Jan qımaq
Dramalyq poves
Basty keıipkerler:
1. Ábdikerim — bolys, 40 jasta
2. Musa — tóbe bı, 44 jasta
3. Sultanmahmut-aqyn, 23 jasta
4. Baǵıla — Ábdikerimniń qyzy, 17 jasta
5. Qapıza — toqal, 20 jasta
6. Tortaı qajy — 70 jasta
7. Baǵdat — Ábdikerimniń qyzy, 15 jasta
8. Kúlán-bolystyń báıbishesi, 35 jasta
9. Baıan — úı qyzmetshisi, 50 jasta
10. Esimhan — el aǵasy, starshyn
11. Ázimhan — starshyn, pysyq
12. Júsip-Tortaıdyń sańyraý uly
13. Rý basy, starshyndar, jigit-jeleń, qyz-qyrqyn, aıtyskerler
BIPIHShI BÓLIM
Birinshi kórinis
Altaıdyń ádepki bir kórinisi bolsa kerek. Jaz bolsa kerek. Jaılaý bolsa kerek. Tortaı qajynyń aýyly. Dombyra tyńqyldatqan, án salǵan jigit-jeleń, qyz-qyrqyn. Ortalarynda saqa qatyndar da júr. Solardyń basy — Kúlán báıbishe, júrisi pań, júzinde kekesin. Tabaq tartyp jelip júrgen Baıan qasynan óte bergende:
KÚLÁN: Qylyǵy bútin qyz emes, baıy ólgen qatynǵa da ulyjińgir toı jasap Qajekeń aljasqan shyǵar!
BAIAN: Qyz bolmasa da qylyǵy ekeýmizden tátti shyǵar, báıbishe!
Báıbishe ony ala kózimen atyp shyǵaryp salady. Osy kezde dombyra ustaǵan Baǵdat keledi. Alqa-qotan otyrǵan jigitter osharyla qaraǵan. Ortada otyrǵan aqyn súreı dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp:
AQYN:
Jelpindirshi aǵańdy aınalaıyn,
Jelikti dep oılama jazataıym
Júzińdi tolǵan aıdaı kir shalmapty-aý
Jaqyndashy tym qurysa aımalaıyn!
BAǴDAT:
Japsyrǵany butyna kir táıteri
Jabaǵy bet, jarbaıǵan bul qaı peri?
Jumyrtqadan jún alǵan jyryndy ma,
Jyndy ıt qossa shirkinge qaıter edi!
AQYN:
Qyrsyq sóz urǵashyǵa jaramaýshy et,
Qyz kóńili ondaıǵa daýamaýshy et
Qossań qos bórbasaryń mendeı shyǵar
Qazirde ıt te ıtti talamaýshy et!
BAǴDAT:
Baıqaımyn, mańda tilge isimersiz
Bekerge báıek bolyp kisineısiz
Bóriniń qan shyryndaı ish tastaǵan
Buıyrsa túbi siz de kisi jersiz!..
KÚLÁN: Baǵdat!.. Bassyz úıdiń ıti osyraq dep, tapqan ekensiń dýaly aýyzdy! Qaıyrshyǵa qaıran sózińdi qor qylmaı teńińdi tap!..
Báıbisheniń qahary saýyqshyl jurttyń saǵyn syndyrǵandaı bolyp edi, biraq daraqy aqynǵa toqtaý jasaı almaǵan sıaqty.
AQYN:
Jeti batpan jeńgemizdiń sózi de
Jarym sózden jaı túıýshi em ezim de
Qarataıǵa qatyn bolyp túskendeı
Qyz kádirin bilmep pe ediń kezinde!..
Soıǵan qoıdaı qos butyńdy kerip sap
Aǵamyz da búktemep pe ed ózińdi?!.
Báıbishe shorshyp túsken. Máz bolǵan jurttyń dyrdýyna sańyraý Júsip kelip:
JÚSİP: Oı, ákeń!.. Ne bop qaldy eı?!. Ne bop jatyr?!
JİGİT: Qyrǵyn!.. Qyrǵyn bastaldy!.. Shapan jap aqynnyń ıyǵyna!.. Shapan!..
JÚSİP: Shapan?.. Shapan deımisiń?!.
Júsip ústindegi toıǵa kıgen shapanyn aqynnyń ıyǵyna jabady. Sheshesiniń kegin jibergisi kelmegen Baǵdat:
BAǴDAT.
Bojban da emes, azban da emes – dúregeı
Buǵyp-shatyp, mynaý ne dep úredi-eı?!
But jappaıtyn shapandy da dáýlet dep
Baqa tergen balshyq sýdan shúregeı!..
Qos qulaǵy tebińgideı qalqaıyp
Qotıynnyń máz bolýyn marqaıyp
Aınalshyq pen sýaǵardan shyqpadyń
Qansha qyzdyń ıáskep eń sarpaıyn?!
Qarqyldap kúlgen, tarqyldap kúlgen jigit-jeleń, qyz-qyrqyn. Osynyń ústine Baǵıla shyǵady.
BAǴILA: Baǵdat!.. Toqtat!..
Aıtys osymen toqtaǵan sıaqty edi. Shymyldyqtyń ar jaǵynan Qapızanyń zarlaǵan daýysy estildi:
QAPIZA:
Eki jyl qımaı kútken qaıyn enem
Qaı jerde qalǵany bar kóńliń menen
Sańyraýdyń ózi túgil atyn aıtsań
Shoshıdy titirkenip búkil denem
Jazańdy aqyrette qudaı bersin
Jer bolyp jetim-jesir jylaı bersin
Jıylyp báriń birdeı meni jeńseń
El-jurtym qandaı ersiń, qandaı ersiń
KÓSE: Áı, myna qardy qaqsatpaı nekesin qıyp qosa salmaısyńdar ma. Moldekeń de osynda. Álgi Júsip qaıda?
JİGİT: Júsipti kitapqa jumsap jiberdik. Kitapqa!..
KÓSE: Ol kelgenshe qarap otyra beremiz be? Eń bolmasa betin ashaıyqta. Neke qaıda qashar deısiń!
JİGİT: Betin ashatyn qyz emes qoı.
KÓSE: Qyz bolmasa da qyzyǵy men qyzýy taýsylmaǵan qulyq emes pe. Basta aqynym!
AQYN:
Keıkımeı-aq Qapıza bermen kelshi
Yzdıyp oń aıaqpen otaýǵa enshi
Eki baıǵa tıseń de eskirmessiń
Iilip mynaý jurtqa sálem bershi!
Qoınynda sańyraýdyń jat ta jyrǵa
Ot alǵan abysynnyń betin tyrna
Baıyńa shyr bitirmeı kúnde qaqtap
Kónbese kete bergin tóbege ur da!
Jyrqyldap kúnde ymyrtta saýyq qur da
Baılasa da bezektep úıge turma
Qaıyn menen qurdastyń subabyn al
Jyl saıyn egiz-egiz bala tý da!
Ólseń de qaınaǵaǵa tórdi berme
Kórshińniń sháı-sýanyn qur jiberme
Birdi shaptap, bireýdiń kúlin taptap,
Aqylyn qaınatańnyń tyńdaı kerme!
Urlyq qylsań pendege kórsetpegin
Kún saıyn móshek-móshek esek tergin
Aǵaıyn men alysty qyryq pyshaq qyp
Budan da óz paıdańdy eseptegin!..
Baıtal ediń áý basta qońyraýly
Qýlyǵynda qaqtatqan omyraýdy
Saýyrlaıtyn bizde de sáýirik bar
Mensinbeseń áýmeser sańyraýdy!
Kıiz, kilem kóterip shyqqan bir top qatyn.
BAIAN: Aýzyńnyń ishine... albasty qonaqtap ketken be?! Jesirdi tabalasań, jetisken ekensiń! /jigitterge/ Bylaı turyńdar, kisiler kele jatyr!..
KÓSE: Qysyr qatyn baıǵa tıedi dep búkil urǵashy jyndanǵan ba!
MAHMUT: Túsinsem buıyrmasyn. / Kúlánǵa / Jeńeshe, bul ne toı, Qapızasy kim?
KÚLÁN: Búkil Qarataıdy etegimen bylǵaǵan beıbaq edi, endi sańyraýǵa tımeımin dep kertıetin kórinedi. Bıtti bilekke sirkeli jeń, baǵy endi janatyn shyǵar!
BAIAN: Qaıran Qapıza! Qyz bolyp qyzyqqa toımaı, boı jetip qalyńdyq oınamaı, qatyn bolyp ta qazan ustamaı, qor bolyp tozdyń-aý /kıizdiń shańyn Kúlánniń aldyna burq etkizip/ Jigittiń kórkemine laıyq osy eldiń ajarlysy edi. Besiginde Qajynyń balasyna aıttyrǵan eken. On jaqta otyryp qursaqty bolypty da kelgen soń kádirsiz kelin atandy. Jyǵylǵanǵa judyryq, súringenge súımen, on segiz jasynda baıy ólip jesir qalyp edi, jýyrda jalǵyz ulyn taǵy da topyraqqa berdi. Ósek pe, qaıdan bileıin, qaıyn atasy arǵy betke ketpek deıdi. Qapıza oǵan kónbese kerek. Jesir qatyn jyrylyp qalyp qoısa mal-múlkimdi jyrymdaıdy dep Qajy sańyraý ulyna qospaq bolyp jatyr.
MAHMUT: Iapyraı, obal degen qaıda? Igi-jaqsylar ne qarap otyr?!
