastyǵynyń astyna basyp, basyna jastap qıyn saparǵa táýekel etti. Tórtkúl dúnıeni alaqanynda ustaǵan koróldiń sózi: lord búgin qandaı saraıda shárbat iship, saýyq qurady eken?.. bilińdershi!.. birdemeni búldirip júrmes pe eken!.. dep zar ıledi. Ádebı básekeles pen qanyna qaraıǵan synshylardyń sózi alabóten. Bazbirin aqynnyń bala kezinen dosy, keıinshi asa qundy kúndelik jazǵan, aqyn týraly mazmundy estelik qaldyrǵan Djon Hobhaýstiń sózimen keltirsek olar tómendegishe.

«Baıron ólmeı jaryq dúnıede ózge aqynǵa nan joq, tezirek kózin qurtýdyń jolyn oılastyrǵan jón, myrzalar».

«Ol lordtyń tósek aýystyrǵannan ózge bileri joq, tańǵy shyqtaı tamasha sulý Anna Izabella bıkeshti bir jyl qosaǵy etip, basyn dýalatyp, «esi aýysty» dep tastap ketkeni obal-aq».

«Ony aıtasyz, jaqyn qaryndasymen jýyqtasyp qoıypty degen áńgime bar, ol jyn!.. saıtannyń sapalaǵy!.. asyńdy iship, dastarhanyńdy tilip qanqaqsatar kázzap!..»

«Uly mártebeli Vatıkan «Don Jýanyn» qarǵys kitaby dep otqa órtepti, sony estigen lord kúıikten «monastyrǵa, sopylyqqa ketemin» depti».

«Baırondy tirideı azaptaýdyń jalǵyz joly bar, — dep kósemsidi jas synshy, — jańa shyqqan árbir shyǵarmasyn túkke alǵysyz etip syn jaza túsemin, haltýra, boıama deımin, bir jaǵynan aqynnyń júıkesi juqarady, ekinshi jaǵynan «arystannyń ózimen alysty» dep básim artady, ataǵym zoraıady, ádebıette ornym qalady».

Beınelep aıtsaq, aqyn esimi dúrildegen quıyn sheńberi sekildi edi. Sahara túkpirinde, ańyzaq shólde, ıa kókala muhıt tórinde shyrkóbelek aınalǵan surapyl soıqan quıyn bolmaýshy ma edi. İshine túsken tiri jandy jalmap-jutyp joq ete jazdaıdy. Qaqpaqyl qylady, tunshyqtyrady. Ótken jeri asty ústine shyǵyp alamanǵa aınalady.

Quıyn taǵdyry lord jat jerde, grekıada kezdeısoq oqys súzekten úsh kún aýyryp 1824 jyly 19 sáýirde kóz jumady. Aspannan jaı túskendeı bolady. Ejelgi ellada eli surapyl qýatty daryndy qurmettegeni sonsha, júrip jatqan pasha meıramyn dereý úzip, úsh kún boıyna meıramhana, dúkenderdi jaýyp, jıyrma kúndik qaraly kún jarıalaǵan. Kókala týy tómen salbyraǵan. Aqyn júregi toqtaǵanyn aza tutalyq desip Afınada otyz jeti dúrkin zeńbirekten oq atqan. Kógildir qoınaýda qańtarylyp turǵan pálenbaı keme saparyn toqtatyp, jelkenin túsirip, otyn sóndirip, qaraly jalaý baılaǵan.

Sońǵy bes jylda aqynnyń qara sózben estelik jazyp júrgenin oqyrman jurt biletin, zıaly qaýym birsypyra qulaqtanyp qalǵan. Qoljazba eki júz betten asyp jyǵylyp, baspagerge berilip qoıylǵan. Pýshkınniń sol kezeńde Vázemskııge jazǵan hatynda estelik týraly qyzyq oılary bar. Qadirmendi oqyrman, qulaq salyńyz: «Poezıa — ystyq qandy qushtarlyq sekildi, qudaı aýyzynda ne salsa — sony aıtasyń; al, proza — salqynqandy áńgimeshi qart sekildi, odan shyndyqty ıa artyq aıtyp, ıa kem túsip búgip qala almaısyń». Sol hattyń aıaǵynda aqyn jáne búıdeıdi: «Sýyq qandy prozany sóıletem dep otyryp kisi ótirik qosyp, qýlyq jasap jiberýi kádik, endi birde shynnyń júzine týra qaraımyn dep jaýlarynyń jan jarasyn tyrnap alyp, aram qanyn aǵyzary anyq. Bul jerde biz jel sózge jelkenin jaıyp jiberetin ósekshi jurtqa jem bolmaı, perishte jandy ǵajaıyp aqynnyń jaǵyna shyǵýymyz kerek qoı». Pýshkınniń qaýip qylatyn jóni bar.

Kózi tirisinde Baıronnyń baqtalas jaýlary asa kóp boldy. Qazir kózinshe qol shapalaqtap madaq, marapat sóz aıtyp otyryp, syrt aınala bere áıkápirlep qarǵap-sileıtin baqtalastardan aıaq alyp júre almady. Baıron Djordj Noel Gordon bar bolǵany 36 jyl ómir súrdi. Osynaý otyz alty jyldyń ishinde ózge kisiniń júz jylda, tipti 200 jylda bitire almaıtyn sharýasyn tyndyryp úlgerdi. Qarańyz: kemeline kelgen tusta alty jylǵy shabytyn qurban etip «Chaıld Garoldtyń kezbeligi» atty qyrtysty qalyń dastan jazyp, bas keıipkeriniń kóz aldynan dóńgelengen dúnıeniń eń qıly keremetterin shyrqyn buzbaı ótkerip shyqty; sosyn shyǵystyń tańǵajaıyp bal erindi, ot qushaqty sulýlaryn buraltyp bıletip, oqyǵan kisi órt bop órtenerdeı teńeýlerge tizgin berip «Gýıar», «Lara», «Korsar» dastandaryn kesteledi; óz taǵdyryn óz qolymen músindegen qushtarlyq ıeleri «Manfred» dramasyn jazǵanda dúnıeniń o shetindegi Balzak: «Shirkin-aı, «Manfredteı» uly shyǵarma jaza alsam qazir-aq ókinbeı ólip keter edim», dep kóńili bosap jatyp jylapty degen sóz qalǵan; jazymyshtan ozymysh joq, túbi pendelerin tamuq ázázili tabady dep tirshilik ıelerin qaradaı úrkitken «Kaıni», bir ǵasyrǵa jýyq sybaǵasyn el ústinen jonyp-jep, sholjańdaǵan, aspansyǵan múıizi qaraǵaıdaı myrzalardy minep-shenegen «Qosa ǵasyr» dastany ólerinen bir-aq jyl buryn núktesi qoıyldy; aıaqtalmaı qalǵan, jaryq álemdegi sulýlyq pen qan qyzýy — qushtarlyqtyń o zamandaǵy ensıklopedıasy deýge keletin on myń joldan asatyn «Don Jýan» dastany jyr áleminiń injý marjany ispetti áli kúnge oqshaý jarqyraıdy. Surapyl eńbekqorlyq ústine aqynnyń tańǵajaıyp seriligin qosyńyz. Ádette «sulý», «reńdi», «óńdi» degen teńeýlerdi er kisige tirkeı bermeıdi. Aqyn zamandastary Baıron týraly estelik jazǵan kezde osy úsh sózdi de molynan paıdalanyǵanyn bilemiz.

Ádebıet áleminde baıaǵydan aıtylyp kele jatqan ańyz bar. «Don Jýan» dastanyn jazǵan kezde, ásirese, bas keıipkerdiń keskinin, qabaǵyn, kelbetin sýrettegen mezetinde avtor ylǵı sharaınaǵa qarap óz sulbasyn ózi kóshirgen eken deıdi.

Dastanda oǵashtaý oqıǵa bar. Jýan mingen jolaýshy keme telegeı teńizde jolbaryssha shapshyǵan daýylǵa ushyrap, tasqa túsken qarbyzǵa uqsap qaryq bolady. Jolaýshylar tolqynǵa jutylady. Jalǵyz Jýan kóldeneń kezikken taqtaıǵa jarmasyp, ólip-talyp esinen tanyp jaǵaǵa shyǵyp qalady. Sol mańda elbasy ań aýlap at ústinde júr eken. Qumshaýytta es-tússiz jatqan buıra shashty, sulý músin, appaq sandy, kórikti óspirimdi kórip «áıel zaty eken» dep oılaıdy. «Mynany tiriltip alyp, saraıǵa jetkizińder, garemdegi jolbıkelerge qosa salyńdar», — dep jarlyq beredi. Elbasynyń malaılary aıtylǵan sózdi eki etpeıdi, maqul deıdi. Álgi álsirep jatqan kórikti pendeni arbaǵa tıep ákelip, ámirshiniń sulý urǵashylary mekendegen garemge engizip jiberedi. Garemdegi oımaq aýyz, kúlim kóz, qolań shash sulýlar álsiregen álgi beıbaqty kútimge alady, biri aýzyna sý tamyzady, bir burqyraǵan shashyn taraıdy, kelesisi aq mamyq tósegine salyp syıpalaıdy... qoıshy áıteýir, áıelder patshalyǵyna ǵaıyptan enip ketken erkek kindik ekenin sulýlar kesh uǵady... ashkóz lázzatqa tunshyǵady... aralarynda er kisi júrgenin kópke deıin qojasynan jasyrady... Baıronnyń ádebı oponentteri dál osy taraýdaǵy oqıǵa aqynnyń óz basynan ótken, joǵaryda, jaryq dúnıede korólder, bıshikeshter yzǵysyp birin-biri júndeı tútip soǵysyp jatqan kezde, tómende, ulpa mamyq tósekti garemde óspirim Noel sharap iship, shaljaıyp jatyp, sulýlardyń myqynyn mytyp, dáýrenin súrgen dep ósekteıdi-aı!

