InfoHub Logo

Pesa
Eki aktili drama

Basty keıipkerler
1. Murat - aǵa shopan
2. Asan - pensıoner, Murattyń ákesi
3. Asan - kómekshi shopan
4. Merýert - Murattyń kelinshegi
5. Ultýǵan - Asan shaldyń kempiri
6. Dáýletbaı - sovhozdyń bólim meńgerýshisi
7. Abaq - otgondaǵy dúkenshi
8. Daraq - jún qabyldaıtyn pýnkttiń bezbenshisi
9. Jaraq - vettehnık
10. Dáýqara - shofer
11. Shopandar

BİRİNSHİ AKT

Birinshi kórinis

Qarashanyń qara jeli qaraqurym saǵym aıdap turǵan. Sholaq qara tondy qaýsyra jamylǵan túlki tymaqty, júzi sýyq tákappar shal qotan shetine shyǵyp, qyrǵa kóz tastap turyp qalady...

...Tolǵan urshyqtaı domalaq kempir bir shelek sýdy ákelip oshaq basyna qoıyp jatyp, kún salyp kókjıekke qarady da, ernin sylp etkizdi...

...Qara quryq saǵymda aq jalaýdaı alasurǵan aq dákelerdi kerme jipke jaıyp jatyp jas kelinshek qyrǵa kóz tikken kúıi súzilip turyp qaldy...

...Qatar turǵan qos kıiz úıdiń otaýynan qyzara bórtken toq jigit shyqty. Shyqty da suq saýsaǵyndaǵy mashınanyń kiltin shıyryp oınap turdy da, qyrǵa kóz tastap, shyrt túkirip shyǵyp ketti...

...Arpyldap ıtter úrdi. Ajyldap kep toqtaǵan mashınanyń gújili, artynan tormozdyń ashshy ysqyryǵy estildi...

...Sahnaǵa qozy qaryndy, elýler shamasyndaǵy Dáýletbaı kirdi. Qolyndaǵy ala qorjynyn qasyndaǵy matros formasyn kıgen jas jigitke ustata salyp, qozy qarny aqtarylyp qalatyndaı qos qoldaı qushaqtap, Asan shalǵa júgirdi...

D á ý l e t b a ı. Oý, jezdeke!.. Salaýmáleıkúm!.. Nemene, qulaǵyń qyshyp, saǵynyp qaldyń ba?!. Qulaǵyńnan sozaıyn dep keldim!..

A s a n sh a l. (náýmez). Aman júrmisiń, áıteýir?!.

D á ý l e t b a ı. Júrmiz ǵoı!.. Iá, mal-jan aman ba?!. Bas-sıraq ornynda?!. Iá, ápkem qaıda?!.. (Kempirdi kórip turyp kólgirsip surady).

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, kep qapsyń da!.. (Domalap kelip sálemin aldy). Aman-esenbisiń?!. Kelin, baldardyń deni saý ma?!.

D á ý l e t b a ı. Oı, ápke - aı, meniń bar-joǵymdy pysyqtap alsań, kelin-baldary qaıda qashýshy edi!.. Iá, óz densaýlyǵyń qalaı?.. "Júregim, júregim", — dep jaman jezdemdi qorqyta bergendi qoıdyń ba?!.

U l t ý ǵ a n. E, meniń júregim jaman jezdeńnen basqa kimge kerek deısiń?!. Júrmiz de ilinip-salynyp!.. Jaman jezdeńniń jaıyn, ápkeńniń júregin oılasań, qarashaǵa deıin jaılaýǵa jalǵyz úı tastap, sary jurtqa qamaısyń ba?!.

D á ý l e t b a ı. Táıir - aı, sol da sóz be eken!.. Ataqty shopan aqpanda kóshse de arymaıdy!.. Aıtpaqshy, onyń ózi qaıda?.. (Muratty kórip turyp kólgirsip surady).

M u r a t . (Ótirik erkelegen bolyp). Oý, naǵashy!.. Kep qapsyń da!.. Aıdaryńnan jel esip tur eken, qyryq serkeshimdi aıdap kelgennen saýmysyń?!.

D á ý l e t b a ı. Qoıyń qoraǵa syımaı jatqanda, meniń qorjynymnan aspaıtyn qyryq kebenekti daýlap qaıtesiń!.. (Qushaqtap, ótirik súıgen bolady).

Dáýqara kelip Asan shal men Ultýǵanǵa sálemdesti. Dáýletbaı jigit Asannyń qolyndaǵy qorjyndy alyp Muratqa ustatty. Ala qorjynnan bótelkeler *qyńsylady*. Shal Asan "baldyzyna " syzdana qarady. Murat ala qorjyndy Merýertke ustatty da, barq etti.

M u r a t . Qurt anaý prostyndaryńdy! Qonaq kelgende kir-qońyńdy qoqsytyp!.. Túnimen tarsyldap uıqy bermeıdi endi!..

