InfoHub Logo

Myńjasar áıeliniń aıaǵy aýyrlaǵannan keıingi aılarda ózinen-ózi tym kúıgelek, sál nársege ashýlanyp, sál nárseni kóńiline alǵysh minezge boı aldyrǵany. Bitpeı jatqan sharýasy shamaly. Erteńgisin ýnıversıtetke júgiredi, bolashaq kógenkóz mamandarǵa tıisti sabaǵyn beredi, qalǵan ýaǵynda aıadaı kafedranyń ústeline qonjıyp, stýdentterge dıplomdy qalaı jazý kerektigin, qıyn esepti qalaı shyǵarý jolyn úıretedi, qıtyǵy ustap, júıkesine tıse — áńkildep keıip alady baz birdi. Ústinen túıe júrip ótkendeı oqıǵa bolsa-daǵy kónterililigi jetedi, syrt dúnıemen isi bolmaı, sharýasyn istep otyra beredi. Aýyr sózdi kóteredi. Keshke qaraı shekesi syǵyp aýyrady, basy zil tartyp, bylǵary kepkisin qoltyǵyna qysyp úıine aıańdaıdy. Eki kózi tórt bolyp jolyna qarap, shaǵyn eki bólmeli úıdi muntazdaı etip tazartyp, asyn pisirip ázirlep otyrǵan áıelin oılaıdy. Taǵy da kókeıiniń túbinen «ne bolyp qaldy» degen ýaıym, álde qyzǵanysh, álde muńly sezim bas kóteredi. Júregin órekpitip, degbirin taýysady. Jyldamdata, jiti aıańdaıdy.

Bireý pendeshilik qyzyqty erte bastaıdy, kelesi kisi úıirinen adasqan jabaıy sekildenip, seıil qurý... qyzdarmen tanysý... qaýyshý... qyzmet ósirý... otbasyn qurý sekildi ár jigittiń aldynan kese-kóldeneńdeıtin ómir sorabyna tym kesh túsedi, tipti, baz birin basynan keshirmeı-aq aınalyp ótip, tirshilik kerýenin qońyraýlatyp júrgende — otyzdy eńseredi, qyryqtyń qyrqasyna tyrmysady. Myńjasar da sóıtti. Eń áýeli zeıini mol, kitapqumar jigitti «qorǵap alý» degen ómir mejesi tıtyqtatty. Qatar qurbylary ýnıversıtettiń sońǵy kýrsynda júrip-aq, táýir degen bir-bir qyzdy tańdap, tilin taýyp, ońashalap syrlasyp, toıyn jasap úlgergende — bul qobyraǵan qaǵazdaryn qoltyqtap kitaphana qaıdasyń dep tartyp bara jatatyn. Kúndi túnge, túndi kúnge ulastyryp tastabandap tapjylmastan otyratyn. Jetekshi ustazy qosaǵyn erterek jer qoınyna jóneltken, qysta shashyn jalbyratyp bas kıimsiz, shildeniń ystyǵynda qolpyldaǵan keń plashpen júretin ápende kisi edi. Dúnıeniń qyzyǵynan, qyzýynan, qańqý sózden baz keship, ǵylym jolyna sham alyp túsý qıametin úıretti. Myńjasar shuǵyldanyp júrip Ferm teoremasynyń ońaı jolmen sheshiletin kózin taýyp, kandıdattyǵyn qorǵady, kafedraǵa dosent bolyp qaldy. Áldebir qytaı bilimpazynyń osydan myń jyl buryn aıtqan teoremasyn matematıkalyq jolmen sheshemin... dáleldeımin, keler urpaqqa toqeterin usynamyn... dep júrip samaıyna aq qyraý túsiripti, kóziniń aınalasyn, mańdaıyn órmekshi toryndaı ájim syzypty. Kitaphanadan keshtetip shyǵyp ketip bara jatqanda, oıda joqta, kezdeısoqta mektepte birge oqyǵan joldasy ushyrasa ketti. Álgi eki betiniń qyzyly shyraılanyp, dılanyp semirip alypty: «Aý, seni eldegi jurt sarǵaıǵan kitaptardy oqyp taýysamyn dep júrip mıy ashyp, máńgúrt bolyp ketipti dep edi... qalaısyń?.. Úılendiń be?..» — dep jaǵadan alǵandaı qysqany, qaraptan-qarap uıalǵany. Sonda baryp óziniń ǵylym joly, Ferm teoremasy dep júrip basqa jurttan múlde oqshaýlanyp, kisikıik minez ashyp, erkekqos tirshilikke ájeptáýir maldanyp júrgenin bir-aq bildi. «Bolmas» dedi, joldasynyń álgi sózi janyna batyp ketti, júregin túrshiktirdi. Oıyna ot túskendeı kúrt ózgerip, júris ashyp, sıraǵy syqyrlap júrip osy Záýremen tanysty. Otyryńqyrap qalǵan birtoǵa, sypaıy, sabyrly qyzdy kitaphanada ushyratqan; aqynjandy, dúnıeniń bárin kóterińki kóńilmen, kógildir boıaýmen qabyldap úırengen boıjetken minezge baı bolyp shyqty. Qoltyǵynda papkesi, aýzynan sózi, qoınynan bózi túsip tunjyraǵan jigitti «á» degennen ózi bılep-tóstedi. «Kınoǵa kirip shyǵaıyqshy», — dedi. Qosaqtasyp kınodan shyǵyp, únsiz-túnsiz qaptalynda kele jatqan azamatqa «Erteń týǵan kúnim edi, qolyńyz bos bolsa kelińiz», — dep adresin berdi. Qyzdyń týǵan kúnin toılaımyn dep otyryp ishkilikke úırenbegen basy shamalap qyzyp qalyp, kisige sóz bermeı, sambyrlap sóılep, qolyn sermelep, qytaı ǵulamasynyń teoremasyn jyr ǵyp aıtyp, keshke jınalǵandardyń yǵyryn shyǵarypty... Ne degenin, qolyn qalaı sermelegenin... birin bilse, birin bilmeıdi... Ertesine betimen jer basqandaı bolyp uıalyp qyzdyń qarasyn kórgennen burylyp júre bergen edi. Záýre daýystap kidirtti, jumsaq qolymen jigittiń qolyn qysty, kúlimdeı til qatty.