Basty dálál: aqynnyń garem sulýlarynan aıyrym, belgisi az — ǵajaıyp kórki desip: ant-sý ishedi.

Aqyn ómiriniń áıgili Dorıs Lenglı Mýr búıdeıdi: báıge atyndaı aryndaǵan aıaýly jandy qaıtsek aıaǵyna jem kibirtik qaqtyramyz dep aıtylmaǵan sóz qalmaıdy. Sóz aıtylar da qalar, al, kúndelikti gazet pen jýrnalǵa basylyp jatqan syn maqalalardyń sóz syqpyty jaman-aq. «Bul soıqandy qoısanshy, «Lara» dastanynyń uzyna jelicin arabtyń áıgili «Myń bip túninen» bip jolyn ózgertpeı kóshiripti de qoıypty, kánızak symbaty, qylyǵy, qalyby sondaǵy urshyq myqyn bıkeshterden esh aınymaıdy ǵoı, aınymaıdy: myqty bolsa óz sulýlarymyzdy jyrǵa qospas pa».

«Oı, máseleniń betin ǵana qalqyp aıtyp otyrsyz, myrza!.. Baıron esimdi aǵylshynda aqsúıek bolǵan emes, áıeliniń, álde naǵashysynyń, álde babasynyń ecimin jamylyp júrip lord bolyp alǵan, aqshańqan parıkti per ǵana kıýshi edi, tóreler tizimine ilikpeı jatyp aqshańqan parık kıgenin unatpaǵam, baryp turǵan basbuzar, uıabuzar, kórseqyzar, qorsar ózi!»

«Qola ǵasyr» dastany elbasyny tuspaldap, mysqyldap maqtamen baýyzdap kelemejdegen syqaq, ánsheıin. Mańaıyna kileń jaramsaq mondybastardy jınap alǵan, álgi mondybastardyń eldiń jaı-kúıimen sharýasy joq, oılaǵandary óz qaltasynyń qamy, óz jaǵdaılary, balalaryn bas-basyna bıznes ıesi etý, shetelge oqytý, qoldaryna qalpaqtaı pápki ustatý. Batpan quıryq qoılar kógaldy jer-sýdy túgel jalmap jedi, álgi qoılardy el ústinen kún kórgen tóreler jedi, «ákimderdiń áýselesin elbasy tústep, túgendedi» degen ne sóz, qudaıym-aý!

«Myna maqalanyń sóz syqpytyn qarańyz: Baıronnyń jazǵany kileń joqtaý, zar jylaý, elikteý, ózge eldiń áýenine tóńkerilý, baıaǵy ellada aqyndaryn aýyzba-aýyz qaıtalaý: áıtpese Gomerdiń «Odısseıasyn» sál ózgertip Chaıld Garold saparyna jeli eter me edi, Vergılııdiń azapty aýyr halin quıqyljytyp Manfredtiń basyna úıirer me edi... uıqas qýǵan usqynsyzdy qoısańyzshy!»

«Baıron aǵylshyn jurtyn azdyrýǵa kelgen saıtannyń sapalaǵy, ázázil kitabyn oqymaǵan lázim, órtep joısań — kúnadan arylasyń. Áıtpese «Don Jýanyn» oqyǵan kisiniń qan qysymy kóterilip, qaı-qaıdaǵy ecine oralyp, túnemesi uıqysy azaıyp dóńbekship shyǵatyny, shirkeýden qashatyny tegin emes. Ásirese qara sózben jazyp júrgen esteligi soıqan deıdi. Qoljazbasyn jasyryn jolmen oqyǵan kisiler epikciz aýzyn ashyp, jaǵasyn ustapty. Grafınıa Tereza Gvıchchıollı bıkeshtiń jel ashpaǵan etegin qalaı jelpigenin jelókpelenip jazypty deıdi uıatsyz; al, ledı Karolına Lemniń qos anarynyń oıyǵyndaǵy tarydaı meńdi eki betke uzartyp sýrettegen sumdyǵyn qaıda qoıasyz; tipti bar ǵoı, ledılerdiń ol ashpaǵan shymyldyǵy qalmaǵan shyǵar dep oılaısyz, oılaısyz da aýlaq júrgenińizge toba qylasyz!..»

Oqıǵanyń izin sýytpaı qara sózben jazyp júrgen estelik týraly zıaly qaýym jel sózben bipin-bipi túrshiktire tústi. Bipeylep qalaı da qolǵa túsirip oqýǵa qunyqty, kelesiler: qoı, á, jazyp bitirsin, kitap bolyp shyqsyn, urynyp turǵan tusy bolsa — sonda synarmyz, dep sabyrǵa júgindi. O zamanda kúıip turǵan taqyryp súıispendik oty týraly oqıǵalar. Úshinshiler: qazirden-aq, o ǵyp, bu ǵyp, ósek sózdi jeldeı uıytqytyp kaıtse de aqynnyń basyn arzandatýǵa qulshyndy. Súrindiretin kez osy tus dep oılaǵan. Esteliktegi ashshy shyndyqty sekseýil shoǵynsha mazdata úrlep, órtshe qaýlatyp avtoryn ońbaı omaqtastyrsaq — arǵy jaǵynda ańǵal nemeni orǵa jyǵý ońaı dep jobalady. Qaıtse de osy tusta qamdanyp qalmaq. Jolyn kesken, ececin jegen, bulardyń qoly jetpegen neshe yńǵaı sulýdy jipsiz jetelegen Baırondy osy jolym tabanǵa salyp myjǵylap janshytpaı alsaq, áı, arǵy jaǵynda es jıyp adam bolyp ketýi neǵaıbil, tyrpyl-tyrpyl tirshilik ıeci bolyp júrer-aý, qurǵaq qasyq sekildenip, ǵajaıyp daryn ıesiniń dymy óshti deı ber, Eýropany dúńkildetken dúbirli jyr dúldúli kelmeske keter, keıingi urpaq, e, sony qoıshy, urǵashy kórse qan qysymy kóterilip, óleń jazyp jelpinip jelókpelengen haltýrshık pe!.. onyń qasynda myna bizder kósh ilgepi ǵajaıyp daryndy adambyz, adamshylyq paryzdy kótere ustap jyrlap, jyrǵap ótýmen kelemiz!..» Minekeı, uly aqynnyń baqtalas, básekeles, dámdes-tuzdas zamandastarynyń mysyq tileý, esek dáme — muńy men jyry. Qaıtsek te «ulynyń kómeıine qum quıyp dymyn shyǵarmaı typ-tıpyl eteıik» desken aram pıǵyl pendelerdiń uzyn-yrǵa pikirleri, sóz syqpyty álgideı.

Aqpan aıynyń aıaq sheninde, tún ishinde syrtqa shyǵyp tóbeńizde tóńkerilgen alqara kókke qaraǵanyńyz bar ma. Temirqazyq tym tómende. Esekqyrǵannyń qulaǵy salpıyp tuńǵıyq túnniń muhıtyna sińip barady, aǵaryp týǵan tolyq aı tań atqansha aspan álemin erkin sharlap sút sáýlesin aıamaı quıady. Tuńǵıyq kókke qaraǵan saıyn tabanyń taıyp, táltirek qaǵyp, basyń aınalǵandaı bolyp sen de bir juldyzǵa aınalyp bara jatasyń. Pende — ólsheýli, jaratqan ıe — ólsheýsiz. Ólsheýsiz ben ólsheýliniń arasy qym-qıǵash shyrma-shatý úndestik, jalǵasý men tabysý zańdylyǵy. Adam ómiri tutamdaı qysqa... ómir súrdi... júgirdi... súıdi... qushty... egdelendi... óldi deımiz. Sol óldi men ómir aralyǵynda máńgige qalqyp ushyp júretin jandy-jansyz dánekeri — uly adamdar rýhy. Jan álemi qaǵaz betindegi uıqas, úndestik, yrǵaq pen boıaýǵa aınalyp úlgergen Baıron, Abaı rýhy jaratqan ıeniń jerge jibergen elshisindeı bolyp, tuńǵıyq tereń aspanda aqyryn júrgen tolyq aıdyń sútteı uıyǵan sáýlesine uqsap, siz ben bizdiń mańymyzdan uzap ketpeı, basymyzdy aınalyp áli ushyp júr. Oı, jalǵan-aı, degen! Jalǵan dep atyńdy beker atamaǵan bolar, sirá!

Londonnyń uıalshaq qyzdaı syzylǵan aqshyl tańy. Baıronnyń jan degende jalǵyz dosy Djon Hobhaýs tańsáride esigin oqys qaqqan dybystan shoshyp oıanǵan, sharqaıyn aıaǵyna suǵar suqpasta, halatyn jamylǵany esinde joq, bir top hat usynǵan poshtashy shalmen súzisip qala jazdady. Shetelden jetken saryala konvertti asha salyp, júregi ezile soǵyp, táltirek qaǵyp teńselip ketti. Lord jat jerde — ellada elinde júrip baqı jalǵanǵa jol alypty. Aqyn 19 sáýirde úzilgen. Albıonnyń tumandy jaǵalaýyna jamanshylyq habar aıǵa jýyq júrip, 14 mamyrda jetken. Táltirek qaǵyp, apatqa ushyraǵan kemeden áldeqalaı jaǵaǵa shyǵyp qaraqan basy ǵana qalǵan jolaýshydaı meń-zeń kúıi, bosaǵadaǵy jumsaq oryndyqqa quıryq basyp mólıip uzaq otyrdy.