BAIAN: Uzatylarda pana bolmaǵan súıgenin jyr qylyp, tirideı óz joqtaýyn ózi aıtyp, muqym eldiń saı-súıegin syrqyratyp edi. Súıgeniniń kim ekenin kúni búginge deıin ózinen basqa esh pende bilmeıdi.
MAHMUT: Ol da bir sorly boldy ǵoı.
BAIAN: Baqytyn baqpaǵan momyn ba, álde ataǵyn saqtaǵan ıgi-jaqsynyń biri me, ony da kim bilsin.
Aýzyńdy jap degendeı Kúlán kilemniń shetinen tartyp qalady, tazalap otyrǵan Baıan ushyp túsedi.
BAIAN: Kótek! Albasty kepti!..
Mahmut jurttan shettep baryp otyrady. Dombyra shertken, sybyzǵy tartqan, án salǵan jastardyń daýysy.
MAHUT: Áni zar, kúıi sher, ózeni tentek, ózi qońyr momyn el, seniń de qaıǵysyz jatyp, muńsyz óretin munarsyz kúniń bolar ma eken? Kóshte týyp, kóshte ólip, ińgási men janazasyn attyń jaly, túıeniń qomynda ótkergen qaıran qazaqqa jaratqannyń bólip berer osydan basqa sybaǵasy joq pa edi?! Qaıǵymdy basam ba dep kelip edim, qasiretińdi arqalap qaıtpasam jón edi!..
Baǵıla keledi. Jótelip otyrǵan Mahmutqa oramal usynady.
BAǴILA: Aqyn aǵa, kópten boı tasalaı beretinińiz qalaı? Qyz-bozbala siz dep jınalady, qymyz siz dep ishiledi, qyzýy sizdiki, qyzyǵy kóptigi bolsa dep edik. Álde súıispeı jatyp sýystyq pa?
MAHMUT:
Oramal berdiń al eske
Júregim sizden óshpeske
Dostyq jibin sheshpeske
Kúnniń nury sóngenshe
Qarańǵylyq kómgenshe
... menen osydan artyq ne tileısiń, Baǵysh? Osydan artyq jarymjan aqyn jartykesh janyńdy nesimen jubatqandaı? Óziń dýanasyń, kimge pir bolasyń degen eken. Taǵdyrdyń maǵan artqan qasiret júgin bólip-jarǵanyńa rahmet, tek boıymdaǵy dertimdi bólispeı-aq qoı. Qyzǵa qyryq úıden tıym degendi umytpa. Eser etegińdi ańdysa, el ósegińdi baǵady.
BAǴILA: Bul eldi jat eken dep jatyrqamańyz. Siz osynda kelerde ákem Qarataıdyń ıgi -jaqsylaryna eskertken: Mahmut qaı aýylǵa tússe de júzderiń jarqyn, tóriń tósenishti bolsyn, qyz-bozbalany qamap ustamańdar, aqynnyń ár kúni oıyn-saýyqtan qur ketpesin degen. Ákem bolystyǵynan seriligin buryn ótkizetin kisi. Qulqy bar quldy da qoı sońyna salǵan emes.
MAHMUT: Meni osynda shaqyrǵanda bala oqytasyń, jastardyń saýatyn ashasyń dep edi. Áýelde Álıhan men Mirjaqyp aǵalarymyzdyń ótinishimen jasalǵan ısharat pa dep edim. Nıetiniń basqa ekenin endi túsinip júrmin. Boz bıeniń sútine shomyldyryp, qara bıeniń sary tosabyn aýzyma tosqanda dertime shıpa bolsyn degen shyǵar. Óz týǵandarym óńezdi irkiti men qurttaǵan aıranyn qımaǵanda, bul qazaq estip kórmegen márttik! Biraq, meniń daýam sensiń, Baǵyp!
Kerip júrsem — kúndeımin
Kórmeı júrsem — túndeımin
Qımaq túgil jat jannan
Kóleńkeńdi kúndeımin
Sirá da jalǵyz men emes
Sensiz de dúnıe keń emes
Dertim qatty ólemin
Ózińnen basqa em emes
BAǴILA: Mahmut aǵa, aqyndyqtyń arqasy, óleńniń arqaýy ólim emes edi ǵoı. Tańǵy asty iship otyryp ta keshki ataý kereni oılaıtynyńyz ne? Men sizden barymdy aıadym ba? Barmaqtaı baq berse, ony da siz úshin qurbandyqqa qıýǵa ázirmin. Tek bir ǵana aıtarym: ákeden juqqan minez be, álde jaratqan maǵan kúrsiný men kóz jasyn qımaǵan ba, basyma ne kún týsa da jasyǵannan jylaıdy, sıpaǵanǵa qýlaıdy dep oılamańyz.
MAHMUT: Bári ras. Tek alty alashtyń qamy úshin, azamattyń jany úshin qaraqan basyn otqa da aıdap, oqqa da baılap arpalysqan el aǵasyna: atastyryp qoıǵan qyzyńdy maǵan beresiń dep aldynan ótýge uıatsyz bet kerek shyǵar. Aǵaıyn arasyna ot tastaý degen osy emes pe. Munyn jaýlyqtan nesi kem?
BAǴILA: Qyzdy kim aıttyrmaǵan. Quda túsken arǵy bettiń tekti bir tuqymy dep edi. Atam marqum ýádesin bergenmen, ákem kádesin alǵan joq. Aımandaı atym, Aqjúnisteı zatym bolmasa da alashtyń bir azamatyna qatyn bolýǵa erkim bar shyǵar. Daýǵa bitim, jaýǵa tosqaýyl bolyp qurbandyqqa ketken qazaqtyń talaı urǵashysynan janym artyq demeımin, biraq, osy bir jiptiń kúrmeýin sheshýdi meniń ózime qaldyryńyz... Júrińiz, otyrǵanmen jer tartylmas, opynǵanmen sher sarqylmas!..
Osy dyrdýdyń ústine Qajy kelgen.
TORTAI: Toqtatyńdar mynaý jyn oınaqty!
Qapızanyń daýysy:
Eki jyl qımaı kútken qaıyn atam
Osy ma sonda bergen alǵys batań
Ólsem de otqa kúıip, sýǵa batyp
Qoınyna sańyraý ıttiń qaıtyp jatam?!
TORTAI: Toqtat!.. Sordy beıbaq! Ósegiń taýsylǵanymen óleńiń taýsylǵan joq pa edi?! Zaryńdy maǵan emes, qudaıǵa aıt! Qudaıǵa!
KÓSE: Bárekeldi!.. Qajekeń de keldi. Molda da osynda. Neke sýyn ákelińder!.. Áı, álgi Júnis qaıda?
JİGİT: Ol kitapqa ketken. Kitap ákelem dep ketken!
Osy kezde jurt shý ete qalady. Álimhan sańyraý Júsipti arqalap kelip ortaǵa tastaı salady.
BAIAN: Myna sorlyny óltiripti ǵoı! Óltiripti!..
KÚLÁN: Qol qatqan kim boldy eken?
ÁLİMHAN: Qoryqpa, báıbishe. Qajynyń bul jolǵy daýy orystarda. Bes qazaq-orys ıtshe tepkilep, astyndaǵy atyn aýdaryp alypty. Sirá, býdan bir nárse surasa kerek, munyń tas kereń ekenin qaıdan bilsin. Ózin arashalap qalǵanymmen atyn qaıtara almadym.
QAJY: Atqa kelgen zaýal ma, ajalyna kelgen zaýal ma?!
ÁLİMHAN: Bireýin eptep tanımyn, ol da meni tanydy da qarý kóterýge batpady. Beseýi de mujyq kıimin kıgen qazaq-orystar, ishinde kishi ápıseri de bar.
QAJY: Búgin sańyraýdy sabasa, erteń saýyńa myltyq kezendi deı ber!
Qulan Júnistiń betine sý sebedi. Esin shala jıǵan Júnis jyndanǵan adamdaı atyp turyp, aıǵaıyn salyp tepkilenedi.
JÚNİS: Ketińder!.. Ottyboıamaıt!.. Ketińder!..
ÁLİMHAN: Áı, Júnis! Oıbaılamaı toqta!..
JÚNİS: / jan-jaǵyna alaqtap, jurtty tanǵan soń / Oıbaı-aı, oıbaı! Ivandar sabap ketti ǵoı! / túkirgende bir tisi alaqanyna túsedi / Oıbaı-aı, aıttym ǵoı, jaǵym da saý emes dep!.. / Mahmutty kórip / Moldeke! Kitap!.. Neke qıyr!.. Mine kitap! / qoınynan kitap alyp usynady / Oqyńyz!.. Qatty-qatty oqyńyz!..
MAHMUT: Kitaby nesi?.. Nekesi nesi?:
BAIAN: Teke sasyǵan beıbaq! Seniń de tektiden úmitiń bar-aý!
KÓSE: Moldeke, oqyp jiberińiz! Suraýy joq, subaby sizge!
Jurt qaz tizilip otyra qalysady. Mahmut kitapty qaıtaryp berip:
MAHMUT: Kózbe-kóz tıemin degen sózi bolmasa neke qıylmaıdy.
JÚNİS: Ne dedi? Qıamyn dedi me?
KÓSE: Iá, qıamyn dedi. Neke sýyn ákelińder!
MAHMUT: Men syrttan neke qıa almaımyn!
KÓSE: / Mahmutqa / A-a?.. / kópke / Ne deıdi? / Qajyǵa / Múıizi qaraǵaıdaı moldalar da basqa úıde otyryp-aq oqı beretin edi ǵoı.