— Eshteme etpeıdi, — dedi.

«Eshteme etpeıdimen» júrip qala irgesindegi Záýre qyzdyń úıine baryp, ata-anasynyń aldynan ótti, taý baýraıynan bult tómendep, nóser jaýyn súmektep kúz bastalǵan keshte úılenetin bolyp ýáde baılasty. Qyz úıiniń ystyq tushparasyna aýyz kúıdirip otyryp «aptadan beri kitaphanaǵa bas suǵa almadym-aý», — dep ýaıym shekti. Úılenetin merzimin aıtyp eline hat jazǵan edi, bireý senipti, bireý «ádeıi jazyp otyr» dep mazaq etipti. Toıyna Bekbergen esimdi arba aıdaıtyn jamaǵaıyny keldi. Bir jarym táýlik poıyz ústinde inisiniń toıyna arnap uzaq óleń jazypty, sol óleńin daýystap oqyp, saqalyn jelpildetip jurtty qaryq etti. Az aıt, kóp aıt, óz ómirine, shaǵyn eki bólmeli úıine ózgeris endi. Buryndary kitap, qaǵaz, gazet shashylyp jatatyn salqyndaý syz úıge jyly perishte engendeı sezilip, kóńiline mazdaǵan shoq qozdatyp, janǵa jaıly, jyly uıaǵa aınaldyryp jiberdi.

Buryndary ýnıversıtetten shyǵa salyp kitaphanaǵa burylatyn jazǵan basy endi qısaıyp úıine burylatyndy shyǵardy, qashan Záýresine jetkenshe asyǵady. «Ne istep jatyr eken, tórkinine ketip qalmady ma eken?» — degen oı kóńilin qurtsha kemirip, degbirin alyp, dedektetip qoıatynyn bilmepti. Jan qaltasynan kiltin sýyryp, esikti ashyp kirip kelgen mezette Záýresi aldynan shyǵyp, kúlmeń qaǵyp, buralyp qushaǵyna kiredi. Qylyqty kelinshektiń nazdana sóılegeni, as úıdegi muzdatqysh pen ústeldi kúnára ár buryshqa súırelep ornyn ózgertkeni, «mynany istedim... mynany tiktim...» dep úı tirshilikterin aıtyp bergeni azamattyń júregin jylytyp, ishpeı-jemeı mas etedi, ishpeı-jemeı eseńgiretedi. Birin-biri súıip qosylǵan jubaılardyń ómiri jer ústiniń jumaǵy eken-aý dep eljireıdi. Qar ketip, kóshe byljyrap erip jatqanda júregi kóterilgendeı bolyp dárigerge kórinip qaıtqan Záýre esikten ener-enbesten arqasyn bosaǵaǵa súıep, ıegin ántek kóterdi.

— Boıyma bala bitipti, — dedi nurlana jymıyp, — bilgish dáriger aıtty: «kúıeýińiz ben arańyzda jas aıyrmashylyq mol, náreste — elden asqan zerek výnderkınd bolady» dedi.

Myna habardy estigen Myńjasar janarynyń oty janyp jaırańdap qýandy, naqa qıyn teoremany tekserip sheshkendeı shalqyp tasydy. «Shampan ashyp isheıikshi», — dedi. Kelinshegi boıyna náreste bitkennen bastap ishkilik ishýge bolmaıtynyn, júıkesi sharshamaýyn, oqys úreıden aýlaq júrýin aıtyp biraz dáris oqydy. «Maqul ǵoı, durys qoı» deýmen otyryp shampandy jalǵyz ózi taýsypty, tún ishinde kóshege shyǵyp, tolyp týǵan aı astynda armansyz seıildep oraldy. Áıtse de, áıeliniń aıaǵy aýyrlaǵaly beri, nege ekeni belgisiz, tym kúıgelek, bolmashy nársege shyrt ete qalǵysh, túkke turǵysyz nárseden kóńili qalǵysh bolyp ábden sansyrady, ózin-ózi uǵýdan qaldy.

«Qyryqqa shyqqanda paıda bolǵan kishkentaı neme jaryq dúnıege aman-esen kórinse eken».

«Dúnıege kelgen náresteni bul kúngi bilgish dárigerler ońaı-ospaq aýrýǵa, oqys dertke bere qoımaıtyn sekildi ǵoı».

«Záýre men ekeýimizdiń aramyzdy, súıispenshiligimizdi burynǵydan beter jymdastyra túsetin aq jol aldanysh boldy ǵoı bul da, kórsetkenińe myń da bir táýba».