Aqynnyń júrgen jeri taıfýn jeli ótkendeı alaı-túleı bolatyn. Qarakók tolqyn mańdaıyn soqqan jartasty jaǵalaýda turyp jyr oqyǵany, buıra shashy jaýyrynyn jaýyp syrt aınalǵany, ózimen baz birde aıtysqany, tatýlasqany, mármár saraıda beıbaq basy ǵashyq bolǵan súıkimdi bıkeshtiń bir bıden soń Baıronǵa jelimshe jabysyp, muny tastap ketip qalǵany, qoıshy, áıteýir, eki dostyń jup jazbaı júrip baspa, basqa kóńilashar oryndardy aralaǵany.... kóz aldyna dóńgelenip kele qaldy. Á degennen jurtty aýzyna qaratyp alatyn, ózgeni magnıtshe tartatyn minezge ıe; sol minezi dos-jarandy omartaǵa úımelegen arasha demniń arasynda jınaýshy edi, shirkinderdiń birazy ýaqyt óte óshpendiligi órship ýly tilin qadaýshy edi. Jarq etip qaraǵany-aq kisini tirideı óltiretin. Urǵashy áýleti eki sózge kelmeı kóz aldynda qaýyzyn ashqan gúlshe úlbiredi, jigit aldynda jylan arbaǵan torǵaısha búgejektedi. Janarynyń almasy aıryqsha edi.

Birazdasyn Hobhaýs esin jınap túregeldi. Umytqany esine túskendeı, sanasynyń túkpirinde jattalyp qalǵan nárseni aıtyp saıtannyń sapalaǵy sybyrlaıdy: joıý kerek! Álgi hattardyń ishinen lordtyń qasynan bir eli qalmaıtyn malaıynyń haty shyqty. Balaýyz tamǵan, sıa shashyralǵan qaǵazdy ıesi egilip otyryp jazǵany seziledi. Qateden kóz súrinedi. Baıron ómirmen qoshtasar aldynda İnjil ákelip berýin ótinipti. Dúnıeni áý basta dúnıe etken sózdi qaıtalap oqypty. Janaryn jumyp jatyp kúbir etipti. Adamdy adam etken aıryqsha súıispendik, qushtarlyq depti. «Jaratqan ıege kúpirlik keltigenim emes, Don Jýan, Manfred syndy keıipkerimniń uıatty, uıatsyz qylyǵy sol súıispendik qulshylyǵynan týǵan. Shirkeý ıeleriniń qarǵys aıtyp júrgeni — bilmestigi, túsinbegeni», — depti.

Myna sózderdi oqyp otyryp kókiregi qars aırylǵany, úni oqys shyǵyp ketti. «Ah» degen ashshy óksik aǵytylǵany edi: armanda ketipti ǵoı esil er!.. armanda ketpese — tilin kálımaǵa keltirip jatyp qasıetti kitapty suratar ma edi. Barly-joqty shyrq úıirilgen dúnıeni kóz aldynan qaıyra ótkerer me edi. Uly saǵynysh týraly qalam terbeı almadym-aý dep ózegi órtene ókiner me edi.

Hobhaýstyń sanasyna álgide ǵana umytqany qaıta oraldy. İshki bir túısik sezimi: joıý kerek!.. dep nyǵyrlap turyp aldy. Neni? Qaıtip? Iá, ıá, jazylyp bitpeı jatyp zıaly qaýymdy osynshalyq shýlatqan estelik jaıyn oılamasa bolmaıdy. Óz basy qoljazbany oqyǵan joq. Oqyp shyqqan birer kisi uıattan órtenip, betin basqandaı bolyp shoshyntypty. Myna oqıǵa basqa ulttyń nanym, senimine qup úılesip keter-aý, al, tap osy kúıinshe, myna sıqymen atýǵa oǵy bolmaı júrip ushyrasqan kezde — «siz» dep tildesýge daǵdylanǵan aǵylshyn aqsúıegine jaraspaıdy-aq dep jaǵasyn ustap, basyn shaıqapty. Estilikti tap osy kúıinde basýǵa bolmaıdy desip ant-sý ishipti.

«Estelikti jaryqqa shyǵarýǵa bolmaıdy degenniń jaǵyna shyǵady bul kókeńde. Tirige de, ólige de abyroı kerek. Aqyn abyroıy bárinen qymbat!» Nán ústelge eńsesin salyp jiberip oı ishinen oı tergen Hobhaýs esteliktiń shyndyǵy basym degenge kelip tireldi. Dúnıede eń qıyny — shyndyqty aıtý. Boıamasyz shyndyq, ustaranyń júzi sekildi. Álgi qoljazbany jasyryp júrip oqyǵan kisilerdiń sóz syqpyty tómendegishe: «...osy kúni klasık, klasık dep ár sózin asyl jaquttaı kórip aspandatyp júrgen ádebıet aqsaqaly baryp turǵan jádigóı, partıanyń qolshoqpary boldy, koról zıaly qaýymdy zulmatqa ushyratyp, abaqtyǵa jaýyp jatqanda — ol kókeń sheneýnik portfelin ustap sholtańdap júrdi. Asharshylyqqa ushyraǵan elge pana surap korolge hat jazǵan bes adamnyń bipi dep dáripteımiz. Shyn máninde: «Áı, osyny koról oqı qoımas, bylaıǵy jurtqa kóz ǵyp hat jazǵan bolaıyq, dabyra jasaıyq, al, álgi hatty poshtaǵa salmaı, bylaı shyǵa bireýmiz jyrtyp tastalyq»,— desken, pátýalasqan sabazdyń bipi.

Ólerinen attaı 16 jyl buryn qos aqsaqal klasıkti zıaly bip kici qonaqqa shaqyrmaı ma. Eki klasık kóldeı úlken dastarqannyń tórinen oryn almaı ma. Álgi ár sózin asyl jaquttaı kórip júrgen klasık jaqynda ǵana ártis kelinshekke úılenip, ol kelinshegi bosanyp qyzdy bolǵan ǵoı. Sol búldirshindeı bópesin kóterip qonaqqa alyp kelipti. Ózin Balzakqa uqsatyp kóp jazatyn etjeńdi klasık aldyna kelgen syıtabaqty jáýkemdeı bastaıdy. Sheneýnik shınelinen shyqqan klasık nederá syıtabaq ózime buıyrmady dep shyrt ete qalady. Etjendi ápiptecin sózben shymshyp alady. «Ultjandy asyl azamattyń sońyna sham alyp tústiń, ajalynan buryn óltirdiń, endi búgin sońyndaǵy bóltirigine aýyz salypsyń», — deıdi. «Áı, asyl azamatty óltirgen men be ekem, aıtyp otyrǵan bóltirigiń qaı bóltirik, jazyǵym jastarǵa: «Tynysh júrinder» dep aqyl aıtqanym ba! Asyl azamat ólse — óz ajalynan óldi. Bul sandyraǵyń qaı sandyraq?..» «Aıaýly azamatpen azý tisiń túskenshe shaınastyń, endi kelip ult aqsaqaly bola qalypsyń!..» «Qanymdy qaınatpa dedim ǵoı!..» «Aıtylǵan sóz — atylǵan oq!..» «Endeshe tap ákeniń!.. myna perishtedeı ǵyp qoltyqtap júrgeniń kimnen qalmaǵan!.. ana besiktegi búldirshinniń ózi jas mınıstrdiń aýzynan túskendeı»... Sheneýnik shınelinen shyqqan klasık pen Balzak sekildi kóp jazatyn klasık dastarqan ústin atkópir etip al kep tóbelesedi. Syıynyp júrgen jazýshylarymyzdyń syıqy mynaý dep Baıron óz esteliginde álgi oqıǵany egjeı-tegjeı táptishtepti.

Per atanýǵa, depýtat bolýǵa janyn salyp júrgen urshyq myqyn, beti jyltyr, kózi oınaqshyǵan qulyn músheli kelinshek «el qamyn jeımin» dep maqala jazyp gazet betin bermeıdi. Zilzalaǵa ushyraǵan alystaǵy aral halqyna kómek beremiz dep memleket qazynasynan, qaltaly myrzalardan qapshyqtap qarjy alypty... aral halqy ashtyqtan icip-keyip túgesilipti, álgi bıkesh vıgıngemniń eńseli saraıyn satyp alypty deıdi. Baıronnyń esteliginde álgi bıkeshtiń tildeı haty keltirilgen kórinedi: «Qoınymdaǵy kápi qaqbas tom-tom kitap jazamyn dep kitaphanadan shyqpaýshy edi, alyp sóreler jazataıym ústine qulap sol aıaǵy synyp... jazylyp ketti... alkogólden emdelip aýrýhanadan shyqqan boıda syrt kózden jasyryp buzylǵan sharap ishkizip, kúlegesh qyldym... jeti jany bar ma — kúlip júrip kóshege shyǵyp ketetin bop júr... Seni oılasam — qanym basyma shaýyp ot qushaǵyńdy ańsaımyn. El qamy jambasyma tastaı batyp taǵy uıyqtaı almaımyn». Ajaryn ashyp kúlgenshe nesheme aqyn ólip-óship óleń arnaǵan ledıdiń Baıron esteliginde syry men syıpaty osyndaı.