JİGİT: Aý, baıy ólgen qatynnan da rızashylyq kerek pe?! Bul qaıdan shyqqan rásim?!
MAHMUT: / Qajyǵa / Siz ǵoı Mekkege baryp qaıttyńyz?
QAJİ: Bardym.
MAHMUT: Qarajat shap qaıttyńyz?
QAJY: Shashtym... Sharıǵat jolyna.
MAHMUT: Qarajat shashyp qajy boldym, sonymen sharıǵat jolyn satyl aldym deısiz ǵoı?!
QAJY: Shyraǵym, Mekkeni Kerekýdiń bazary dep otyrsyń ba? Álde qudaıǵa qulshylyq etkenniń bári qunyker dep pe ediń? Mekkege barǵanym ras, meshit salýǵa aqsha bergenim de ras. Mágárkı sony saýda deseń, ne sen saý emessiń, ne men saý emespin. Saýatty degenge sandala berip, kózi ashyq degenge kókı berip kýnáhar bolmasaq qaıtedi!
MAHMUT: Saý adamdy kemtarǵa zorlap qosqan da sharıǵat jolyna jata ma?
QAJY: Sharıǵat joly tek qazaqqa ǵana jazylǵan dep kim aıtty? Qazaqtyń qatyny men tósegin ańdysa sharıǵatta qasıet qala ma!
KÓSE: Sharıǵatpen, bolmasa bolysymen qorqytpaq qoı. Soqyr kisi sybdyrynan tanıtyn bolysty moldekeńniń kómeıinen kórip otyrǵan joqpyz ba!
MAHMUT: Meıli, sharıǵat jolyn tárik qylsańyz, meıirim, adamshylyq joly qaıda?
QAJY: Ony bolysyńnan sura. Kezinde qara bastaǵan qyryq segizimniń bodaýyna bosaǵama qulyndy bıe baılap ketil edi. Endi sony da kópsinip, silekeıin daýlap júrgennen saý ma?
MAHMUT: Men daý qýǵan adam emespin.
QAJİ: Daý qýǵan jaý qýǵannan jaman. Jaý qýsań ne jeńesiń, ne ólesiń. Daýdyń túbi joq, jaý kóbeıtkennen basqa basyńa daýa tappaısyń. Almaǵaıyp zamanda albastynyń bári áýlıe deýshi edi, aqylyń ozyq pa, aqyndyǵyń ozyq pa, ony da bile almaı otyrmyn. Shartyn bilmeı jatyp sharıǵatpen alyspa, jasyńdy bilmeı jatyp bálıǵatta adaspa. Seniń basyń árde tur, meniń basym kórde tur. Tańdamaq sharǵa men senen burynyraq jetetin shyǵarmyn. Kúnáńdi arqalap men ketpeıin, obalymdy arqalap sen qalma!
Qapızanyń daýysy: / shymyldyq ishinen / Jiberińder! Bosatyndar! / julqynyp shyǵyp / Moldeke, oqı berińiz! Oqyńyz! Tek myna sýǵa dýǵa emes, ý qostym dep oqyńyz!.. Sharıǵat jolyna syımaı turmyn! Adamshylyq joly maǵan aram eken! Endigi qalǵany tek aqıret joly shyǵar! / qyl arqandy moınyna salady /.
MAHMUT: / Arqanǵa jarmasyp / Ózine ózi qol qatqan janazasyz kómilmek. Ózine ózi qol qatqandy kóre turyp arasha túspegen de kúnáhar! Myna turǵan bárimizdi ımansyz qaldyrǵyń kelmese, arqandy maǵan ber! / arqandy tartyp alady /.
QAPIZA: / Mahmutqa / Qorqamyn deńiz?! / kópke / Qorqamyn deńder?! Bul dúnıede obaldy bilmegende, o dúnıede ıman kerek bolypty-aý!..
MAHMUT: Men saǵan sharıǵat jolymen bostandyq berdim. Qalǵanyn bıler bekitken quryltaıdyń zańy sheshedi.
JİGİT: Ne deıdi?
KÓSE: Ne deýshi edi, bolystyń shyǵarǵan kıiz kitabyna siltep tur da!.. Qaıran mal!..
JÚNİS: / Kóseni julqylap / Ne deıdi?! Mal deı me?! / júgirip baryp ákesin julqylap / Mal dep jatyr ma?!
QAJY: Mal!.. / Júnisti ıterip jiberip / Mal!.. Adamyn alyp, malyn qaldyrǵandaı mańdaıym netken maıly edi?!.
JÚNİS: / Qapızany julqylap / Arystaı inimdi jutyp ediń, endi aq malymdy jutaıyn dediń be?! Jer-kókke syımaǵan álde qar!..
Mahmut arasha túsip Júnisti ajyratpaq bolady. Osy kezde Musa keledi.
MUSA: Mahmut!.. / Jurt tym – tyrys / Seni bolys izdep jatqan kórinedi. / Mahmut shyǵyp ketken soń / Assalaýmaǵaláıkým, Qajeke!
QAJY: / burylmastan, qozǵalmastan / Á, tóbe bı?! Áleı bolsyn!.. Tóbe bı aýyl arasynda júre bermeıtin, aǵaıyn daýyna júgire bermeıtin edi ǵoı. Tynyshtyq pa?
MUSA: Mynaý órtenip turǵan zamanda, er-azamat ot kesheıin dep turǵanda tynyshtyq qaıdan bolsyn. Onyń ústine jer daýy jáne jaǵalasyp... Pereselen basqarmasynyń máslıhatynan oralyp kele jatyp jolaı soqqanym da. Onyń ústine ıgi-jaqsylardyń bári osy aýylda kórinedi. Bolystyń da aıtqan sálemi bar edi, ony óz aýzynan estigen shyǵarsyz.
QAJY: Kórdim. Isharatyn bergen joq. Aýzy dýaly dep seniń artyńa tyǵylǵany shyǵar. Ábdikerim bolystyǵyn jumsap otyr ma, aǵaıynshylyǵyn aldyna salyp otyr ma?
Myna jurt ketsin degendeı Musa kópshilikti kózimen súzip shyqty. Emeýrindi túsine qoıǵan Qajy sol kópti ıeginiń yzǵarymen taratqan. Ekeýi ońasha qalǵan soń...
MUSA: Sizdi arǵy betke keteıin dep jatyr degendi estidik. Bóten jerdiń nýyn jurttaǵansha azdaǵan maldyń baqaıyń qurttap el ishinde otyrǵanyńyz jón edi ǵoı.
QAJY: Onyń ras. Barymdy qudaı jolyna qurban etip ıman tilep edim, maǵan bitken baq -dáýlet te sol azǵantaı malmen bitken shyǵar. Alty alasy, bes beresim joq arǵy bettiń Abaqtaryn qoıyp, óz aǵaıynym — Marqaǵa baryp syısam da jarar. Qoń etin kesip bermese de tereń qazyp, tepkilep kómetin musylman tabylar dep otyrmyn.
MUSA Kóshsek kóligimiz bir, qonsaq kóńilimiz bir bolsyn dep bolys sizdi qońsylyqqa shaqyryp otyr.
QAJY: Kóshke ere almaıtyn, jurtta qala almaıtyn jasqa kelgenim ras. Bolystyń qanatynyń astynda bolǵanym jaqsy-aý, biraq eliń meni sanatqa qosar ma eken? Túbi kelimsek edim, zorlyqpen telingen aǵaıyn da asyrandy kúshik sıaqty, ıtaıaq basynda talana beretinin nege eskermegen?
MUSA: Jat jurt talaǵanda da jaramyzdy jalap jazǵan Qarataı edik, aǵaıynnyń azýyn qaǵýǵa da shamamyz jetetin shyǵar. Kóńlińizde qyjyl baryn bilemin, sol zapyrandy kókirekte saqtaı bermeı loqsyp tastaıtyn da ýaqyt jetken joq pa.
QAJY: Eski jarany qozǵap qaıtemiz, jańasynyń ózi de qajytyp bolǵan joq pa. Ómirden quıryq-jalsyz etip baram, artymda aqymaqtan bolsa da tuıaq qalsa dep edim.
MUSA: Bolystyń taǵy bir sálemi de osy. Jylatpasa eken dep edi...
QAJY: Túsinip otyrmyn. Búgin sańyraýy saýyrlap qýsa, erteń kereńi kisinep shaınaıdy degeni ǵoı. Altaı asyp shıyrlap, aramter bolǵansha, manadan osynyńdy tura aıtpadyń ba. Eserden essiz tuqym alǵansha, estiniń esiginde júrgeni de durys shyǵar. Qyz sońynan ermeıtin qazaq, kelinniń qosyna jarmasyp qońsylyq suramaıtynyn da Ábdikerim esepke alyp otyr-aý. Óıtpeseń orystyń otyn, qazaqtyń qazanyn jalańash qolmen qatar sapyrarmysyń! Bolysyńa aıta bar: jylatpaımyn, qor qylmaımyn dese qolymnan kelip alsyn. Toıyn jasap, qyzdaı qylyp uzatamyn. Bolmasa osy toı soniki. Eger bolys basyna osyny namys kórmese, men de sertimdi buzbadym.
Ekinshi kórinis
Baıaǵy sol sahna. Ábdikerim jalǵyz. Qolynda dombyra. Bir áýendi tolǵap otyrǵan.