Osyndaı tolǵanystan keıin tóseginde san dóńbekship, janynda aqyryn pysyldyp uıyqtap jatqan kelinshegin oıatady. Záýre mazasy ketip shytyna qalady. «Ne boldy saǵan?» — deıdi keıisti únmen. «Dúısenbi kúni dárigerge baratynyńdy umytyp ketpe». «Umytpaımyn, nesine beker ýaıym qyla beresiń, ózim de ana bolýdyń, náreste kútýdiń jaıyn bilemin ǵoı», — dep Záýre renjı til qatady. Terezeden quıylyp túsken aı sáýlesi aq seısepke shaǵylyp bólme ishin appaq qylyp jiberipti, sham jaqpaı-aq gazet oqýǵa bolatyndaı. Kelinshegi tamaǵyn kenep jeńil kúrsindi. «Dárigerlerdiń esebinen kóp erte qımyldady, ári-beriden tepsingende búıregimdi ezip jibere jazdaıdy», — dep muńyn shaǵa syrlasady. «Erte qımyldasa eti tiri bolaıyn degeni ǵoı, azǵa shyda», — dep Myńjasar kelinshegine medet bere sóıleıdi. «Qaıdam... erterek bosansam eken... qınalyp kettim ábden».

Qaıdam?!

Kelinshektiń myna sózinde, «sózi emes-aý, sol sózdiń tereń astarynda aýyzben aıtyp jetkizý qıyn, sirá, muń, ýaıym jatqandaı. Álgi ýaıymdy Myńjasar júregimen sezedi. Aı jaryǵyna júzin tósep kópke deıin tapjylmastan oılanyp jatady, qybyr etip aýnaýǵa «kelinsheginiń mazasyn alamyn ba» dep qorqady, jótelgisi kep aýzyn kórpege tyǵa tunshyǵady. Masasy yzyńdap mazany alǵan sary jaz bastaldy. Ne bálesiniń baryn kim bilgen, burynǵy jyldary qaqtyń sýynda, ózen men kól jaǵasynda gýleı ushyp jetiletin kókala masa bul zamanda qala úılerine kirip alyp túnimen yzyńdaıdy. Shaqqan jeri qyzyl dári tıgendeı aptaǵa deıin ashıdy. Bes qabatty úıdiń astynda ósip-ónip jatqan sekildi. Myńjasar kesh bolsa úıdiń terezesin tumshalap, jalǵyz masa kórse ish kıimsheń arbańdap qýalap júrip óltirmeı qoımaıdy. Záýreniń uıqysy taǵy shala bolatyn shyǵar dep ishteı ýaıymdaıdy. Bazarda búıiri bultıǵan sary qaýynnyń kóbeıgeni kúzdiń túskeni. Sóli sorǵalaǵan, ıisi tanaý jarǵan shıkil qaýyndy úıine jıi ákeledi. Stýdentterdi kúzgi aýyl sharýashylyq jumysqa jóneltip jatqan kez, «kelinshegimniń aıaǵy aýyr edi, orta jasqa kelgende kútken qyzyǵym», — dep dekandy mazalap júrip eldegi jumysqa barmaı, qalada qaldy. Záýreniń sóldi erini shirep pisken órikshe ýyljydy. Qalanyń qapyryq aýasy salqyndady, masasy azaıdy.

Kafedrada tapjylmaı qaǵaz kóshirgen Myńjasardyń oıda joqta júregi syzdaı aýyryp, aýzyna tyǵylyp tynshytpaǵany. Júgire shyǵyp mashıne ustap úıine jetken. Esigine qaǵaz qystyrýly, tanı ketti. Záýreniń jazýy. «Aıaq astynan tolǵaq qysyp, bala bosanatyn úıge áketti, ýaıym etpe, telefon soǵamyn», — dep jazypty. Úıge engeni bolmasa oıy túzde — bala bosanatyn emhanada. Asqa zaýqy soqpaı, ári-beriden tyqyrshyp, jaraly ańdaı mysyqtabandap basyp júrip-júrip syrtqa sytyldy. Esik aldynda bosqa adymdap jany jaı tappaı úıine qaıyra enedi, telefon kútedi. Áli kúnge óle qoımaǵan jalǵyz masa yzyńdap jelkesine qondy, shart uryp kózin joıdy.

Tún ortasy aýa telefonǵa til bitti. Arǵy jaǵynan estilgen áıel daýysy: «Súıinshi, kelinshegińiz bosandy, qyz tapty», — deıdi. Qýanǵannan Myńjasardyń kózinen jas yrshyp ketti. «Meıli, — dedi, — qazirgi qaǵynǵan zamanda uly ne, qyzy ne, qaıta qyz bala meıirimdi bolady, aman jetilip, shaǵyn oshaǵymyzdyń otyn mazdata jaqsań qanekeı!» Qýanysh kisige qanat bitiredi degen ras eken, tún ishinde jańalyǵyn aıtyp rektorǵa telefon soǵypty, jorasyn shyrt uıqydan oıatyp, záresin ushyrypty, alys aýyldaǵy arba aıdaıtyn Bekbergenge «Kelinińiz bosandy, erinbeı, áýlıeli jerden besik alyp kelińiz», dep uzarta sozyp hat jazypty. Kún shyǵa basynyń qaıda, aıaǵynyń qaıda qalǵanyn bilmeı, edendegi tyqyr kilem ústine murttaı ushyp domalapty, túske deıin tastaı qatyp uıyqtapty.