Eńceci ezilip oı ishinen oı tepip otyrǵan Hobhaýs silkingendeı bolyp túregeldi. Úlken icke bekingen syńaıly. Ýaqyt ozdyrmaı, aqyn arýaǵyn jaýlaryna kúlki etýden saqtaıdy, osharylmaı, osy qazirden bastap estelikti izdep tabady.

Órtep qurtady.

Dosqa kúlki, dushpanǵa taba qylmaıdy.

Estelikti aqyn óz qolymen Tomas Mýrǵa bergen, al jelókpe jas aqyn osydan bipaz kún buryn Baıron shyǵarmalarynyń bacpagepi, aqynnyń túıdeı qurdasy Djon Marrıge bergenin aıtqan edi. Mýr baspahana ıecine qaryz eken. Sol qaryzdyń ornyna, 2 myń gıneı alyp kelip ótkizgenshe, qoljazbany baspada saqtaı turýǵa kelisken ǵoı. Dereý páýeske jektirip, Londonnyń batys búıreginde turatyn Marrı myrzaǵa shapqylady; birjaǵynan gazetterge qaıǵyly habar jazý, ekinshi jaǵynan estelikti qolǵa túcipy ýaıymy ókpesin óshirip, súmek bop terlegen. Keshke qaraı teńiz ókirip jardy súzýdi údetti. Temza ústinen nóser bulty túıdekteldi. Tabıǵattyń ózi aqyn qazasyn aza tutyp jatqandaı elestedi. Aqsham gazetteri qara boıaýmen qorshalyp shyqty. Keshe ǵana aqyn ecimin laǵnettep syn maqala jarıalaǵan basylymdar ólim sózin estigende — kúrt ózgerip, joqtaý aıtyp kóldeı-kóldeı maqala jarıalady. «Óz otyna ózi órtenip ótti», «keshshelerdiń tálkegine shydamaı alyp jartas qulady», «daýylpaz jandardyń jyrshysy daýylǵa tunshyqty», «dara tulǵanyń daryndy joqshysy» sekildi tasqa basylǵan qaıǵyly sózder qanshama sulýdy ystyq jasqa tunshyqtyrdy deseńshi. Teńiz kókjaldary «ah» uryp qaıǵydan kabaktardy tóńkerip kete jazdady.

Esteliktiń endigi ıeci, ırlandyq aqyn, kedeılikten cińipi shıqyldaǵan Tomas Mýr qaıtsek te «qurtý, joıý kerek» dep shúıligip kelgen djentelmenderge qarsy tura almady. «Aý, aǵaıyndar, asyǵatyn ne bar, aqyldasaıyq, qoljazbany táptishtep oqyp shyǵyp talqyǵa salaıyq» dep óz oıyn aıtqan edi. Hobhaýs pen Marrı órshelene óńeshtep, bet qaratpaı baıǵusty jasqap jiberdi. «Oqıtyn ne bar dedi; bápi de belgili! Esteliktiń bipinshi bólimi zaıyby Izabellamen bip jyl turyp, qalaı ajyrasyp ketkenin termelese; ekinshi bólimi jynystyq erotıkalyq qatynastyń alaı-túleı álqıssasy kórinedi, jezóksheler úıine oqýlyqqa jaraıdy». «Aqyn abyroıy — bárimizdiń abyroıymyz, bóle-jaratyn eshteme joq!» «Shyraǵym, 2 myń gıneıdi qazir sanap al da qoljazbanyń barsha bıligi — djentelmenderde dep qolhat jazyp qolymyzǵa ber». Tomas Mýr mińgir etip qolhat jazýǵa qamdandy. Qampıǵan qoljazbanyń ishinen páske kidirse órt shyǵyp keterdeı jýan myrzalar úrpıise qaraıdy. «Izabellaǵa oqytyp almadyńyzdar-aý, myrzalar»,— dep Mýr jáne mińgir eter; álgi tónip turǵan myrzalar dúrse qoıa berer. «Oı, oqytyp al degeniń — qaı sandyraǵyń, osy kúnge deıin oqyǵan eki-úsh kisiniń únin qalaı óshiremiz dep bezektep turǵanda — seniń «oqytaıyq» deýiń — qaı sasqanyń, kókeshim! Kóp sandalmaı únińdi óshir, qolhatty kóshir!..» «Aqynnyń bipaz paıymy búgin epci kóringenimen ýaqyt óte zaman túzele qyzyqty derekter qoımasy bolary haq; ledıdiń aty bolmasa da zaty tarıhta qalady»,— deıdi Tomas qaıtse de qoljazbany saqtap qalýdyń qamyn oılap. Eki djentelmen qos búıirden qysa túsedi. «Ne dep sandalyp tursyń»,— deıdi dúrse qoıa berip. «Zaman túzeler deısiń, nemene sonda, qısyq pa edi, álde buzylyp bitken demekpisiń. Jer betinde qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan mamyrajaı jumaqqa parapar kúnderdi tabý qıyn, qaıta jyl ótken saıyn qubylyp, buzylyp barady. Zınaqorlyqty, tósek qushtarlyǵyn táptishtegen estelikti saktaǵannan eshqaısymyz abyroı tappaımyz». «Baspagerge bepeshegim de bar edi», — dep syıpaqtatady baıaǵy. Eki djentelmen dereý ámıanyn ashyp, qajet-aý degen somany kolma-qol sanap beredi. Apyrmaı, baı baıǵa, saı saıǵa quıady degen ras-ay dep óz-ózinen pushaıman bolyp qamyǵady jas aqyn. Es bilgeli terimdi tamshylatyp, beınettenip kelemin, erte turamyn, kesh jatamyn, qaǵaz bitkendi taýysa shımaılaımyn, shyr bitetin túpi joq. Qazir tabylǵan qarjyny qazir qurtamyn. Endi mine, uly aqynnyń senip tapsyrǵan, mıras etken qoljazbasynan kórer kózge aırylyp otyrmyn.

Ne degen jigersizdik! Ne degen ıis almas ańqaýlyq! Anyq tas mandaılynyń tirligi osy, ıa óz basyna, ıa ózgege qaıyrym, qatynasym joq. Tas mańdaı bolmasam qolymdaǵy asyl qazynadan qarap otyryp aırylarmyn ba!

Tomas Mýr osy mezet ózin-ózi ıt etinen beter jek kórip ketti.

Aǵylshyndardyń bodany — ırland jerinde týyp-ósken, jastaıynan kedeıshilik ıyǵyna mingen, ómirden kóp qorlyq kórip jiligi jińishkergen jas aqyn qoljazbany berip qoıyp omalǵannan omalyp qala berdi. Jurtta qalǵan ash kúshikshe bólmege syımaı yńyrsydy. «Kúshiginde talanǵan» degen sóz bar. Jasynda soqqy jegen, pushaıman bolǵan adam bylaıǵy ómirinde jasyq, jigersiz bop ketedi. Bettiligi azaıady. Týra sózin aıta almaı qor bolady. Munysyn syrtqa sezdirmeı, ishteı mújilip, ózin-ózi ylǵı qaıraýmen, qamshylaýmen tirshilik keshedi. Tap qazipgi Tomas Mýrdyń basyndaǵy hal osyndaı edi.

Syrtqa sytylyp, ilbı basyp, teńiz jaǵalaýyna jetti. Naıza shoqylary mol Brenta múıisi osy. Alyp teńiz jaǵany súzip ókirip jatyr. Mandaıy tasqa tıgen kókjal tolqyndar tyrapaı asyp qulaǵanymen, kelesi máýritte jan bitip qaıta tiriledi. Qaıyra búkis belin ıip, ytyryla yrǵýǵa kúsh jınaıdy. Yryldaǵan daýysy alapty kóshirip, doldana yshqynady, dybysy qulaqty jarady.

Dál osy jerde, 1819 jyldyn kókteminde uly ustazy ekeyi qatarlasyp seıil qurǵany esinde. Qazirgideı kóz aldynda. Baıron — qasıetti adam edi. Qasıettiligi sol, arqalanyp arýaqtanyp alsa, beıne, jaly kújireıgen arystanǵa uqsap eshtemege boı bermeı yza kóterip ketetin. Jyr joldary aǵylyp kele beretin. Uıqas sózder beıne bipin-bipi asyqtyryp, yǵystyryp jaǵaǵa jyljyǵan tolqyn sekildi seziletin. Endi bip qarasań: tynshyǵan teńiz betindeı shyraılanyp, meıirin tógip, janyńa jaǵatyn sózder aıtatyn. «Jasqa — jas, oıǵa kápi» minez tanytatyn. Sol jaǵalaýda ǵoı jazyp júrgen esteliktiń qoljazbasyn ózine syıǵa tartqany.

«Estelikke ıe bol, dosym, qoljazbanyń quny ózińdi ómip boıy asyraıdy!»

O, sondaǵy ustazynyń keskinin kórseń, mańdaıy jarqyrap, janary ushqyn atyp, ǵajaıyp sýretke aınalyp ketip edi. Óleń oqyp turǵandaı sezilip edi.