Ábdikerim:
Alashtan arazdyqpen aýǵanym joq
Ant buzyp, ar-namystan azǵanym joq
Aq semser, kók naızanyń kúni qaıda
Aıqasyn, at salysar aýdanym joq
Alashym ár Altaıdan kósher me eken?
Arýaq amalsyzdy kesher me eken?
Ańyrap bordaı tozǵan qaıran jurtym
Artynda urpaq qalyp óser me eken?
Alashqa meken bolǵan ór Shabanbaı
Ań qurly qoınaýyńnan jer taba almaı
Armansyz, teksiz týǵan kembaǵaldaı
Ah urdym qaryndasty men baǵa almaı!
Qyrdan da, qyrymnan da pana kórmeı
Jatqa da, jaqynǵa da baǵa bermeı
Baspyn dep bir taıpa elge máz bolypty
Azabyń alda shyǵar qalsań ólmeı!..
MUSA: Mahmut!.. / Jurt tym – tyrys / Seni bolys izdep jatqan kórinedi. / Mahmut shyǵyp ketken soń / Assalaýmaǵaláıkým, Qajeke!
QAJY: / burylmastan, qozǵalmastan / Á, tóbe bı?! Áleı bolsyn!.. Tebe bı aýyl arasynda júre bermeıtin, aǵaıyn daýyna júgire bermeıtin edi ǵoı. Tynyshtyq pa?
MUSA: Mynaý órtenip turǵan zamanda, er-azamat ot kesheıin dep turǵanda tynyshtyq qaıdan bolsyn. Onyń ústine jer daýy jáne jaǵalasyp... Pereselen basqarmasynyń máslıhatynan oralyp kele jatyp jolaı soqqanym da. Onyń ústine ıgi-jaqsylardyń bári osy aýylda kórinedi. Bolystyń da aıtqan sálemi bar edi, ony óz aýzynan estigen shyǵarsyz.
QAJY: Kórdim. Isharatyn bergen joq. Aýzy dýaly dep seniń artyńa tyǵylǵany shyǵar. Ábdikerim bolystyǵyn jumsap otyr ma, aǵaıynshylyǵyn aldyna salyp otyr ma?
Myna jurt ketsin degendeı Musa kópshilikti kózimen súzip shyqty. Emeýrindi túsine qoıǵan Qajy sol kópti ıeginiń yzǵarymen taratqan. Ekeýi ońasha qalǵan soń...
MUSA: Sizdi arǵy betke keteıin dep jatyr degendi estidik. Bóten jerdiń nýyn jurttaǵansha azdaǵan maldyń baqaıyn qurttap el ishinde otyrǵanyńyz jón edi ǵoı.
QAJİ: Onyń ras. Barymdy qudaı jolyna qurban etip ıman tilep edim, maǵan bitken baq-dáýlet te sol azǵantaı malmen bitken shyǵar. Alty alasy, bes beresim joq arǵy bettiń Abaqtaryn qoıyp, óz aǵaıynym — Marqaǵa baryp syısam da jarar. Qoń etin kesip bermese de tereń qazyp, tepkilep kómetin musylman tabylar dep otyrmyn.
MUSA Kóshsek kóligimiz bir, qonsaq kóńilimiz bir bolsyn dep bolys sizdi qońsylyqqa shaqyryp otyr.
QAJY: Kóshke ere almaıtyn, jurtta qala almaıtyn jasqa kelgenim ras. Bolystyń qanatynyń astynda bolǵanym jaqsy-aý, biraq eliń meni sanatqa qosar ma eken? Túbi kelimsek edim, zorlyqpen telingen aǵaıyn da asyrandy kúshik sıaqty, ıtaıaq basynda talana beretinin nege eskermegen?
MUSA: Jat jurt talaǵanda da jaramyzdy jalap jazǵan Qarataı edik, aǵaıynnyń azýyn qaǵýǵa da shamamyz jetetin shyǵar. Kóńilińizde qyjyl baryn bilemin, sol zapyrandy kókirekte saqtaı bermeı loqsyp tastaıtyn da ýaqyt jetken joq pa.
QAJY: Eski jarany qozǵap qaıtemiz, jańasynyń ózi de qajytyp bolǵan joq pa. Ómirden quıryq-jalsyz ótip baram, artymda aqymaqtan bolsa da tuıaq qalsa dep edim.
MUSA: Bolystyń taǵy bir sálemi de osy. Jylatpasa eken dep edi...
QAJY: Túsinip otyrmyn. Búgin sańyraýy saýyrlap qýsa, erteń kereńi kisinep shaınaıdy degeni ǵoı. Altaı asyp shıyrlap, aramter bolǵansha, manadan osynyńdy tura aıtpadyń ba. Eserden essiz tuqym alǵansha, estiniń esiginde júrgeni de durys shyǵar. Qyz sońynan ermeıtin qazaq, kelinniń qosyna jarmasyp qońsylyq suramaıtynyn da Ábdikerim esepke alyp otyr-aý. Óıtpeseń orystyń otyn, qazaqtyń qazanyn jalańash qolmen qatar sapyrarmysyń! Bolysyńa aıta bar: jylatpaımyn, kór qylmaımyn dese qolymnan kelip alsyn. Toıyn jasap, qyzdaı qylyp uzatamyn. Bolmasa osy toı soniki. Eger bolys basyna osyny namys kórmese, men de sertimdi buzbadym.
Ekinshi kórinis
Baıaǵy sol sahna. Ábdikerim jalǵyz. Qolynda dombyra. Bir áýendi tolǵap otyrǵan.
Ábdikerim:
Alashtan arazdyqpen aýǵanym joq
Ant buzyp, ar-namystan azǵanym joq
Aq semser, kók naızanyń kúni qaıda
Aıqasyp, at salysar aýdanym joq
Alashym ór Altaıdan kósher me eken?
Arýaq amalsyzdy kesher me eken?
Ańyrap bordaı tozǵan qaıran jurtym
Artynda urpaq qalyp óser me eken?
Alashqa meken bolǵan ór Shabanbaı
Ań qurly qoınaýyńnan jer taba almaı
Armansyz, teksiz týǵan kembaǵaldaı
Ah urdym qaryndasty men baǵa almaı!
Qyrdan da, qyrymnan da pana kórmeı
Jatqa da, jaqynǵa da baǵa bermeı
Baspyn dep bir taıpa elge máz bolyppyn
Azabyń alda shyǵar qalsań ólmeı!..
Mahmut keledi. Bolysty únsiz tyńdap biraz turady.
MAHMUT: Doıyrdyń ornyna dombyra ustapsyz. Bul da sizge jarasady eken!
ÁBDİKERİM: Sen turǵanda óleńdi qorlap qaıtemiz. Meniki ánsheıin kóńildiń jubanyshy ǵoı.
MAHMUT: Jaı shaqyrttyńyz ba?
ÁBDİKERİM: Alashtyń muńy bir basqa, aǵaıyn muńy bir basqa. Baıy ólgen bir qatynnyń taǵdyry Mahmut aralasatyn daý emes. Beıǵam kele jatyp aıaǵyńdy balshyqqa tyǵyp alǵanmen birdeı, bylǵanyshy julyǵyńa jetpese de jerkenishi tula boıyńdy túrshiktiredi. Esińde bolsyn, aqynǵa qalam ornyńa qamshy ustatqym kelmeıdi.
MAHMUT: Al naqaq kózden jas kórsem she?
ÁBDİKERİM: El bolǵan soń jaqsysy da, jamany da, adamy da, aramy da bar. Tek jamannyń enshisin jaqsydan óndirem, adaldy aramnyń yrqyna kóndirem deı kórme... Mynaý poshtany qarap shyqsyn dep shaqyryp edim. Bókeıhanov, Baıtursynov, Dýlatov qazaq jurtyna úndeý arnaǵan eken. Shákárim men Turaǵuldan hat aldym. Qupıasy joq, qajet deseń ony da qaraýyńa bolady. Sonan soń ústińnen túsken shaǵym da bar.
MAHMUT: Bolystyń ózinen basqa eshkimdi renjitken joq edim.
ÁBDİKERİM: Shaǵym bolystan da jýan báıbisheden tústi. Sen bulaýdan bas tartty deıdi ǵoı.
MAHMUT: Boz bıeniń sútine shomylǵandaı men qaıdan shyqqan hanzada edim?
ÁBDİKERİM: Sen Mahmutsyń! Qarańǵy qazaq kógine Órmelep shyǵyp kún bolam qarańǵylyqtyń kegine Kún bolmaǵanda kim bolam?! — degendi Mahmut aıtty – aý deımin.
MAHMUT: Ábeke, estýimshe, sizdiń de úrip iship, shaıqap tógip otyrǵanyńyz shamaly sıaqty. Azǵantaı saýynnyń ózi de aǵaıynnyń baılap bergeni desedi. Aýyzǵa qımaı otyrǵan aqqa Mahmuttyń shomylyp jatqany qaıdan juqqan kepıet?!
ÁBDİKERİM: Osy elde ne bar-meniki. Mende ne bar-osy eldiki. Men mal jıam degen qazaq emespin, el jısam dep edim. Peterbýrgtan orman sharýashylyǵy akademıasyn tastap ketkende bolystyń mórin izdep kelgem joq. Meni el ustap otyr. Al eldi ustap otyrýǵa meniń bedelim men betim jaraı ma, jaramaı ma, oǵan kózim jetken joq.
MAHUT: Jetekke júrmeıtin aǵaıyndy el qylam deısiz. Qıamette aqyl qosa almaıtyn, qıanatta arqasyn tosa almaıtyn masyldyń nesi aǵaıyn, jattan nesi kem?