Záýreni aýrýhanadan shyǵaryp alamyz degen kúnniń ertesine, tań alakeýimde júırik poıyzben alys aýyldan besik arqalap Bekbergen aǵaıyny jetti. «Túrkistannyń moldasy besikke baılaıtyn boıtumar jasap beremin dep bir aılyq pensıamdy aldy», — deıdi. «Ol boıtumardy qaıtesiń?!» dep bul tań qaldy. «Páli degen, boıtumardy taqqan nárestege kóz tımeıdi, bále-jaladan saqtap júredi», — deıdi Bekbergen naqa bala taǵdyryn aldyn ala boljap bilgen sáýegeıshe kósemsip. «Aıtpaqshy, besikpen qosa baıaǵy babasynan qalǵan keýdeshe tondy ákeldim, sábıhanadan shyqqan kezde jalańash denesin sol tonmen orap alsaq babasyna tartyp kóripkel bolady», — deıdi. Myńjasar: «Qaıdaǵyny aıtpaı qoıyńyzshy», — deıdi. Myna sózdi estigen Bekbergen basyn baýyryna alyp móńkıdi «Ágár, sábıdi tonǵa oramasańdar, osy qazir ókshe izimdi aınalyp qaıtyp ketemin», — dep ókpeleıdi. Myńjasar amal joq, maqul júginedi.

Sábıhanadan náresteni shyǵaryp alýǵa taksı jaldady. Qolynda qaǵazǵa oraǵan babasynyń keýdeshe tony, qushaǵynda gúli, taǵy bir túıinshegi bar, artynyp, súmek terge malshynyp jetken edi. Aýyzǵy úıde aq halat kıgen kútýshi áıel «Súıinshi!» dep shaǵyn kórpege oraǵan náresteni aldyna tartqany. Bul bópesin «tonǵa oraımyn» dep aıaq astynan shát-shálekeıi shyqty. Kezekshi áıel renjidi.

Dárigerimen qoshtasyp beri burylǵan Záýreni baıqady, taralypty, betiniń qyzyly azaıyp, tal shybyqtaı buralady. «Tony nesi, eskilikti jaǵalap júrip sábıimizdi aýyrtyp alarmyz», — dedi. Myńjasar ózeýrep bolmaǵan soń, aqyrynda amalsyz kóndi. Jaıalyqtyń syrtynan aq jarǵaq ton kıgizildi, aıaq astynan náreste shyryldap jylap sábıhanany basyna kóterdi.

Bular tiresip-ushqasyp syrtqa shyqqanda kórdi, kúz aspany alasaryp, dym búrke bastapty. Kútýshi áıelge alǵysyn aıtyp, qoshtasyp, dabyrlasyp mashınaǵa taqady. Shofer jigit lypyldap artqy esikti ashyp qyzmet qylady. Myńjasar men Záýre artqy otyrǵyshqa tize túıistirip qatar jaıǵasty.

Myńjasardyń oıynda dáneme joq, asyp-tasqan qýanyshtan ózge ne bolsyn-aý!.. Kelinsheginiń qolynan qompıta oralǵan náresteni aldy. Záýre máz. «Túsirip alma, ebedeısizim», — deıdi kúlip. Qyryqtan asqansha erkekqos júrip kóńili tońazyǵan, jas ıisti saǵynǵan baıǵus basy ne ázilge de shydaıdy, ishteı kúpinip bolyp-tolady. Jeńil máshıne sý asfálttyń betimen synapsha syrǵıdy. Qyzyǵý sezimi erkin bılep, taǵatyn taýsyp aldyndaǵy tonǵa oranǵan náresteniń betin ashyp qaraǵan edi. Ne bolǵanyn bilmeıdi tegi.

Júrek basy dir etti. Qorqyp ketti. Qundaqtaǵy... náresteni... «náreste» deýge aýzy barmaıdy, tili kúrmelip, qolynan túsirip ala jazdady. Jon arqasynan sýyq ter quıylyp qalsh-qalsh titiredi. Qaptalynda tizelesip otyrǵan kelinshegi munyń jýǵan shúberekteı ońyp shyǵa kelgen túrin kórip úni oqys shyqty. «Ne boldy saǵan?» — dedi, sóıtti de qundaqtaǵy kishkentaıdyń betin ashyp ıtine úńildi.

— Ah! — degen daýysy shyǵyp ketti.

Esinen tanǵan kisige uqsap kóz sharasy shatynap, shalqalap qulap bara jatty. Myńjasar tizesinde kóldeneń jatqan qundaqtaýly sumdyqtyń betin jaba berdi. Úni oqys shyqty. «Toqtat máshıneni, keri bur, sábıhanaǵa qaıta baramyz!» — dedi. Álem-tapyryq estilgen óz úninen ózi shoshyndy. Máshıne yshqynyp keri buryldy, salyp-jetip manaǵy sábıhana aldyna qaıyra kelip qalt kidirdi.

Jańbyr tamshysy irilep jaýa bastapty. Myńjasar lám demesten, eńkeńdeı basyp, qundaqtaýly sumdyqty aldyna umtyldyra ustap, keýdesine tıgizbeı, basqyshtan jalǵyz márte yrǵyp qaqpaǵa jetti, ishinen ilingen palata esigin solqyldata soqty.

— Kezekshi keıýanany shaqyryp ber! — dep kúlli aýrýhanany basyna kóterdi. Keń korıdor kúńirendi. Qasynda aqqa oranǵan kózildirikti dárigeri bar kezekshi keıýana kelip jetti. Janarynda únsiz saýal.

— Siz maǵan ne berip jibergensiz? — dedi Myńjasar botadaı bozdap. — Ózińiz alyńyz!.. — Ashyp kórińiz nanbasańyz!.. — Esinen adasty dep turmysyz?..