«Men ǵaıypqa ketermin, sen áli jassyń, kúresesiń!.. ósesiń!..»

Sonda boldym... toldym... toıdym... qajydym dep turǵan ustazy 31 jasta! «Don Jýandy», «Kaındi» jazyp úlgergen. Ekeyi de oqyrmannyń ómirine jetetin, ǵasyrlar betine shapshyp umtylǵan asaý tolqyndaı uly shyǵarmalar; beıne, qıyr keńistikten bastaý alyp, jolyndaǵysynyń bárin yǵystyra jaıpap josyla jónelgen taıfýn tolqyny sekildi, dúnıeni osynshalyq shýlyǵan jasady. Qara sózben kestelengen esteliktiń ózi sıaqty keppeı jatyp jurtty eleńdetip, eseńgiretip, e degizip, dúrliktirýdiń beti jaman!

Qudaıym-aý, sonda ustazy júzine tiktep qarap «ómirińe jetedi» dedi-aý. Qoljazbanyń qundylyǵyn aıtyp megzegeni ǵoı. Árkimniń ýly tiline, ósegine ılanyp, shaıpý tildi qatyndardyń minezinen qaımyǵyp, qorqaýlardyń aıtqanyna kóne ketkenim qalaı? «Joıamyz, órteımiz» degen ordasharqy ospadar myrzalarǵa lám demeı, bere salǵany qaı sasqany. Osynshalyq jigersiz, jasyq bolarmyn ba!

Teńiz ókirip týlaı túsken. Tomas Mýr solqyldap alyp bara jatqan shekesin qos qolymen syǵymdaı syǵyp ustady. Bebeýlep basyn shaıqady.

Elsiz jaǵada, jyqpyl tastar arasynda delquly kisishe kóp sendeldi. Budan bylaı adammyn, aqynmyn dep qalaı ǵana jer basyp júremin dep ishteı nalydy. Álgilerdiń sońynan qýaıyn, qasyq qanym qalǵansha alysaıyn, qoljazbany qaıtaryp alaıyn, qorǵap qalaıyn dep bekindi. Qalaǵa qaraı jiti adymdaı jóneldi, jolaı súrinip, jer cúzip baryp túregeldi.

Kóldeneń ushyrasqan qos attyly páýeskege qol kóterdi.

Londonnyń shyǵys pushpaǵyna qonys tepken Olmerlstrıt, qyzyl qyshtan órilgen qos qabatty ásem úı, kishigirim zamok ispetti. Sol zamannyń áıgili bacpagepi, Baıronnyń negizgi shyǵarmalaryn kitap qyp basyp shyǵarǵan, kózi ashyq ǵulama derlik Djon Marrıdiń jyly oshaǵy osy. Aqyn, jazýshylardyń bas qosyp, pikirlesip, qyzyl sharap pen qyzý aıtysqa des beretin belgili meken-jaıy. 1824 jyl 17 mamyr. Sóz óneriniń eń bip qaraly kúni deýge turarlyq, ádebıet betindegi qara daqtaı qatygez mezettiń syıqy tómendegishe.

Aqynnyń kózi tirisinde jem tergen taýyqsha qyt-qyttap mańaıynan shyqpaıtyn, eki sóziniń bipi — «Lord pálen dep aıtqanda», «Lord bylaı dep tapsyrma bergendi», «Lord ekeýmiz tize túıistirip otyryp shaı ishkende...» dep aýyz jappaıtyn Hobhaýs, Baıronnyń dáýreni júrip turǵanda onymen túıdeı qurdas bolsa da óz basyn kishireıtip: «Aǵa-ekem, osy qalaı dep aqyldasqanda», «aǵa-ekem, myna shyǵarmasyn eń áýeli ózime tanystyrǵanda», «aǵa-ekem, bylaı dep ózime aqyl aıtqanda...» dep jurttyń aýzyn ashtyrmaıtyn Marrı, ekeýiniń de ecimi Djon, egiz qozydaı qosarlanyp án qosyp alypty. Aıtatyny — qalaı bolǵanda da esteliktiń kózin joıý kerek!.. Dúnıede kisiniń kózi tirisinde bip sóz aıtyp, kózi ketken soń júz seksen gradýsqa burylyp, basqa sózge kóship, ekijúzdi minez kórsetken jaman. Keshe ǵana Baıronsyz óńeshinen as ótpeıtin edi, Baıron bolyp marqaıyp, Baıronnyń atymen ulyqqa kirip uly bop ıyǵyn kóterip júrýshi edi. «Bizder Baırondy maqtamaýymyz kerek, Baıronmen maqtanýymyz kerek!» dep kósemsıtin, ózge kicige sóz aıtqyzyp, des bermeıtin. Endi búgin múlde basqasha: apyrmaı, á, lordtar palatasynda bip oryn bosady, sol oryn birimizge buıyrmas pa eken?.. Kózi tipicinde baıqamaı júre bepippiz, aqyn dosymyz beti jyltyr, bóksesi urshyq kelinshek kórse — qur jibermeıtin jupar kindiktiń naǵyz ózi bolypty, qudaı sheber, qalaı ǵana ádemi, ásem ledılerdiń basyn aınaldyryp, kózin tundyrǵan deseńshi; áıelderdiń ystyq qushaǵyn jazsa aldyna jan salmaıtyny tegin bolmady; óleń oqyp, ónerdi súıetin sulýlardyń, oı, táńiri-aı!.. saýy qalmady!..» Myna tusta qoljazbany saqtap qalýǵa qulshynǵan, álgide ǵana entigip kelip esik ashqan Tomas Mýr, qatty tolqysa tuttyǵyp, sóıleı almaı qalatyn ádeti eken. Kekeshtenip oıyn jetkize almaı, samaı tepi súmektep, qaradaı qaqyldap jótelip, jany qınaldy, qalshyldap birde surlanyp, birde qyzardy. Baspagerdiń úıine sárilik shaıyn ishe salyp, salyp uryp jetip kelgen egde aqyn Genrı Lattrell kezdeısoq urlyqtyń ústinen túsken adamsha óz-ózinen qýystanyp, ıa ógiz ólmes, ıa arba synbas, ara aǵaıynnyń qalpyn tanytyp qıpaqtady-aı. Eń ǵanıbeti: estelikti Tomas ta, Genrı de oqyǵan edi. Tomas ókpeni syqqan qos birdeı marqasqa djentelmenge pikirin ótkize almaı, óziniń salmaǵy bolmaı, shóre-shóre hal keship tursa; egde aqyn Genrı qaı jeńgeniń meniki degen jobany ustandy. Jan alyp, jan bergen syńaımen ólip-óship qoljazbany qorǵaıyn dese — bedeldi baspagerdi renjitip alyp, erteńdi kúni kitabymdy basqyza almaı qor bolam ba dep qorqady. Munyń ústine kápi qoıdyń jasyndaı jer ortaǵa jetkende uly aqynnyń qoljazbasyn jaǵýǵa qatysqan degen, aıyqpas, umytylmas jalaǵa qalamyn ba dep taǵy ishteı qaýip oılaıdy. «Ózimniń de sorym bes eli, qańǵalaqtap júrip naǵyz qyrǵyn maıdannyń ústinen top ete túskenimdi qarashy, aı, qyrsyqpen qosyla týǵan adammyn, qosaq, arasynda óstip kúıemin de júremin. Bularǵa basý aıtpasa bolmas, aqyndyǵymdy syılamasa da basymdy, samaıdaǵy aq shashymdy syılar-aý, bul bátshaǵarlar».

— Myrzalar!.. Myrzalar!.. Koljazbany ýaǵynda oqyp shyqqanmyn, óreskel, jurtty shoshytardaı eshtemesi joq, shamalap bıkeshtermen kim júrmeıdi, qyzyl sharapty kim ishpeıdi, — dep jaqaýratyp kele jatyr edi, Marrıdiń barq etken óreskel daýsynan selk ete tústi. Úı ıesiniń kózi shatynap óńmeninen ótedi, kózildirigi janaryn eki ese úlkeıtedi.

— Ne-me-ne?

— Qoljazbany asyǵys qurtýdyń ne jóni bar deımin ǵoı.

— Ne? Qazir, ıa bolmasa eshqashan joıa almaımyz! Sen kári qaqpas bipeyge basalqylyq aıtpaq túgili óz kitabyńdy durystap shyǵaryp al, áli basylǵan kitabyńnyń salyǵynan qutylǵan joqsyń, qaryzyń belsheden, eger kózge súıel bop qalbańdaı beretin bolsań, qalamaqyńdy qaıshylap qyrqamyn da tastaımyn. Qudaıyńnan da qoryqpaımyn!

— Meniki sizderdi o ǵyp, bu ǵyp tatýlastyrý ǵoı ánsheıin, myrzalar!

— Qoljazbany órteımiz!

— Órtemeısiz!— dep myna tustan Tomas óre túregeldi, — eń bolmasa jartylaı saqtalýyn talap etemin. Biz Baıronǵa sot bolýǵa jaramaımyz, Baıron shyǵarmalarynyń sýdıasy — keler urpaq, keler urpaqtyń qarǵysyna qalyp, arýaq attamaıyq.

Úı ıeci yzadan jarylyp kete jazdady.

— Jaman úıdi qonaǵy bıleıdi degenniń kepi kelmesin, myrzalar. Shyn mánine kelsek, lordtyń abyroıy menen gópi senderge qymbat. Men — kásipkermin. Kitap, jarnama shyǵaryp jan baǵamyn, aqsha tabamyn. Al, sender baqı jalǵanǵa jol alǵan lordtyń aryna tańba salýdy oılap mysyq tileý, esek deme bolyp júrgen dándákýsińder!