ÁBDİKERİM: El ishinde irgesinen ıtke kóleńke bermeıtin kisápir de bar, kóleńke izdegen kópek ıttiń kóleńkesinen de pana dámetken músápirler de tolyp jatyr. Kisápirdi kústanalap, músápirdi múskeneleı berseń, óziń de ıt bolyp úrip ketpesine kim kepil.
... Ómirde neshe túrli ýdy ishtim
Neshe túrli azapqa, janym, tústiń
Aǵaıynnyń ishinen ala shyqsa
Jaý ishinde bar ma eken sonan myqtyń?
— degendi de Mahmut jazǵan. Aǵaıyndy jaý deýge aýzym barmaıdy, tek meni sharshatatyny da alasy ekeni ras. Bıt basty dep tonyńdy otqa laqtyrasyń ba. Aǵaıyn seni túsinbese, aldymen ózińdi aıypta.
Álimhan keledi.
ÁLİMHAN: Myrza, shaqyrtqan starshyndaryńyz túgel jınaldy.
ÁBDİKERİM: Kirsin.
Starshyndar kelip jaıǵasa bastaıdy. Biri qaqyryp, biri kekirip, biri tisin shuqyp ábiger.
ÁBDİKERİM: Tý qatynnyń toıynan toıyp shyqqan sıaqtysyńdar ǵoı.
SHERÝSHİ: Tý qatyn ba, tumsa qatyn ba, onyń etegin kótergen eshkim joq. Bilseń óziń bilesiń de... Jesirdiń jetim aq shalǵan qyzyǵyn da bizge kóp kórip tursyń ba?
Starshyndar aýzyn basyp myrs-myrs kúlgen bolady. Ábdikerim muny kóziniń qıyǵymen baıqaǵan. Ózine laqtyrylǵan tasty ishimen sezip tur.
ÁBDİKERİM: Qulqyn kepteıtin keıpimiz qaısy?! Samaılar qaıda?
ÁLİMHAN: Toıǵa jınalǵandardyń tórt kózi túgel. Qosaǵashtaǵylar jer shalǵaı bop jete almaı qapty.
SHERÝSHİ: Aǵaıynbyz dep ant berip kirgenine eki júz jyl bolsa da jattyǵyn umytpaıdy á?!.
KÁLİM: Samaı kelmese shirenetin jóni bar. Arǵy bette qudandaly jekjaty, arqa súıer on eki ata Abaqtar otyrǵan joq pa!
ÁBDİKERİM: Quıryǵyńa qyl batpaı otyryp ot úrleýge mastaqsyńdar! / saýsaǵynyń ushymen ymdap / Álimhan!..
Álimhan qaǵaz ákelip usynady. Bolys qarap shyǵyp:
ÁBDİKERİM: Myna túrińmen sen erkek kindiktiden Qarataıǵa tigerge tuıaq qaldyrmassyń!.. Dáýlette qansha túgin bar?
ÁLİMHAN: Bes júz.
ÁBDİKERİM: Ol ot basy ǵoı. Ot basyn umyt! Men qara shańyraqty surap turmyn!
ÁLİMHAN: Bes júz... / qıpaqtap / Ony endi... Ony ózińiz de bilesiz ǵoı...
ÁBDİKERİM: Starshyndyqqa seni saıladyq pa desek, sen meni jaldap júr ekensiń ǵoı. Aǵaıynnyń atyn aýdaryp alsań da meniń atymdy satady deıdi, bireýdiń qatynyn tartyp alsań da bolysqa kerek dep júrgen joqsyń ba? Bireýi bolys boldy dep búkil Dáýletke jýandyq qaıdan kelgen?!
ÁLİMHAN: Alla saqtasyn!
ÁBDİKERİM: Astynda sholaq baıtalyń, basyńa tartsań balaǵyńa jetpeıtin sholaq kórpeń bar edi, aýzyń asqa, aýyń atqa tıip, dóńgelek dáýlet jıylsyn. Malsaqtyǵyńdy kórip qaıran qalamyz, el isine kelgende qaırańdap qalatynyń qalaı? Bar, túzet mynaýyńdy! Erteń ulyq kelgende bes júz dep saırap turmasań boldy. Esinde bolsyn, Dáýlette júz – aq tútin, búkil Qarataıda eki-aq myń tútin bar!..
Álimhan tizimin alyp keri qaıtady. Starshyndar boqshalarynan tizimderin alyp syza bastaıdy. Esimhan keledi. Basynda qasqyr tymaq, qolynda sálińgirdeı qamshy, óleńdete kiredi: "Toryny talǵa baılap kelgen qandaı, qoınyna tory qyzdyń kirgen qandaı"!. Jónekeı starshyndardyń moınyna asynǵan boqshalaryn qamshysymen bir-bir túrtip:
ESİMHAN: Iapyraı, osy eldiń qoshqar-tekesiniń kúıegin starshyndar kıip alypty dep edi, qudaı urǵanda kelinder qysyr qalyp júrmese jarar edi!..
ARALBAI: Esaǵa, onsyz da qajyp júrgen qazaqtyń quıryǵyna qaljýyr baılaǵandy qoısańyzshy!
ÁBDİKERİM: Assalaýmaǵaleıkým, Esaǵa! Myna shildeniń shilińgirinde qasqyr tymaǵyńyz ne?
ESİMHAN: / tymaǵyn sheship, ishinen qaǵaz alyp beredi / Sen Qarataıdyń búkil ıtterin jınap jatyr degen soń qorqytaıyn dep kıip edim.
ÁBDİKERİM: / qaǵazdy júgirtip shyǵyp / Esaǵa, jeti ata Shońmurynnan bar tapqanyńyz osy-aq pa, álde Shońmurynnyń qatyndary qyzdan basqa tappaı ma?
ESİMHAN: Sol búkil Qarataıdy el qylyp otyrǵan Shońmurynnyń qyzdary ekenin umytpańdar!
MAHMUT: Esaǵa, qyzdaryńyzdyń kóptiginen eken ǵoı, bul eldiń ár oshaqta qos-qostan toqal ustap otyrǵany.
ESİMHAN: Iapyraı, moldeke-aı, ósegimizden óleńimiz qymbat jurt edik, ár sózińdi Dáýlettiń qyzdary tumar qyp taǵyp júr dep estidik. / bolysqa synaı qaraıdy /. Bizde jerde jatqan tesik monshaq joq. Biraq, jeti atamyzdy sanap otyramyz: jamanymyz da, jaqsymyz da, ıtimiz de, ıgi-jaqsymyz da. Jeti atany umytqannyń jetiskenin qaıdan kórdiń?.. Isi qazaqty ataǵa telimeseń adamshylyqtan ketedi, rýǵa telimeseń urannan jańylady. Qarataı qaımaǵy uıyp otyrmasa da qaıǵysymen enshiles el edi, azamatynan kóri arýaǵyn qatty syılaıdy. Ótkenimen ómir súrgen elge únemi osyny esine salyp otyrmasań es kirmeıdi. Bizde bir-aq zań bar, bir-aq sot bar, ol — aǵaıynshylyq! Óz qotyryn ózi qasyp, óz demin ózi jutqan jurttyń osydan basqa táýbesi joq!
KÁLİM: / shıqyldap kúlip / Qudaı qalasa, Shońmurynnyń taǵy bir úsh qyzyna baı tabylyp qaldy-aý!
SHIMOIYN: / bolysqa / Ábeke, myna Esaǵań úsh mujyqtyń myltyǵyn tartyp alyp, ózderin alyp soǵyp, súndetke otyrǵyzypty da attaryna teris tańyp qoıa beripti. Sonan ba, qazaq-orystardyń zorlyǵy jıilep ketti. Jaılaýǵa arqanmen súıreseń aıaq baspaıtyn nemeler bıyl kúpiniń bıtińdeı órip júr. Qarý asynyp keledi de joq izdegen bop kólgirsıdi, kórmedik desek óristen jylqymyzdy aıdap ketip jatyr.
ÁBDİKERİM: Ras pa, Esaǵa?
ESİMHAN: Baıaǵyda kerjaqtar jer úshin qazaqtarǵa besiktegi balasyn berip jatqanda bizdiń Jarylǵas aýylyna qaryzdar bolyp qalǵan eken. Men kóp bolsa úsh kerjaqty musylman qylyp qaryzymdy qaıtaryp alǵan shyǵarmyn. Al mujyqtar el jaılaýǵa ketisimen zemlemerdi ertip kelip, bes aýyldyń qystaýy men tebinin kesip alypty da dińgek ornatyp, tas úıip ketipti. Mujyqtar qazaqta ketken qaı ata-babasynyń qaryzyn qaıtaryp jatyr eken?!
SHERÝSHİ: Jerimizge tústi dep ótirikten-ótirik malymyzdy qamap, on tuıaqtan bir jylqyny ustap qalyp jatyr.
SHIMOIYN: Soldatovtyń qazaq-orystary pereselenderge móshek-móshek oq dári, myltyq taratyp júr. Bularǵa topalań tıdi me, álde osynyń artynda bir topalań kele jatyr ma?
ARALBAI: Qarýdy qarǵa atsyn dep taratpaǵan shyǵar. Mujyqtardyń janjal izdep otyrǵany ras.
ESİMHAN: Shotqa qaqqandaı saıraısyńdar, mujyqtyń qatyndarynyń qoınynan shyqqannan saýmysyńdar?!