Kezekshi keıýanada til joq, ne bolǵanyn túsinbeı, myna kelip turǵan, daýysy ájeptarqy shyǵyp, janary atysyp qalshyldaǵan jigitke ne derin bilmeı, qolyn sozyp, qushaǵyn asha berdi. Náresteni qundaqtaýly kúıinshe kóterdi. Qasyna erip kelgen dáriger áıel aq seısepti saýsaǵymen ilip betin ashty. İshine úńildi, kózildirigin qolymen súrtkishtedi. «Azamat, qyzylshaqa kórmep pe edińiz?... — Óz sábıińizden ózińiz osynsha qoryqqanyńyz qalaı?» — dep keıı sóılep, qundaqtaýly kishkentaıdy kese-kóldeneń tartty.

«Men... men... qaıdan bileıin?..» — dep Myńjasar aq seıseptiń ústine qorqasoqtaı kóz salǵan. — o, toba!.. dedi ishinen, «álgide ǵana qundaqta jatqan qyzylshaqa beıkúná kip-kishkentaı náreste emes, janarynan... boı-basynan... sáýle shashqan báleli sumdyq edi ǵoı!.. Seneıin be, senbeıin be?» degen kisishe úreıin basyp, boıyn bılep oraýly sábıdi qolyna ala berdi.

«Almastyryp jiberdi dep oılaǵansyz ǵoı, sirá, bizde ondaı orasholaq ister bolmaıdy, azamat, ábirjimeı, qaıdaǵany qoqsytpaı alyp ketińiz, alyńyz!..»

Myńjasar solbyraıǵan kúıinshe qundaqtaýly náresteni qaıyra qolyna aldy, essiz yrjıyp keri buryldy, teńselip ketip qulap qala jazdady. Kútýshi keıýanadan keshirim suraýdy da umytypty. Solbyraıǵan kúıinshe sábıhanadan shyǵyp júre beripti. Jaýyn tamshysy irilepti. Jelkesine, betine tyrs-tyrs tıedi. Qundaqtaýly sábı salqyn jaýyn betine tıgende kádimgideı tyrjıyp titirkenedi, pysyldap-ysyldap janaryn ashyp, áldeneden jıirkenedi. Shofer jigit esik aldynda tyqyrshı kútip tur eken. Esikti ashyp, ishke engizdi, kabınany sart japty. Álgindegi oqys áserden áli aıyǵa almaı, surlanyp bir ýys bop búrisip otyrǵan Záýre kúıeýine tilsiz úreımen jaýtańdaı qarady. Qundaqtaǵy kishkentaıdan tiksine qorqady.

— Júregińdi bas, — dedi Myńjasar, — qoryqpa, bul jańaǵy kórgenimiz emes, kádimgi óziń týǵan náreste osy!

— Almastyryp jiberip pe sonda?

— Joq, almastyrǵan joqpyz dep ant-sý ishedi, kózimmen kórdim, kóz jetkizdim, álgidegi sumdyq emes, sendim, qoryqpa deımin.

Myńjasar náresteniń jartylaı ashyq jatqan júzin kóterip kelinshegine kórsetti, qyzylshaqa neme qarny ashty ma, kishkentaı tanaýyn pysyldatyp, aýzyn ashyp ińgálaı jylady. Záýreniń loblyǵan júregi ornyna tústi.

Qundaqtaǵy bópesine qol sozyp, aldyna alyp, sol anaryn bosatyp, saýsaq ushyndaı úrpisin aýzyna saldy. Emize bastady.

Jeńil máshıne súmektegen qara jaýyn astynda sýmańdap júıtkip keledi.

«Bul ne sonda? Álginde kórgenim óńim be, álde túsim be? — dep Záýre úreılene oılady. — Qursaǵymdy shiretip, qanamdy jaryp jaryq dúnıege ákelgen náreste qushaǵyma alǵannan boıymdy shymyrlatyp, denemdi balqytyp, alpys eki tamyrymdy ıitpes pe edi, ıisiniń ózi tanaýymdy jaratyn... apta boıy emizgen, emirengen, tebirengen kishkentaı sábıimniń ornynda... jańa álgide... sumdyq nárse elestep ketken edi-aý... Maqul. Munyń kózine qos kórinsin-aq, basy aınalyp, shekesi túsip aýyryp kele jatyp basqa bir páleni kórgendeı áser alsyn. Sonda dáp sol sýret, sol sumdyq janyndaǵy Myńjasarǵa aıny-qatesiz qaıtalap kóringeni qalaı? Tifá!.. tifá!.. til-aýzym tasqa. Aspan asty aýysyp, azon qabaty juqaryp, aýa ózgerip jatqan kezde kóz aldyńa dúnıeniń ne sumdyǵy elesteıdi deýshi edi, sol páleler beıkúná sábıdi jaǵalap júr me?! «Osyny oılaǵan Záýre qaptalynda oramalmen terin súrtip álektenip kele jatqan kúıeýine buryldy. «Bekbergen qarıa áýlıeli jerden boıtumar ákeldi dep edi mana, ákelshi beri, bópemizdiń bilegine taǵyp qoıalyq».

Myńjasar kelinshegin jańa kórgendeı janaryn ashyp-jumyp qaraıdy, ebedeısiz, ersileý yrjıady. Dereý tósqaltasyna saýsaǵyn júgirtip, áldebir túıinshekti sýyrdy. Túıinin sheship, oraýyn jazyp úshburyshty, júrekshe etip tikken masaty boıtumardy alǵany bolmasa, balanyń bilegine taǵyp úlgermedi. Máshıne kóshelerdi aralap júıtkı sýmańdap úıiniń aldyna jetkizip edi.