— Tilińizdi tarta sóıleńiz!

— Endeshe nege ıgilikti icke kóldeneń turasyńdar!

— Qudaıym-aý, seneıin be, senbeıin be, uly aqynnyń qoljazbasyn otqa jaǵý ıgilikti ic bolyp pa? Ne dep sandalyp tursyz! Kitaptyń, qoljazbanyń qasıeti urady áli, dúnıeden qarabet bolyp ótesiz, aıtpady demeńiz!

— Men be qarabet bolyp ótetin!

— Iá, dáp myna siz!

— Endi bip sóz aıtsań — tórimnen tabanyńdy jaltyrat deımin! Tóbeńe qara, shyraǵym. Tilimdi qyshytpa endi.

— Qoljazbany otqa órteýdiń aldynda qaıtalap oqıyq, — dep Tomas qalshyldap-dirildedi.

— Tilimdi qyshytqan óziń, — dedi nart bolyp qyzarǵan Marrı yzadan jaryla jazdap, — endeshe tynda, kókeshim, seniń oılap turǵanyń lordtyń abyroıy, ary emes, qaltańnyń qamy. Menen alyp, ár jerge satyp baıýdyń joly ecil dertiń. Sender ardan gópi aqshany joǵary qoıasyndar. Aıttym ǵoı álgide: men kásipkermin dep, ózińnen alashaq 2 myń gıneıdi qıdym, tipti onyń ústine jınalǵan ósim paıyzynan da bas tartamyn! Keshtim bárin, sadaqa ettim! Maǵan bárinen lordtyń abyroı-ataǵy qymbat, sosyn ledı Izabellanyń ótinishin attap kete almaımyn!

— Urysta ne turys bar, myrzalar, — dep myna jaqtan Hobhaýs kóterildi, — bápi de túsinikti emes pe! Baıronmen eń kóp aralasqan, dámdes-tuzdas bolǵan adam — ózim ǵana. «Chaıld-Goroldtiń» tórtinshi jyryn aqyn maǵan arnaǵan. Kóp shyǵarmalaryna kelistirip ádebı túsinikteme jazsam dep bel býyp júrmin. Joldan qosylyp, endi myna bitkeli turǵan iske kedergi keltirip, kisini qınaı bermender. Úı ıesiniń pikirine tolyq qosylamyn. Qoljazbany osy qazir órtep joıamyz, urysta ne turys bar, qanekeı, myrzalar...

— Lord bip jyl nekede boldy ma, bolmady ma, lezde ajyrasyp úlgergen saldaqy saıqaldyń ókpe-ótinishin kóldeneń tartýǵa uıalsańdarshy. Urǵashynyń cózi dári degen zamandy umytatyn kez jetti emes pe?

— Shyraǵym, qalaı-qalaı ezý qıǵashtap tursyń óziń?

— Solaıy-solaı. Bip jyl otasqan saldaqynyń cózi sóz bolypty da, ózgemiz, myna kekse aqyn kókemizdiń ótinishi, maǵan «amanat, mıras ettim» degen uly ustazdyń nıeti ánsheıin-aq sandyraq bolǵany ma? Ádilet qaıda?

— Birinshiden: Izabella hanym saldaqy emes, zandy túrde otasqan zaıyby, zıaly qaýym ókili; aqynnyń shabytty shaǵynda, tirshilik saparynda ǵaıyptan ushyrasqan ózge urǵashylar eshqandaı erik, quqqa ıek qyshyta almaıdy. Ekinshiden: qoljazbany «sumdyq sulýlardyń túngi erotıkasy», «búgin bolmasa — erteń dúnıeni dúńkildetedi», «2 myń gıneıge shartqa otyramyn» dep isinip-kebinip alashapqyn bolǵan áýeli sensiń, kókeshim. Eshkim seniń qoltyǵyńnan sý búrikken joq. Eshkim tilińdi tartyp sóıletken emes. Endeshe ic bitkeli turǵan kezde, jerdiń jaryǵynan ónip shyqqan tikenek shóp sekildenbeı, jaıyńa júr, tilimdi qyshytpa! Djon, ákel qoljazbany! Kyzmetshiń qaıda júr. Kamın peshiniń otyn kósep mazdata, tús, kókeshim.

— Betime basyp turǵandaryń kedeıligim bolar. Kedeılikti, baılyqty jaratqan qudaı.

— Áıtse de qaı-qaı pendeni de kedeı etken, baı etken qudaı emes.

— Aýrýdy, saýdy jaratqan qudaı.

— Aýrý etken, saý etken qudaı emes. Oń aıaǵymdy urysta jaralap, syltı bassam, ony qudaıdan kórmeımin, ózimnen kóremin.

— Esińizde bolar, kezinde «Don Jýannyń», «Kaınnyń» jaryq kórýine jan-tánińizben qarsy boldyńyz, ustazǵa «ómir baqı sózge qalasyń» dep baıbalam salǵanyńyzdy, aqyn kitabynyń shyǵýyna qarsy bolǵanyńyzdy qalaı umytasyz!

Úı ıesiniń basy kózge kórinbeıtin tasqa tıgendeı birtúrli eseńgirep tosylyp qaldy.

— Myrzalar, meniń sózim kúlkúli kóriner, bálkim, — dep kekse aqyn araǵa aqyrǵy ret qystyryldy, — esterińizde bolar, osy otyrǵan aqsaqal, qarasaqal birazymyz «Don Jýannyń» jaryq kórýine qarsy bolyp shýlasqanymyzda óz darynyna, óz júreginiń sabyryna senip úırengen uly aqyn qalamyn qolynan esh túsirmeı, dastannyń ár jolyn, ár taraýyn elep-ekshep, ústinen túzetip, ólip-óship terin tamshylatyp eńbek ete bermep pe edi. Qane, qaısyń bar, osy sózim ótirik deıtin. Óıte almaısyń eshqaısyń. Al, aqyn kózi tipicinde myna estelikti kóz maıyn sarqyp, suq saýsaǵyn súıeldep búgilip otyryp eńbektenip jazdy. Sol eńbeginiń joǵalmaýyn tilep myna jas aqynǵa syılady. Óıtkeni ózi ylǵı ot pen sýdyń ótkelinde júrdi. Qylyshtyń júzinen ótkendeı ómir súrdi. Endi kelip sol uly ómirdiń elesin, hatqa túsken sulbasyn joıyp jibermekpiz. Qalaı bolar eken! «Oı, ómirimniń pálen tusyn durys súrmeppin, túgen tusynda qatelik jiberippin, qoı, bolmas, basynan qaıta bastaıyn», deıtin — júrek jutqan qaısyń barsyń?! Joq, eshbiriń de óıte almaısyń. Ómip adamǵa bip-aq márte buıyrady. Qatelesseń de, súrinseń de sol ómir ceniki. Endeshe ózimizdi bylaı qoıyp, uly aqynnyń kózi joqta syrtynan ton piship, «abyroıyn saqtalyq, jeńil aýyzdardyń ósegine qalmaıyq» dep turǵandaryń bile-bilgenge úlken kúpirlik. Baıron ómirin biz túzetpeımiz. Ony ózi ǵana óńdep, túzete alady, tegi bolmasa aqyndy shyǵarmasy aqtap alady.

Bólmede óli tynyshtyq ornady. Myna sózden keıin pálen dep til qatýdyń ózi úlken júrek jutkandyq bolyp seziler edi.

Birazdasyn baryp úı ıesi qarlyǵyńqy únmen tilge keldi. Tyńdaǵan kisiniń jaýyryn arasynan qumyrysqa jorǵalaǵandaı titirkene túrshikti.

— Árıne, uly aqynnyń arýaǵy aldynda jalǵyz oqqaǵar ózim bolyp turmyn. Ólerinen úsh jyl buryn jazǵan hatyn jatqa bilemin. Áli esimde: ómip súrý — kópirden ótý emes degen edi. «Dos tabýym qandaı ońaı bolsa, dúnıede jaý taýyp alýym da sonshalyq jeńil boldy. Órttiń ishimen júrip kele jatqandaımyn: oń jaǵyma qarasam — adamdy asyl ǵyp bıikke kóteretin izgi murattar — jaqsy kórý, jaqsylyq jasaý, jarqyrap júrý elesteıdi; sol jaǵyma qarasam — joldan taıǵyzyp, qanymdy qyzdyrar qushtarlyq súıispendik, kúıinish, ókinish, bireýdiń yzasyn qozdyrý, bireýdiń jolyn kesý bas burǵyzbaıdy. Qaıtpek kerek! Estelikte osynyń bápi baıandalǵan. Meniń jazyp júrgenim — taza estelikten gópi Shekspırdiń Gamleti sekildi alasurǵan ómirdiń soqpaq súrleýi. Muny okyǵan adam aqylǵa kelýden gópi, aqylynan aljasýy múmkin...» Iá, muny aıtqan Baıronnyń dáp ózi. Ádebıetti túsinbeısiń, ónerden gópi óńeshke jýyqsyń dep jazǵyryp otyrsyńdar, moıyndaımyn, qashpaımyn. Áıtse de qudaıshylyq qaıda?.. «Don Jýan» jaryq kórgen kezde — kún kózine kerilgen týlaqqa qol-aıaǵymdy baılap cipectipip qoıyp kergige salǵandaı hal keshpep pe edim. Dinnen bezgen, uıattan attaǵan, saıtanǵa ilesken adam — aınalyp kelgende ózim boldym. Baıron shetelge qashyp ketip ádebı synnan qutyldy. Al, barlyq tepkini jegen, qaralaý sózdi estigen, el kózine qubyjyq bop kóringen myna menmin. Sonda qaısyń kelip: «Aı, qoıyńdar, bul baıǵusta jazyq joq, kitap basyp shyǵarǵany — eldi jaryqqa shaqyrǵany»,— dep qol ushyn berdińder?! Endi kelip perishte bolyp shyǵa kelesińder! Aıttym jańa álgide, tústen keıin aqyldy bolyp mańyraǵandaryń qulaqqa sińbeıdi. Maǵan estelikke kepilge alǵan, saqtaǵan aqshanyń qajeti joq, qıdym, keshtim aqynnyń abyroıy jolyna!.. Baqı jalǵanǵa jol alǵan adamnyń sońyna jaqsy sóz ilestireıik, jer ústindegiler-aq julqysyp, jetisip yrǵalyp, bolyp, tola bersin!