ÁBDİKERİM: Atqa qonbaı jatyp ańǵaldyq jasamaıyq. / Esimhanǵa / Kápirdiń úshinshi sıraǵyn kesip tastasań da musylman bolmaıdy. Ázirge jatqan jylannyń quıryǵyn baspalyq.
Musa keledi. Qasynda orys sheneýnigi bar.
MUSA: Jylannyń quıryǵy Naryńda, basy Sarymsaqtyǵa jetti. Eki otrád qazaq-orysy, júz myltyq soldaty bar. Prıstav tizim tapsyrýǵa úsh kún, jigitterdi jınaýǵa jeti kún mursat berip otyr. Osy merzimde buıryq oryndalmasa, jeti rýdan jeti zalojnık qamattyryp, elge jazalaýshy otrád shyǵaramyn deıdi. Jarlyqtyń kesh jetkenin, eldiń jaılaýda shashylyp otyrǵanyn aıtyp, osynyń ózine de zorǵa toqtattyq.
ÁBDİKERİM: Sonsha nege keshiktińiz?
MUSA: Jer komısıasynyń máslıhaty ustap qaldy.
ÁBDİKERİM: Zaman apalań-topalań bolyp jatqanda qysyp bara jatqan ol netken komısıa?
MUSA: Tútin salyǵynan qutqaramyn dep ot basyn kem jazdyrǵan óziń ediń, pereselen basqarmasy: jan basyna shaqqanda mujyqtar sybaǵasynan kúr qalyp, qazaqtar shalqyp jatyr, artyq jerdi qaıta bólisemiz dep shataq shyǵarýda. Mal baqqan jurtqa óris pen shabyndyq kerek, artyq jer dep otyrǵanyń Altaıdyń shyńy men taý-tasy dep bul daýdy da keıinge qaldyrdyq.
ÁBDİKERİM: Bylaı tartsań arba synady, bylaı tartsań ógiz óledi. "Sory qalyń soqqy jegen nyshanamyz!"... Patshanyń soıylyna saýyryńdy tosqanyn bolmasa, arqa súıer qamalyp emes, Qanaıdyń ımperatory qıqalap jutpasa, qıyqtyń shetin de ustatpaıdy. Sorly qazaqty qaı ajdahanyń aýzyna aparyp tyqqandaısyń?! Jatpen terezeń teń túspegen soń kórgen kúnińdi ıtke bersin-aı!..
MAHMUT: Eldi kóterý kerek! Eldi!..
Tym-tyrys. Starshyndar jerge qarap múlgip otar.
KÁLİM: / Musany ıegimen nusqap / Tóbe bı yzdıyp otyr bere me? Birdemesin aıtpaı ma, sosyn myna jurt baratyn jerine qaıtalaı ma?!
SARǴALDAQ: Osy sende myı joq! Kisi aýzyn jaldap úırengen Shońmurynnyń qoı baqqan qulyna deıin qaqpan baspas qulyǵy bar. Aıtar sózin bolystyń aýzyna salyp qoıǵan soń kóleńkede jatyp-aq úkimge qol qoıa beredi de. Qashanda Dáýlet pen Shońmurynnyń esebi túgel: biri bı, biri bolys. Dáýlettiń qolynda qamshy, silteıtin Shońmuryn. Al sen artyńdy tosa ber!
ARALBAI: It ertken qonaqtaı áne bireýisin salaqtatyp taǵy ákeldi / sheneýnikti nusqap /. Munysy bizdi qorǵaýǵa keldi me, qorlaýǵa keldi me? Ýshıtili kelip tilimizdi buzyp edi, sheneýnigi kelip endi dinimizge aralasatyn bolǵany ma?
MUSA: / shamyrqanyp / Bes namazdy túgel taýysyp júrgendeı tiliń men dinińdi túgendeı qalypsyń, aldymen qıýy qashqan tirligińdi, ashylyp qalǵan artyńdy qymtap almaımysyń!.. Káne, aýzyńa qarap otyrmyz!..
ARALBAI: Dýaly aýyz bolmasaq ta dýananyń muńyn aıtýǵa jarar eki eli jyrtyq bizde de bar. Áýeli aıtsam, myna mujyqtardyń qıanaty shekten shyǵyp barady. Áıtpese, alystaǵy aq patshanyń jer túbindegi soǵysy qaı qazaqtyń qabyrǵasyn sókkendeı?! İrge qymtasaq, aldymen osydan bastalyq ta.
MUSA: Bastasań neǵyp otyrsyń?!
ARALBAI: Keshe ǵana pushpaq-pushpaǵymyzdy i tuntyraıtyp kesip áketkende pushaıman bolyp bir qaldyq. Endi jambasymyzdaǵy týlaqtaı qonysymyzdan tóńkerip tastaǵaly otyrǵan joq pa!
KÁLİM: Biz sıaqty usaq-túıektiń oıaz ben kúbirnatyr, mırabaı sodıaǵa aty da, haty da jetpeıtinin biletin sıaqty. Áıtpese, tuıaǵy túgel, irgesi bútin Shońmuryn men Dáýlet sekildi qos jýannyń mańynan nege júrmeıdi? Júrmek túgili, ana otyrǵan Esimhan úsh mujyqty baqyrtyp piship tastaǵanda da bir orys qyńq etti me? Biz sóıtip kórelikshi?!.
SHIMOIYN: E, sen sorly qatqany sóıte qoıarsyń! Aldymen ózińdi qaıta piship, kináńdi artynan baryp tekseretin shyǵar! Teksere qoısa de!..
MUSA: Ejelden jyra shaýyp, dóı-dalaǵa jula qashatyn elirmendi búgin umytatyn jóniń bar edi. Tonyn sen tigip berip júrgendeı Shońmuryn men Dáýletti jýansyń dep bir qajadyń, ekeýiniń jýandyǵynan qaısyńnyń bókseń ulyqtyń bosaǵasyna syımaı qalyp edi?! Kómeıińdi túsindim: joǵymdy daýlap, kóshimdi laýlap bermediń dep qıalap kelip tıiskeli otyrǵanyń bolys qoı. Bolystyqty bul surap alyp pa? Sonaý Peterbordan aıaǵyna jyǵylǵandaı alyp kelgen osy el emes pe edi?! Endi búgin baıtal túgili bas qaıǵy bolyp turǵanda jabýdyń astynda qalǵan ıt jylǵy jaýyryndy qasynyp neme byqsyp otyrsyń?!
SHIMOIYN: Aldıar, jazyǵym muńymdy shyqqanym ba?
MUSA: Malym janymnyń sadaqasy, janym arymnyń sadaqasy degen Qunanbaıdan qalǵan sóz. Sholaq baıtaldan aıryldym dep aǵaıynnyń jaǵasynan alasyń da aıdalada bireý myltyq kezense, oǵy qaımana qazaqty tabatynyn bile tura aq patshanyń jarlyǵyna aıylyńdy jıǵyń kelmeıdi. Soǵan qaraǵanda qosyn jıyp, qarý ustap qarsy shyǵarsyń? Álde bozdaqtaryńdy kógendep berip, ot basynda tyr-tyr qasynyp jatarsyń?.. Álde qashamysyń?.. Kórshiń jaman bolsa kóship qutylarsyń. Orystan kóship qutylarsyń, biraq, ekinshi kórshińniń qaı jyrtyǵyna baryp tyǵylarsyń?! Oryspen qos bolsań baltańdy belińnen tastama deýshi edi, shúrshitpen qońsy qonsań janyńdy shúberekke túı! Olaı aýsań jerden aırylasyń, munda qalsań azamattan aırylasyń. Babańnyń molasyn Syr men Qarataýǵa shashyp, atańnyń molasyn Taıatqan-SHunaqta qaldyryp, Mańyraqtan súlderińdi súıretip, alty ǵasyrda Otanyńa zorǵa jetip ediń! Ata-babań ajdahanyń aýzynan alyp qalǵan atamekenińdi taǵy da kimge tastap qashpaqsyń? Qý shyrpynyń basynda otyryp shirengenshe qularyńdy nege oılamaısyń? Ólermen aǵaıynnyń daýyna ǵana emes, ónegeli bir eldiń jaýyna tosar júzimiz bar edi, dáp búgin bir aqylyn tabarsyń, tabylmasa — bolysyńnyń taqymǵa tolmaǵany, ıgi-jaqsyńnyń ońbaǵany!..
Sóz shymbaıy ózine de tıip jatqanyn ańǵarǵan bolys ortaǵa shyqqan, ıgi-jaqsylardy aralap júrip, árqaısysyn kózge shuqyǵandaı qadalyp sóıledi.
ÁBDİKERİM: Bas jaqqa baryssaq, bárimiz de topymyzdy sheshýge tura keler. Quıqań bútin bolmaǵan soń bosqa uıatqa qalmalyq. Bireýdiń bólinbegen enshisi, bireýdiń básire dámetken bólesi bar, sonyń bárin dáp búginge súırep kelseńder tarqaı berińder. Áıtpese, aıǵyr shappaǵan shıpyń baıtaldy alakóz orys áketti dep daýǵa dáneker izdemelik. Ótkinshige de tası beretin sholaq ózen sekildi kóbińniń aldyń sel, artyń shól! Erden qasıet qashty ma, elden bereke bezdi me, buǵan da senderden jaýap kútpeımin! Aldymen mynaý jarlyqqa jaýabyńdy aıt. Aq patshanyń salmaǵyn kóterer sen túgili alashta da bel joq, arqa súıer artymyzda el de joq. Búıirge pyshaq, keńirdekke kezdik taıandy. Buǵan ne tosqaýyl, ne shara?.. Oıbaımen ólemiz be, aıǵaımen ólemiz be?!.