Esep aıyrysyp, esik ashyp báıek bolyp quldyrańdap júrgen Myńjasardyń júregi jańa ornyna túsken. Basqyshpen joǵary kóterilip kele jatqan kelinshegin súıemeldep maımaqtana basady. Bala kótergen áıeldiń qos qaptalyna kezek shyǵady. Páteriniń aldyndaǵy shaǵyn alańshada áldekim qaraýytady. «Aý, erteńgisin qoshtasyp jolǵa shyǵyp ketken Bekbergen bolmaǵaı dep oılaǵany sol, álgi soraıǵan erkek beri burylyp daýdyrap sóılep qoıa berdi.

— Vokzaldan qaıtyp keldim, — deıdi, — náresteni kórmeı ketsem «qandaı eken» dep suraǵan aǵaıynǵa ne aıtar edim, salqyn syra arqalap oraldym.

— Aýylǵa júrmeı qalǵanyńyz ońdy boldy-aý ózi, — dep Myńjasar ákesi tirilip kelgendeı qýandy. — Móltek dastarhan jaıyp shildehana jasaıtyn boldyq.

Úı ishi kúńgirlep, dabyrǵa tolyp, qabyrǵasy keńip júre bergendeı. Záýre jyldam qımyldap qazan kóterdi, sábıin shomyldyrdy, esik pen tereze aldyn sýly shúberekpen súrtip shańynan aryltty. Sábıhanadan shyqpaı turyp kúıeýine jazyp dárihanadan, tuz, jaıalyq alǵyzyp qoıǵany ońdy bolypty. Emizikti ǵana umytypty. Myńjysar jeńil kıinip jaqyn jerdegi dárihanaǵa bas suǵyp emiziktiń neshe alýanyn alyp keldi. Tamaq pisken kezde Záýreniń joǵarǵy oqý ornynda oqıtyn sińilisi qońyraý shaldy. Myńjasardyń birge isteıtin eki joldasy bas suqty. Súri men jas eti qosylyp jasalǵan aqtamaq as ústinde shildehana áni aıtylyp, dámdi suhbat órbidi. Bekbergenniń janary shoqtaı jaınap, dobal saýsaǵymen dombyrany tyńqyldatty, qaı-qaıdaǵy muńly maqamǵa salǵany. Kóktemde kelege túsken býrasha burqyldady, kómeıinen sý quıylǵandaı lyqyldady.

«Joqtaý ma bul, kóńildi keshimizdi buzǵan neǵylǵan adamsyń?» — dep qyzyp qalǵan kandıdat ólerdeı óńeshtendi. «Jarqynym, tún ortasynda úıińdi basyńa kóshire berme, Ańyraqaıdyń dalasynda júrgen joqsyń». «Baldyzjanmen bılesem qaıtedi?..» — dep bul qopańdap turyp, stýdent qyzǵa umtyla bergende tas edenge ońbaı qulady. Ári ıterip, beri jyǵylyp álektenip júrip qyzyńqy joralaryn ázer dep shyǵaryp salypty.

Bekbergen basy tıgen jerge aýnaı ketip, jertósekte domalanyp jatyp jaman qoryldady. Myńjasar álgide kóshege shyqqan kezde kórgen, aspan asty aqshýlan tartyp qar japalaqtap quıady. Munshama iri, dybyssyz quıylǵan qar tasqynyn kórgeni osy. Beıne, jer men kók astasyp, aralasyp ketkendeı, áldeqaıdan, tym jyraqtan qulaqqa álsiz gúril jetkendeı.

Kóshedegi jaýǵan qarǵa qarap, tereze aldyndaǵy jaıdaq oryndyqqa tize búgip Záýre otyrǵan. Júzi synyq, sharshaǵan syńaıly. Samaı shashy buıralanyp betine túsip ketipti. Sál burylyp, ezý tartyp: «Tósegińizdi bólek salyp qoıdym, jatyp demalyńyz», — dedi. «Bólek» degen sóz naqa keýdesinen nuqyǵandaı áser etti, áıtse de áıeliniń túnemesine, náresteniń jylaıtynyn ýaıymdap munyń mazasyn almaýdy oılaǵany shyǵar dep úndemedi. Silelep sharshaǵan eken, súıegi qırap tósegine qulap uıqy uıyǵyna shym batty.

Ertesine Myńjasar basyn jastyqtan julyp alǵan boıda:

— Túnde jylaǵan joq pa? — dedi.

— Tań aldynda asty bylǵanyp shamaly qyńqyldady, áıtpese mazalaǵan joq, — dedi Záýre.

Myńjasardyń myna ómirden baıqaǵany: adam qyryqqa jetkenshe ýaqyty ótip bolmaıtyny, qaı istiń de údesine shyǵa alatyn sekildi edi, al, qyryqtan astyń-aq, beıne, qyr basynan yldıtómen jibergen arbaǵa uqsap, qashan oıǵa uryp qıraǵansha dóńgelegi zyrqyrap ótedi eken. Dóńgelene basyp erteńgisin qulqyn sáriden ýnıversıtetke keledi, mıyna sabaq kirmeıtin stýdenttiń kózin ashamyn, uly uıatyn oıatamyn deýmen aýzy kópirip ábden dińkeleıdi... ǵylymı keńes bul kúnde qyrǵı-qabaq aıtyssyz ótpeıdi... reforma, rynok — ashyla saıraýdyń zamany, ár kállady bir qıal, ǵalym ataýly basy birikpeı múıizdesip súzisip jatqany, mundaı topalańnan «sózdik durys», «kókeıime qonady» degen pátýany esh estimeısiz, «múıizim qaǵylǵansha súzisemin», «meniń tujyrymym múlde basqa», «qyrǵıqabaq qastasamyn» degen túrpi sózden súrinip jyǵylasyń; sóıleı-sóıleı jaǵy talady; súlelep turyp erterek jyly oshaǵyna jetkenshe asyǵady. Eki kózi tórt bolyp esikke qarap jolyn kútip otyrǵan zaıybyn ishteı aıaıdy. Aıaǵy aıaǵyna juqpaı jiti aıańdaıdy.