— Ustaz ózime qoljazbany bergen kezinde ıtalán sulýy grafınıa Gvıchchıollı bıkeshpen bipge turǵan, — dep bastady sózin jas aqyn, — sizderge málim, uly adamnyń ápbip basqan qadamy halyq kózinde, eshtemeni jymqyryp jasyra almaısyń. 1823 jyly shildede ashynalyq qurǵan ot qushaqty grafınıa keıinshe kezdeskende bylaı dedi: «sender aqynǵa advokat bolyp jarytpaısyndar, onyń sý ishce de, ý ishce de eshkimge uqsamaıtyn dúleı ómirin óz shyǵarmalary ǵana qorǵap qalady, esteliktiń bipaz taraýyn kózimshe jazdy, jazataıym estelik joǵalar bolsa — órtshe qaýlaǵan ósek pen ótirikten aryla almaısyńdar; eń ǵanıbeti — aqynnyń qalamynan týǵan jalǵyz jol da joǵalmasynshy!.. Grafınıanyń jadyma salǵan amanaty osyndaı. Endi kelip ustazdyń marjandaı tizip jazǵan asyl qoljazbasyn otqa jaqpaqsyzdar. O zaman da, bu zaman klasıktiń qoljazbasyn órtegen el kórip pe edińder, myrzalar? Baıron kózi tirisinde-aq klasık bolyp úlgergen dara tulǵa emes pe edi!

— Aqynnyń óz shyǵarmasy ózine advokat degen sóz kóńilime qonady.

— Biz sonda kimdi qorǵap, kimdi sottap turmyz, myrzalar?

— Aqynnyń aryn qorǵap turmyz.

— Al, úkimdi nege, kimge shyǵaramyz?

— Úkimdi baqı jalǵanǵa attanǵan aqynnyń bip kezderde jastyq jelik, mastyq qushtarlyq, kóterińki kóńil ústinde shımaılaı salǵan shıkili-pisili esteligine shyǵarǵaly turmyz.

— Danyshpandarda shıkili-pisili degen uǵym bolmaıdy; olardyń aýzyna sózdi jaratqan ıe salady.

— Shyraǵym, tilińdi túrpi etip júregimdi tyrnaı berme. Onsyz da shóre-shóre hal keship ońbaı turmyn. Aqyn dosymnyń qazasyna menen artyq qaıǵyryp, qabyrǵa qaıystyrǵan kici tappaısyz! Endigi qalǵany keler urpaqtyń aldynda aqynnyń aryna kip juqtyrmaı, bóten sóz ilestirmeı ótý ǵana, — dep Marrı qoparyla kúrsindi. — Urysta ne turys bar, kanekeı, icke kiriselik.

— Qanshyqtardyń úgitine, ótinishine «ıá, maqul» dep qoıyp, sol ýádeni attaı almaı eseńgirep turǵanyńyzdy túsinem, Marrı myrza.

— Qanshyqtaryń kim sonda, kókeshim?

— Ustazymnyń nemere ápkesi Avgýsta Lı jáne ustazymmen bip jyl otasqan, otta turǵan qazandaı árdaıym burq-sarq qaınaǵan Anna Iza-bella. Osy ekeyi qosarlanyp: «Qurt, joı, aqyn shyǵarmasynyń muragepi, ıegepi, bıshikeshi, janashyry ózimiz bop qalamyz» dep qulaǵyńyzǵa quıǵan ábden!

— Anna Izabella ledıdi beker jazǵyryp cógesiń, ol úzilmegen júzim, jarylmaǵan qaýyn sekildi perishte jan emes pe? Myna jaryq dúnıede perishteler azaıyp, ázázilder kóbeıip bara jatqan joq pa!

— Ciz aıtqandaı álgi ledı ǵajaıyp súıispendik quly — perishte bolsa ustazymnyń aq, adal jary bolyp otasyp tura bermes pe edi.

— Sen bala ekensiń áli! Dúleı daryn, quıyn minez ıesine qaı sulý shaq keledi! Ledı Anna Izabelladan buryn da, odan keıin de ustazymnyń qushaǵy qur jatpaǵan, sonyń bárin jipke tizip, estelikke jazyp dúıim jurtqa jarıalaı bermekshimiz be, mı bar ma ózińde! Manadan bepi shyryldap bezektep turǵanymyz sol jaǵdaı emes pe. Ledı Anna Izabella kóz jasyn syǵyp turyp ózime ótinish jasaǵany jasaǵan!

Osy mezet esik sart ashylyp jez jaǵaly, saptama etikti, aıqysh-uıqysh qaıys býynǵan polkovnık kipip keldi. Shash al deseń bas alatyn marqasqanyń naq ózi. Murtyn shıratyp páske kidirip turdy-turdy da burq etip ashýlandy. Turǵan jerin oıyp jibere jazdady.

— Áli tursyńdar ma? — dedi.

— Áli aıtysyp sóz saýyp, bir sheshimge kele alar emespiz, polkovnık myrza.

— İsti tezirek tamamdańdar dep ádeıilep ledı Lı jiberdi ózimdi. Anna Izabella ledı de «sharýany nege sonsha sozyp jiberdińder» dep renjip jatqan kórinedi, kóz jasyn syǵyp alypty. Qanekeı, qoljazba qaıda, qolyma berińder! Marrı myrza sen usaqtap jyrtyp kómektesip turǵaısyń!

Ledı Lıdiń atynan sóılegen burq-sarq minezdi polkovnık alǵa shyǵyp qoljazbaǵa qolyn sozdy. Qyzmetshi álgide ǵana aǵash qalastyryp, otyn órshitip úlgergen kamın peshiniń aldy mazdap alaýlaı tústi. Marrı qoljazbany shetinen alyp, ortasynan qaq bólip, bir-birlep polkovnıktiń qolyna ustata berdi. Áskerı kisi esh aıaýsyz estelikti qyzyl jalynǵa tastady-aý kelip.

Bylaıǵylardyń kózine jalynǵa oranyp Baıronnyń ózi janyp jatqandaı elestedi.

Aqyn esteligin 1818-1823 jyldar aralyǵynda jazyp úlgerdi. Osy aralyqta kitaptyń úsh bólimi bitken edi. Óziniń úırengen ádeti boıynsha Baıron shyǵarmalaryn keń kólemi qatyrma qaǵazǵa jazatyn. Ár bette uzyn-yrǵasy úsh júzdeı sóz sıatyn. Tórt júz betteı syqasqan tekst jazylyp bitken edi. Sol zamannyń zıaly qaýymynyń kóńilinen shyǵatyndaı, kelisken keste, kórkem til, boıaýly beıne arqyly sheberliktiń tolysqan shaǵynda dúnıege kelgen osynaý qara sóz úlgisin demniń arasynda jalyn jalmap joq etip jiberdi. Oshaq aýzynda kúlgin kúl úıildi.

Qoljazba pyshyrlap, shytynap janyp jatqan kezde sumdyq oqıǵany kórgisi kelmegen kisishe shetki dıvanda búk túsip, qos alaqanymen qulaǵyn basyp otyrǵan Tomastyń esine uly ustazynyń shet elge shyǵar aldynda aıtqan sózi sap ete qaldy.

«Eger qoljazbany oqytar bolsań, esińe saqtap al, tek qana Tańdaýlylar oqıtyn bolsyn!»

Jaryqtyǵym-aý!.. arýaǵyń qaıta aınalyp tirilip kelip, myna sumdyqty kórip, o, opasyz jalǵan!.. opasyz dostar!.. qanymmen, janymmen jazǵan estelikti jaǵyp jibergenderiń ne qylǵandaryń!.. eń bolmasa baıyzdap otyryp, aqylǵa salyp oqymadyńdar ma!.. dep nazalana jekip, qarǵys aıtatyndaı búk túsip buǵyna tústi. Janyp jatqan qoljazbany dáti shydap kórgisi kelmedi. Janaryn jumyp teńsele tústi.

«Tańdaýlylar!» — dep óz-ózinen kúbirledi.

Tańdaýlylar tap osy jerde, osy mezette adam tabıǵatynyń eń tómengi qalyby, minezi — tabalaýdyń qulyna aınalǵan edi.