ESİMHAN: Zıalylar ne aıtady? Alashtyń kósemderi ne desip jatyr?
MAHMUT: Myna gazetaǵa sensek, Torǵaı túgel kóterilipti, Alban-Dýlat atqa qonsa kerek. Zıaly qaýym eki udaı: bir toby okopqa adam bermeımiz dep qazaqty qarýǵa shaqyrypty. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov bastaǵan "Alashtyń" kósemderi: patshanyń qazaqtan soldat almaımyn degen anty bar, aqyry antty buzǵan eken, qara jumysqa aıdap qorlaǵansha qarý ustatyp shepke salsyn depti. Osy úsheýi qazaq jurtyna hat joldap, jarlyqqa qarýmen qarsy turmańdar, qantógis, qyrǵyn bolady dep saqtandyrady. Men óz basym muny quptamaımyn. Mal ekesh mal da óler aldynda tuıaq serpetin. Marqakól, Tarbaǵataı, Zaısan, Semeı qabanbaılap uran tastasa, qalyń naıman typ-tynysh jatar ma eken?.. Oıbaılap akopta ólgenshe, aıǵaılap at ústinde sheıit ketken abroıly shyǵar.
ÁBDİKERİM: Men aıdap salýdan aýlaqpyn. Bir bolys Qarataıdyń qalyń órtke búrikseń býdaı áseri bolar ma? Qalyń naımannyń bıiginen bılik aıtqandaı pysy qaısy? Qabanbaılap shabatyn keshegi jalań qylyshty qalmaq emes, qamshymen zeńbirekti qalaı jasqarsyń?
ESİMHAN: Onda jańǵyryqqa basyńdy tóseı bergennen basqa ne qaldy? Bári bir baǵatynyń ólim, baratynyń qor eken, óldiń Mamaı qor boldyń demekshi, jalańash bar da jaýǵa shap, ajalymyz jetkenimiz ólermiz!..
MAHMUT: Qalaı da maıdanǵa jigit bermeý kerek. El kóteriledi! Keri tartpalyq jamaǵat! Sarala túıme taqqan tórelerdiń qazaqty satqany bir ǵana bul emes! Senbeńizder!..
MUSA Sabyr, aqynym, sabyr!.. Men biletin Bókeıhanov bolsa, qazaqpen qaınasa qany, shyǵarda jany birge bolsa kerekti. Úsh birdeı kósemniń halyqqa arnaǵan osy hatynda ashyq aıtýǵa jasqanǵan, kúni buryn elge jaý shaqyrmalyq dep patsha ókimetinen jasyrǵan bir qupıasy bar sıaqty. Ol ne?.. Ashyǵyn nege aıta almaı otyr?.. Ádip astynda "arandatý" degen sóz jatqan joq pa? Menińshe, patsha jarlyǵy — arandatý!..
ÁBDİKERİM: Arandatý dedińiz be?!.. Arandatý?.. ras-aý. Bul qazaqty arandatý!.. Áıtpese júz mıllıon halqy bar Reseıden jer qazatyn adam tabylmaı qalyp pa? Júz mıllıon orystyń kúni on mıllıon qazaqqa túsip pe?.. Osydan eki jyl buryn sanaq júrdi. Qazaqtyń sany Reseıge neme kerek bolypty?.. Sanatqa qosý úshin be? El qataryna qosý úshin be?.. Aqtaban-SHubyryndydan soń Orta Júz ben Uly Júzde eki-aq júz myń jan qalǵan. Bul qazaq taǵy da ósip qalypty. Bul qazaqty taǵy da bir qyryp alý kerek bolypty. Sanatqa qospaý úshin! El qataryna qospaý úshin! Reseıge el kerek emes, jer kerek!.. Pereselen mujyqtarǵa qazaq-orystyń dárejesin nege berdi?. Qarý nege taratty? Áskerı jasaq qurý úshin!.. Buqtyrma bekinisine tutas bir polk ákelip tókti. Maıdanǵa soldat jetpeı jatqany osy ma?.. Tyrp etseń boldy, okopqa barǵanyń da qyrylasyń, elde qalǵanyń da qyrylasyń! Tek tyrp etip kórshi!.. Torǵaıda Ábdiǵappar men Keıki, Amangeldi men Álibı, Jetisýda Sot pen Bekbolat, Jámeńke men Uzaq, Adaıda Tobanıaz tý kóterse, olar qalyń alashtyń ortasynda otyr. Asatyn aǵaıyny, qashatyn qandasy joq el shetindegi bizge kim qol ushyn bermek?..
Tym-tyrs. Bolys múlgip otyrǵan ıgi-jaqsylardy taǵy bir sanap shyqty.
ÁBDİKERİM: Sonymen oıbaılap ólemiz be, aıǵaılap ólemiz be?!
MUSA: Sen surama, talap et. Áýeli bir isti basta. Oıbaılap ólsek te, aıǵaılap ólsek te obalymyzǵa qaldyń demelik.
ÁBDİKERİM: Endeshe myna qara tizimdi tapsyramyn! / qaǵazdy sheneýniktiń qolyna ustatady. Sheneýnik shyǵyp ketken soń / Endi men ne aıtsam soǵan kónesińder! Men ólsem — sen ólesiń! Sen ólseń — men ólemin!..
Bolys jeti rýdyń starshyndaryn saýsaqpen sanap shyqty:
ÁBDİKERİM: Sen! Sen! Sen! Sen! Sen! Sen! Sen!., óz erikterińmen baryp, zalojnık retinde túrmege jatasyńdar!
Tym-tyrs. Uzaqqa sozylǵan únsizdik. Starshyndar bir-birine qaramastan, aralaryna úzilis salyp bolyspen tos túıistirip sahnadan ketip jatty. Jetinshisi Esimhan edi.
ÁBDİKERİM: Esaǵa, siz kereksiz.
ESİMHAN: Ot basynda omalyp ólgenshe, oqqa ushyp ólgenim artyq emes pe!
ÁBDİKERİM: Taýdyń tasyp, taǵynyń jymyń sizden artyq biletin eshkim joq!
Segizinshi bolyp Mahmut kelgen.
ÁBDİKERİM: Aqyn eline qaıtsyn!
MAHMUT: Sen ólseń, men nege ólmeımin?!
ÁBDİKERİM: Ár zamanǵa bir surqyltaı! Zaman qalaı qubylsa da ákim tabylady, aqyn tabylmas!..
EKİNSHİ BÓLİM
Birinshi kórinis
Qarańǵyny úńgip túsken jalǵyz jyraqta Qapıza ǵana edi. Jaryq túskende Ábdikerim, Musa, Esimhan, Kúlán artyńda qatar tizilip turǵan. Ábdikerim Qapızanyń qasyna keldi.
QAPIZA: Qaraqan basyma arasha bola ma desem, qatyn bol dep kisi saldym de. Qarataıǵa qar atandyryp, sańyraýdan ámeńger taýyp berip, bolystyń bosaǵasyna alyp kelgen jaratqan netken jomart ediń!
ÁBDİKERİM: Sańyraýǵa malyń kerek edi, maǵan janyń kerek. Erkek basymdy etegińe jyǵyp turmyn, osydan artyq qandaı arasha kerek? Álde toqal bolǵansha toqymsyz atqa teris minip, baılaýda ketkendi artyq sanap pa ediń?
QAPIZA: Basyńnan baılandyń ne, balaǵyńnan baılandyń ne?! Sańyraýdyń tóseginen bul úıdiń óseginiń nesi artyq?!
ÁBDİKERİM: Tósekten de, ósekten de keńde bolǵan joqsyń. Sonyń ekeýine de men kináli shyǵarmyn. Sonyń ekeýinen bolmasa da bireýinen qutqarsam dep edim.
QALIZA: Muqym Qarataıdan qyz tappaǵandaı sary jurtqa qaıta qonǵanyń bolys basyńa qońyltaq emes pe?
ÁBDİKERİM: Sol jurt áý basta meniki edi ǵoı.
QALIZA: Odan keıin de baıǵa tıgem joq pa, bala tapqan joqpyn ba!
ÁBDİKERİM: Bir tutam ishek ary da júgirer, beri de júgirer, urǵashynyń sodan tartqan shyǵyny bar ma?.. Odan beri de talaı dáret alǵan shyǵarsyń-aý.. Bala deısiń.. Buzaýǵa ıe tabylǵanmen buqasy osy úıde emes pe edi.
QAPIZA: Baıaǵyda osyny isteseń, baǵym janbady demes edim ǵoı. Janyń ashydy ma, álde janyń qysyldy ma? El qobaljyp jatqanda bul qaı sasqanyń?
ÁBDİKERİM: Ony keıin túsinersiń.
QALIZA: Báıbisheńe de keıin túsindiresiń be?
ÁBDİKERİM: Báıbishe!
Kúlán kelip bulardyń qataryna qosylady.
KÚLÁN: İngen yńǵaı bermese, býra buıdasyn úzbeıdi. Qyz kezińnen qyshynyp, kıizimdi tilgende de qyńq etkenim joq. Basylǵanda baı qyzǵanady dep qoryqpa! / Kesedegi sýdy Mahmutqa usynyp / Kel, qaınym, oqı ber.
MAHMUT: Keshirińiz, oqı almaspyn, tóbemdi kórsetkenim de jeter.
KÚLÁN: / keseni Qapızaǵa usynyp / Endeshe, táńirim qosty dep ishesiń. Ý salǵanym joq, tartynba!