Náresteniń dúnıege kelgenine aı jarym bolǵan. Kúndizgi jumystan sharshap kelip, keshki asyn jyldam iship, tósegine qısaıǵany sol. Terezeden tolyp týǵan aıdyń appaq sáýlesi quıylady. Perdeni ysyryp jappaq edi, turýǵa erindi, sińirin sozyp sereıip jata berdi. Kelinshegi tý syrtyn berip, tósekten aıaǵyn túsirip omyraýyn ashyp bópesin emizip otyrǵan. Jazǵan basy kel-qaıt, kel-qaıt alakúlik kúıde jatyp uıyqtap ketipti. Shekesi túse shyńyldap alabajaq túster kóripti. Shar etken oqys dybystan shoshyp oıandy.

Basyn jastyqtan julyp alyp qarap edi, kelinshegi jýǵan shúberekteı bozaryp bir qyryndap qulap bara jatty. Úreı boıyn bılep kóterip áketti. Qalshyldaǵan kúıi umtylyp baryp Záýreni súıedi. «Ne-e-e boldy?» deýge ázer tili keldi. Kelinshegi atysqan janaryn aspandatyp, kirerli-shyǵarly esin ázer jıyp suq saýsaǵyn bezedi, edende sulap jatqan qundaqtaýly náresteni megzedi. Myńjasar tóseginen sypyrylyp túsip eńkeıe bergen.

Aq seıseptiń arasynan baıaǵy sumdyqty taǵy kórdi.

Tula denesimen titirep keri shegindi, eńbektedi... súrine jyǵyldy... etpetinen tústi... óldim-taldym ázer dep telefon qulaǵyna jetti.

Jedel járdem shaqyratyn sandy taba alsynshy qanekeı, mılısıoner jekip urysty; «Kekeshtengen qaı nemesiń?» — dep órt sóndirýshiler óre túregeldi. «Órt shyqqan úıdiń adresin aıt», — dep. Saýsaǵy qaltyrap, sanasy shashyrap ázer dep telefon soqty-aý, áıteýir. Túkpir bólmede, jatyn úıde álgi qundaqtaýly sumdyq pen áıeli qalǵan: áldene qyr-qyr etedi: bireýdi bireý qylǵyndyryp, býyndyryp jatyr ma deıdi, kelinshegi júregi ushyp jantásilim etip úlgerdi me dep ýaıym jeıdi. Eńbektep bolsa da umtylyp jetýge tyrysady, qarǵa adym korıdordyń osynsha uzap ketkenine, erkek basymen munshalyqty qorqyp dármeni bitkenine óz-ózinen qorlanady. Jer tistep jatyp eńirep jylap jiberedi.

Esikti dúrs-dúrs uryp, qońyraý shalyp dáriger kelgen eken deıdi. Keýdesin kóterip, kózinen aqqan jasty jeńimen súrtip, kúsh jınap yshqynyp kelip esikti ashty. Aq halatty erkekti bozaryp turyp ishke ótkizdi, lám demedi, sońynan ilesti.

Edende jatqan qundaqtaýly náresteni eńkeıip kóterip alǵan dáriger bolǵan oqıǵany, barlyq qupıany tabıǵı túısigimen sezdi. Shashylǵan tósek ústin, úreıi ushqan jas ananyń, usqynsyz, súmireıgen úı ıesiniń jaǵdaıyn júregimen qabyldady. Tunjyraı túsip kúbir etti. Anyq estigeni jalǵyz aýyz sóz edi — «Metamorfoza!»

Sonda qalaı? Jaryq dúnıege kelgenine áli eki aı tolmaǵan qýyrshaqtaı náreste qas pen kózdiń arasynda qalybyn joıyp ózgere qalmaqshy ma? Álde qoryqqanǵa qos kórinedi degendeı, kózine bóten bala elestep ketkeni me? Tifá!.. tifá!.. Jyn-saıtannyń beti aýlaq.

Myńjasar súıretilip kelesi bólmedegi kresloǵa mılyqtaı batyp tize búkti. Dáriger jigit kesemen ákelip bergen salqyn sýdy qylqyldata jutty. Ydysyn qaıyryp berdi. Kóıleginiń jeńimen kóldeneń kósip samaıynyń terin súrtti. Pyshyrap ketken oıyn jıdy. Qalaı edi? Oqıǵa neden bastalyp ed ózi? Júregi dik-dik etip, aýzyna tyǵylyp, jýyq arady basyla qoımady.

Oıpyrym-aı, áýelgide támpish tanaýy pysyldap, tompıǵan eki betiniń sút shuqyry oıylyp aq seıseptiń ishinde uıyqtap jatqan beıkúná náreste elester. Kóre kózge álgi sábı kúrt ózgerer. Aıtýǵa aýyz barmaıdy... qalaı edi... álgidegi tompıǵan, úlpildegen qol basyndaı náresteniń ornynda... eresek adam sekildi aqsıyp kúlip shyǵa keledi. Kúlgen kezde sizge ótirik, buǵan shyn: kóz janarynan shoq ushqyndap, qasy qaıqaıyp, sál bolmasa sóılep ketetinge uqsaıdy. Tis shyqpaǵan qyzyl ıek aýzy keń ashylady. Beıne, mezgilinen erte eseıgen, buryn jetilgen, oıyndaǵyny oqyp bilgen kártamys kisi qarap turar. Janary almastaı jarqyldar.