Djon Hobhaýs, uly aqynnyń kózi tirisinde kóleńkesine aınalyp, túshkirip qalsa — járákim alla aıtýǵa aýzy qalyp alyp úırengen járkelenshi serigi, aqyn kózi jumylǵan kezde — qubyla ózgerip: ómir boıyna kóleńkege aınalyp ótpekpin be!.. kúnge shyǵam!.. kórsin, bilsin meniń de bıik, nusqaýly qaıratker, dilmar depýtat ekenimdi dep ózin-ózi ishteı semirtti. Ólip jatqan jan dosynyń syrtynan tabalady. Eń quryǵanda qoljazbasyn órtep, á, seni me!.. senen ózge de danyshpandar bar bul dúnıede!.. dep qaıtse de osy jolym el ústine sholjańdaǵan jýan bilek, dilmar depýtat, aıtqany qate ketpeıtin qaıratker bolyp kóringisi keldi. Qoljazbany otqa tastaǵan saıyn jany jaı taýyp, qyshyǵan jerine tuz sepkendeı seıilip, sergip, órkeshtene tústi. Ia, qudaıa, bere gór, uly aqyn ólgenimen — sonyń keshegi kúni ultaraǵyna aınalyp júrgen adamnyń marqasqa, mardymdy, mańyzdy ulyq ekenin keıingi urpaq aıta júrsin dedi. Danyshpan bolmasaq ta pende retinde ultymyzdyń mádenıet tarıhyna esimimiz jazylyp qalady degen dámemiz bar. Iá, sát, ıá, pirim, betińdi beri qarat!

Djon Marrı baspager bolsa: «On jylǵa jýyq? Baıronnyń asa shýly, daýly shyǵarmalaryn jaryqqa shyǵaramyn dep basym isken edi ábden, endi myna esteligin, maltasyn ezip, myjyǵanyn kitap qylyp taratamyn dep saý basymnyń qaı iskeni bar» dep oılady. «Bireý úshin taıaq jep toıdym?!»

Tek júrgen toq júredi. Dosymnyń kózi tirisinde kórgenim, jegenim tek qana dattaý, jeký, kózge shuqý edi; endi kelip aqyn o dúnıede ketken soń tynshıtyn shyǵarmyn, aıaq sozyp uıyqtarmyn dep oılaǵam. Jalpy osy «dos» degen uǵym nege kerek?.. Dos sózi — bireýdiń ataǵyn kelesi kisi shyǵarý úshin, bireýdiń qolymen bireý ót kóseý úshin, bireýdiń nesibesin kelesi adam ústinen jonyp jeý úshin shyǵarylǵan aıla-sharǵy. Kózi tirisinde Baıron ortashalardy ylǵı tabalaýmen, mysqyldaýmen ótti; menshe jaza almaısyńdar dep keketti, muqatty, qyzyl erin qyzdardyń kúllisi sońynda sendelip júrdi. Bularǵa buıyrǵany qalǵan-qutqan sarqyt, sýyp qalǵan tósek, kúńsigen ósek boldy; sary qaryn áıelder ǵana: «E, sen áli júrmisiń», — dep esirkep, músirkedi, ıkemine kóndi. Bul kókeń kesip-piship aıtar edi; dúnıede adamnan adamnyń artyǵy joq; artyq etetin álgideı jandaıshyp dostardyń alashapqyn júgirisi — aqjúrek madaǵy men dabyrasy dep. Baırondy Baıron etken óz múddesin bylaı jınap qoıyp, aqynǵa ǵana ystyq yqylasyn arnaı biletin biliktilerdiń jigeri men járdemi. Ataqtyny, danyshpandy, myqtyny týǵyzatyn kóleńkede júrip is qylatyn, sharýa tyndyratyn dos-jarannyń qaltqysyz qyzmeti!.. rıasyz, boıamasyz minezi!.. Endeshe Baırondy tuńǵıyq kók aspannyń astynda alyp qudaıdaı etip aspandatyp ulylap músinin keltirip jasaǵan ózimiz, aldaǵy kezde qudaı násip qylsa ózimiz páseıtip, ózimiz kishireıtip, typ-tıpyl etemiz!..

Shetki dıvanda búktúsip yńyrsyp otyrǵan jas aqyn óz taǵdyryna ózi ókpeli. Danyshpannyń «ómirińe jetedi» dep amanat etip qaldyrǵan qoljazbasyna ıe bola almaı, aıaq astynan ıim jumsaryp, jýandardyń jóninde kóne ketken — jýastyǵym. Túbime jetip júrgen — jýas minez. Minezdi jasaıtyn ómir, ómirdi jasaıtyn jaratqan ıe bolsa; jaratqan taǵdyryma nalımyn!.. Peshene jazýyna ókpem qara qazandaı!.. Tańdaýlylar dep taýyp júrgenderi — qoqıǵan Hobhaýs, ana delquly Marrı, mondybas Lattrell — túkke turǵysyz ánsheıin birdemeler, kákir-shúkir bıshikeshter. Janarymdy shel basypty, kókiregimdi sáýle shalmapty, jazǵandarym jazǵan emes, marqasqa dep maldanyp júrgenim adam emes. Keshe ǵana kózi jumylǵan dosynyń kebini shirimeı jatyp, qoljazbasyn julyp jyrtyp, órtep jatqan myna qaltaly kásipker, palatada syqasyp otyrǵan depýtat — zamanynyń shıe bórileri, áldisi álsizin talap jeýge daǵdylanǵan orman-toǵaı alpaýyttary sekildi. Opasyz zamannyń ordasharqy ospadarlary!

Qaıran ustaz, seniń rýhyń batar kúnniń qyzylyndaı alaýlap jalyndanyp baryp bir kúnderi umytylar-aý, joq bolar-aý, joq etýdiń alǵy sharty qoljazbańdy otqa jaǵýdan bastalyp jatyr.

Uly adamnyń qoljazbasy janǵan kezde quddy kisi súıegi órtenip jatqandaı pyshyrlaıdy eken. Jat ıis bólmeni alyp, qolqany qapty. Egde aqyn qolqasy túse jótelip, taıaǵyn tyqyldatqan kúıi syrtqa sytylyp, keshki kóshege sińip joǵaldy! Shyndyq otqa jaǵylǵan kezde ótiriktiń dáýreni bastalady. Batyp bara jatqan kún qyzylyndaı aqyn qoljazbasynyń aıanyshty taǵdyry týraly áńgimeni osymen támám deýge bolar edi. Áıtse de aıtpaı ketýge bolmaıtyn bir jáıit: elteliktiń joıylýyna basty sebepshi, aqyn jesiri, jesir bolǵanda — bir jyl otasyp ashylasyp aırylysyp úlgergen beıádep bádendi kelinshek Anna Izabella ledı bylaıǵy uzaq ómirinde estelik jazýǵa otyrǵan edi. Aqynnan keıin 36 jyl ómir súrdi. Otyz alty jyl boıyna qalamy muqalmaı, sıasy sarqylmaı sońyna tom-tom estelik jazyp qaldyrdy; zamandastary áıeldiń osynsha qajyryna, óshpendiligine, kekshildigine jaǵasyn ustap, aýzyn ashyp qaıran qalysty; o, toba, desti, bizdiń bilemiz degenimiz myna saıqaldyń qasynda jas balanyń byldyry eken ánsheıin. Myna ledı bir jyl ishinde qara jaıaý qaltyldaǵan, kónshoqaıy sartyldaǵan jas óleńshini qarqaradaı aqyn etipti, sózine sensek — lord bolýǵa amal úıretipti, jetelep júrip, jol kórsetip, túbi tereń qudyqtan súırelep shyǵaryp, ataq pen dańqtyń shyń basyna shyǵarypty. Bul ne degen qudiretti kúsh deseńshi!.. aqynnyń atyn jamylyp qoǵam, palata, memleket ortasynan óz orynyn oıyp turyp alǵan bir japyraq aryq, tyraqy, tyrysqan áıel «joq, jazǵanynyń bári ótirik!» — dep qarsa daý aıtatyn jalǵyz kýáni otyz alty jasynda o dúnıege jóneltip jiberip, sońynda qalǵan asyl qoljazba — estelikti ózgelerdiń qolymen órtetip, kýá, derek, málimettiń kózin joıyp, otyz alty jyl udaıy Baıron tatpaǵan ataq, dańqtyń shárbátin ishti, balyn jalap, jumsaǵyn jedi, meımanasy tasyp, shalqyp ótti; otyz alty jyl memýar jazyp: «myna bizder beıshara lordtyń jaǵdaıy jasap júrgende» dep estelik súıkektetti; myna bizder joly bolmaı júrgen aqyndy aqyn etip, el kózine shyǵaramyz dep ólip-óship júrgende — opasyz tirshilik bir kúngideı bolmaı ótip ketipti, jas urpaq beınetimizdi umytyp úlgeripti, biz beıshara uly adamnyń kóleńkesinde qalyp osynsha beınet shegip, shógip, shópiktenip, shettep qalyppyz!.. Áıtse de keler urpaq osynshalyq netip, netkenimizdi umytpas-aý dep úmittendi.

Ómir degen uly jumbaqtyń bylaıǵy jaýabyn ózińiz sheshińiz, oqyrman qaýym, ýaqytyńyz bolsa, qolyńyz jetse — uly ustazdyń birdi-ekili shyǵarmasyn oqyp shyǵyp osy ómirdiń óri men shyńyraýyna oısha bolsa da kóz jiberip kórińiz.

---