QAPIZA: Ý qossańyz da endi tartynatyn men joq! / sýdan dám tatyp, bolysqa usynyp / Kóp bolsa kórimiz bir shyǵar!
ÁBDİKERİM: Kórge jetkenshe áli kóretiniń kóp shyǵar. / sýdan dám tatyp / Báıbishemen tósek bólistim dep oılama, búginnen bastap osy shańyraqtyń búkil tirshiligi moınyńda! Báıbishe, endi jolǵa ázirlen.
KÚLÁN: Oǵan ne ázirlik kerek, baıdan shyqqandaı bolyp barmasam boldy da.
ÁBDİKERİM: Bóde úıdi jyq. Qasyńa Baǵılany alasyń. Jeti rýly Qarataıdyń qyryq atasynan qyryq teń ázir tur. Qyryq narǵa júk artasyń. Qyzdyń jasaýy dep aparasyń!
KÚLÁN: Meni qoıshy, qarashań qaıda bolsa, men sonda. Tek qyzyń kóner me eken?..
ÁBDİKERİM: Men ne aıtsam-soǵan kónesiń!.. Aǵaıynǵa da, ańdýshyǵa da en qyz uzatqan kóshsiń. Qarsy alsyn dep qudalarǵa habar jiberdim. Abaqtarǵa aıtarsyń: qalyńmalynyń qajeti joq, aýyp barǵan jigitterge zaman túzelgenshe qorǵan bolsa, qalyńmaly sol!.. Esaǵa, men sizge túrmeden beter qıyn amanat tapsyryp turmyn. Bozdaqtardy Abaqtarǵa aman-esen jetkizseńiz, ekeýmizdiń eki dúnıedegi boryshymyzdyń ótelgeni. Búgin túnde el asý-asýǵa jaqyndap qonsyn. Qara tizimge ilikken azamattardyń birde-biri elde qalmasyn! Jigit-jeleńnen qalmaımyn dep qyz-kelinshek jelikpesin! Qyzyń jaýda, qatynyń daýda ketse, odan ótken qorlyq joq, óıtkenshe ólgen artyq!.. Museke! Zaman túzelgenshe sondaǵy ıisi Qarataıdyń oshaǵyna tas bolatyn siz. Zaman túzelse de, túzelmese de men el-jurtymmen osynda qalamyn! Ólsem — asymdy sol jaqta berýdi umytpańdar!.. / Qapızaǵa / Al, sen — tiride tósegimnen, ólsem — kórimnen tabylarsyń! Álgi ishken neke sýyńnyń jarmysy ý bolsa, osy dep túsin! Bolysqa toqal boldym dep qorlansań da bir bolys elge tosqaýyl boldym dep oıla! Qara shańyraqty jyq ta toǵyz joldyń torabyna aparyp tik! Eldi izdegen endigi jaý tek meni tabatyn bolsyn!..
Baǵılanyń daýysy:
Opasyz dúnıe netken sum
Shyrqymdy buzyp neńdi aldym?
Basymnan dáýren ótken soń
Beıkúná kúnge men zarmyn
Esil aqyn ańyrap Tirideı jurtta sen qaldyń
Aqynǵa degen shańyraq Tigilmeı jurtta sen qaldyń!..
Kúlán, Qapıza, Esimhan shyǵa jóneledi. Ábdikerim ózimen ózi.
ÁBDİKERİM:
Sum dúnıe tonap jatyr isiń bar ma
Baıaǵy kúsh, baıaǵy túsiń bar ma
Aldy úmit, arty ókinish aldamshy ómir
Jelikpen jerge tyqpas kisin bar ma?!.
Abaıdy tonaǵan sum dúnıe kimdi aıar deısiń!... Sharań qansha, alashtyń qamy úshin bir qyzdyń namysyn qıasyń da!.. / Mahmutqa kelip / Búkil Qarataıdyń qyzdaryn kógendep qoıyp tańdatsam da bir Baǵıladaı bolmaıtynyn bilemin. Ókpeń men ekinshińdi qosa arqalap barasyń. Kóńilińdi tappaǵanyma keshirim ótinemin. Biraq bir seniń kóńilińe bola bolys bir qyzyn qarashasynyń qurbandyǵyna baılap bermese ádilet bolar ma edi?.. Bir qyzdyń baı tapqany qymbat pa, álde bir qyzdy qurbandyqqa shalyp, alashqa pana tapqanym qymbat pa? Qısyny qaısy?
Qapıza keledi.
QAPIZA: Myrza! Bir tilegimdi beresiz be? Alǵashqy jáne sońǵy tilegim bolsyn! Qaıtyp aldyńyzdy kespeımin!
ÁBDİKERİM: / kóp kúttirip / Aıt.
QAPIZA: Jylatpańyz. Ózińiz mór basqan zańdy ózińiz buzyp, eki sóılemeńiz. Qıyn isti qyzdyń ózi sheshsin.
ÁBDİKERİM: / zildi / Men ne aıttym, soǵan kónesiń!..
Ekinshi kórinis
Sol sahna. Sahnany qaq jarǵan shymyldyq Bir jaǵynda erkekter, bir jaǵynda áıelder. Erkekter jaǵynda Mahmut. Áıelder jaǵynda Baǵıla.
BAǴILA
Shaýqarǵa aqqý-qazǵa qorǵan emes
Baptaýmen aqsuńqar qus bolǵan emes
Týsa da altyn baspen ardaqtylar
Aqynnan jez tańdaıly ozǵan emes
Kim tyńdar ashshy zaryn men beıbaqtyń
Sum dúnıe jar qushtyrmaı jezdeı qaqtyń
Qapersiz túsim ǵoı dep júrýshi edim
Taǵdyrdyń bir tosaryn bilmeı qappyn!..
MAHMUT:
Qosylǵan júrek, tilek bir
Degeni biraq bola almas
Boldyrmaq deseń óziń bil
Onsyz janym tyna almas
Senemin sen de meńdeısiń
Tek qana taǵdyr aıyrar
Basqaǵa kóńil bólmeısiń
Men úshin ǵana qaıǵyrar
Jetpese júrek sertine
Jas kóńil jasyp maırylar
Buǵaý salsa erkine
Ajal kep jandy jaı qylar...
BAǴILA:
Keshirer sertten taısam aqyl aǵa
Bodaýǵa baılanyp tur basym aǵa
İletin aqsuńqarǵa qaz tabylar
Qanatym qaıryldy dep jasyma aǵa
Kóz jasyn aǵaıynnyń attaı almaı
Altynǵa baqyr basty saqtaı almaı
Kóz jumyp kórmegenge ketip baram
Topyraǵyn týǵan jerdiń dattaı almaı
Jetkenshe basym jerge saǵynarmyn
Myń márte sýretińe tabynarmyn
Arshyǵan jumyrtqadan arym taza
Aldynan tańdamaq shar tabylarmyn...
MAHMUT:
Qaıtermin ishke derti syımaǵanmen
Bolar ma kóz jasymdy tımaǵanmen
Duǵaǵa, jalynǵanǵa taǵdyr sańyraý
Daýa joq ashý qylyp qıraǵanmen
"Ol seniki" dep meni nanǵyza almas
Júz áýlıe myń kelip mılaǵanmen
Jan qımaq pen jar qımaq bári bir bás
Qıdym, qıdym, amal joq qımaǵanmen...
Mahmut pen Baǵılanyń áni...
Qazdaı tizilgen aq jaýlyq áıelder aq torǵyn shymyldyqpen kúrgeılep Baǵılany sahna syrtyna ala jónelgen...
Artyńda tek muńǵa toly án qaldy...
Men qaıteıin Ór Altaı bıigińdi
Mergen bolyp atpadym kıigińdi
Aýylyń shalǵaı qalǵanda qaıran elim
Jalǵyz qaıtyp tartamyn kúıigińdi?!.
Sahnada Ábdikerim men Musa, Qapıza.
MUSA: Qosh, Qarataı — qasiretten arylmaǵan, jesirler men jetimderdiń ólkesi! Baqytsyz jaralǵan halqyńnyń baqytsyz týǵan urpaǵyn alyp baramyn! Qosh, Ór Altaı — asýynan azasy bıik Alashtyń atamekeni!.. / ketedi /.
...Sahnada Ábdikerim men Qapıza ǵana qaǵan... Muńdy saryn aıaq / pala bergende...gúrs-gúrs jer tepkilegen aıaq dúbiri jer silkintti de ketken jurt pen jurtta qalǵan eki adamdy qaq bólip samuryq qusty shymyldyq sart ete qaldy...
ÁBDİKERİM:
Qaraly jer betinen
Qorqyt ta bolyp qashtym-aý
Qaraly jerdiń ótinen
Qyraýlanǵan shash mynaý
Qaraly aspan tósińnen
Halqyma ajal shashtyń-aý
Qarashyqqa qatqan muz
Qan aralas jas mynaý
Qarlyǵashtaı qaryndas
Qol jaıǵanda sastym-aý
Qabyrǵasy qaqyrap
Qapa bolǵan jas mynaý
Qasiretten júrekke
Qatqan qara tas mynaý
Qara pana tappaǵan
Hanǵa laıyq bas mynaý!..
Sońy.
You Might Also Like
-
Ashattyń kóshesin "Gýbernator kóshesi" deıtin jurt. "Munda gýbernatordyń ózi turady eken-aý" dep oılap qalmańyz taǵy. Baıaǵyda, shamasy, osydan júz jyl buryn, osy kósheniń ortasynan ...