Eń sumdyǵy bul da bolmas. Qundaqtaýly kishkentaı keremet qasyn kerip, qyzyl ıegin ántek kóterip dybyssyz kúlgen kezinde júzinen aqshyl sáýle shyǵatyndaı. Fosfor jaryǵy shashyraıtyndaı. Sol mezette álgi sumdyqtyń bet-pishini muqym ózgerip, qaraǵan kózi óńmeninen ótip, aıtyp bolmas qorqynysh sezimin týǵyzady.

Myńjasar selk ete qaldy.

Dáriger jigit qasyna kelip qolyn ıyǵyna asypty, qalyń uıqydan oıatqandaı bolypty.

— Neǵyp otyrsyz? Áıelińiz esin jıdy, náresteńiz báz baıaǵy qalpyna keldi.

— Ne isteýim kerek? — depti sasqan úırek artymen júzediniń kerin keltirip. — Endi qaıt deısiń?

— Erkeksiz ǵoı, apalaqtaı bermeı esińizdi jıyńyz, onsyz da kóp aınalyp qaldym, ketýim kerek.

— Endi qaıt deısiz?

— Erkek emessiz be, ózińizdi qolyńyzǵa alyńyz deımin, áıelińizdiń qasyna baryńyz.

— Ana náresteni qaıtemiz? — dedi. Qapelimde aýzyna túskeni osy boldy. «Náreste» dep aıaq astynan jaltaryp jalǵan sóılegisi kelmedi. Dáriger jigit qaıta ımanyna qaraǵan, jibi túzý, zerek maman eken. Ózge jeńiltek, jel etek shúıkebastyń biri kelgende qaı-qaıdaǵyny qopsytyp, saýalmen sastyryp, anyq ıt masqarasyn shyǵarar ma edi?! Qudaıyna qaraǵan azamattyń tap kelýi mundaı jaqsy bolar ma!

Keýdesine qos bilegin aıqastyryp, sostıyp turyp, bularǵa basý aıtyp, aqyldyń aýylyna ıkemdep, jón sózin maǵlumdady.

— Jasyna jetpeı erte eseıip, egde pishinge enetin sábıler bolady. Mıllıon jyldarda bir týatyn fenomen dep kóne kitaptan oqyǵanym bar. Mundaı sábıden túptiń-túbinde aıtqany qate ketpeıtin aqylgóı-sáýegeı shyǵady. Qoryqpańyzdar. Jalǵyz-aq mıym jetpeıtini — sábıdiń jymıǵan kezde bet-júzinen aqshyl sáýle shyǵaratyny.

Dáriger jigit osyny aıtyp as úıdegi ústelge eńkeıip, tize búgip, qaǵazǵa latynshalap áldeneni jazdy. Qaryndashynyń sıasy taýsylǵansha súıkektetti. Álden ýaqytta qaryndashyn silkiledi, «oqasy joq» dep ózin-ózi jubatty. Belin jazyp túregeldi. Qaǵazyn asyqpaı tórt búktep Myńjasarǵa berdi. «Álgideı jaǵdaı taǵy qaıtalansa qapy qalmaı, álekke túspeı, úreıleriń ushpaı pálen degen profesorǵa baryp kórinińizder» — dedi. Sóıtti de, sypaıy qoshtasyp, halatynyń óńirin júre qýsyryp shyǵyp jóneldi. Basqyshpen tyrs-tyrs basqan aıaq dybysy kópke deıin estilip turdy.

Tý syrtynan áldekim qadalyp qarap turǵandaı boldy ma, Myńjasar selt etip jalt buryldy. Záýreniń tanadaı jaltyraǵan muńǵa toly qos janaryn kórdi. Beımálim keremet áser tula boıyn otsha sharpyp titiretip, túrshiktirip ótkendeı sezildi. «Záýre, qoryqpa», — dep álsiz ǵana kúbirledi.

...Tolyp týǵan appaq aı osydan myń, mıllıon jyl burynǵy ótken zamandaı aspan tósinde qalyqtaı júzedi. Asqar ala taý qarly shyńdaryn tikshıtip alystan munartady. Taý men qala arasynda aqsúıek oınaýǵa bolatyndaı appaq sút sáýle saǵymdana sylańdaıdy, buratylǵan qaıyń, beıne, uıalshaq qyz, samal jelmen sybyrlaıdy. Qara aǵash qalyńdyǵyn qyzǵanǵan kúıeý jigitteı tynysh kósheniń buryshynan erbıip túregelip, jaryǵy óshken terezeni syǵalaıdy. Sý sebilgen jalańash kóshe ıesiz úıdiń syrlanǵan edenindeı jyltyraıdy.

Tym jyraqtan qulapáre quıǵytyp úıir jylqy ótkendeı emis-emis dúbir estiledi, qus jolynan qıǵashtap juldyz tamady, nege ekeni belgisiz, zeńgir aspan shetine ilingen aı beti alabajaqtanady. Shetki úıden shoshyp ińgálaǵan náresteniń oqys úni shyǵady. Bul dúnıe, adamdar-aý, ne bolyp barady?!

---