Sh a l A s a n. Nemene, qonaq keldi dep qystaıyn dep pe ediń osynda?!. Búginnen qalmaı kóshemiz! Úı jyǵyp, júk artý kerek!

D á ý l e t b a ı. Oý, jezdeke, kelmeı jatyp qýǵanyń ba?!. Qonaq jaman bolsa, úı ıesi qashady dep!..

Sh a l A s a n. Sirá, men jaman shyǵarmyn. (Kempirin megzep). Sender tuqymdaryńnan asyl edińder. Túbi, men qashyp qutylmasam bolmas!.. Já, ot ala kelgenniń otyz aýzyn bolsań, úıge kir. Tájikelesip turatyn mende qýlyq, sende qulaq joq!..

Qonaqty ertip qoıly aýyldyń tórt kózi túgel úlken úıge bettegen. Domalaq kempirin tompańdatyp aldymen Asan shaldyń ózi kirdi. Qozy qarnyn qos qoldap qushaqtap Dáýletbaı kirdi. Jigit Asan men Dáýqarany qosaqtap kirgizip jiberdi de, Murat kelinshegin esik kózinde irkip qaldy.

M u r a t. Shaldyrlatpaı andaǵy qorjynyńdy meniń mashınama aparyp sal! Servısin de umytpa! Anaý kógendegi kók bordaqyny da tas qylyp bagajnıkke tasta!.. Men aýdanǵa júretin shyǵarmyn...

...Ala qorjyndy arqalaǵan kúıi meńireıip tysta jalǵyz kelin qaldy. Qarashanyń qara quryq daýylynda aq jalaýdaı sartyldap aq dákeler qaldy. Tóbeden tyrna qıqýlady. Qarańǵylyq túsip, jaryq qaıta janǵanda...

...Asan shal eshkimge tórin bermeı, ot jaǵyna domalaq kempirin teńdep alyp, ıegimen kók tirep otyrǵan. Teń-teń qyp býǵan júk. Artyq zat joq. Ortada jozy. Jozynyń aınalasynda Dáýletbaı men jigit Asan, júkke súıenip Dáýqara, onyń etegin ala Murat otyr. Túndikti jelpip qarashanyń jeli sarnady. Domalaq kempir kúrsindi.

U l t ý ǵ a n . Iapyr-aı, qystaýǵa jetkenshe kún buzylyp ketpese jarar edi!..

D á ý l e t b a ı. Obaly ózine!.. Jurttan burynyraq qamdan dep skotobozdyń birin emes, birnesheýin jiberdim. Kónetin jezdekem be?!. Myna Dáýqaranyń dońǵalaǵy osy eki ortada tozǵan joq pa!..

D á ý q a r a. Á, tozady ǵoı!.. Murat úshin tozbaǵan dońǵalaqty ıt jesin de!..

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, qonaqtan da qońsynyń ókpesi qıyn degen... Aldymen kórshiler kóship alsyn dedi de. Starshıı degen aty bar, bireýdiń basy aýyryp, baltyry syzdasa da, Muratqa keledi. Tek, sol jaqsylyqty jurt túsinse de!.

D á ý l e t b a ı. Túsinedi ǵoı, ápke!.. Túsingen soń kelip otyrmyz da!.. (Muratty jaýyrynnan qaǵyp qoıady). Malades!.. Kórshilerińdi aldymen kóshirip jibergeniń jaqsy bolǵan... Bizdiń jıen malades!.. Naǵyz dalanyń kapıtany!.. Kemesi sýǵa ketse de kópti qutqaryp, sońynda ózi qalady. Aıtpaqshy!.. (Jigit Asandy jaýyrynynan qoıyp qalǵanda, júkke súıenip uıyqtap otyrǵan Dáýqara shoshyp oıanady) Tanysyp qoı!.. Osy shańyraqtyń muraty, ataqty shopan, órdenenos Murat osy!.. Anaý tysta turǵan aq "Volgany" kórdiń be?!. Ony da bizdiń jıen Máskeýden, óstepkeden minip qaıtqan!.. (Asan shalǵa burylyp). Jezdeke, kıiminen tanyp otyrǵan shyǵarsyń, myna dókeı de morák!.. Eki jyl padbodnyı plot bop, Tynyq muhıttyń tórinen oralyp otyrǵan beti. Túbi, bóten emes, ózimizdiń Esaqanyń tentegi!..

Sh a l A s a n. Solaı de... Tentektiń bári seni tabatynyn bilemin... "Jýas minip júk tartqansha, tentek minip tebingi jyrt" deýshi edi... Jón, jón...

D á ý l e t b a ı. Óziń pensıaǵa shyǵyp alǵan soń: "Muratqa pómeshnek kerek, pómeshnek kerek", — dep qulaǵymnyń qurt etin jep ediń. Minekı, araq ishpeıtin, karta oınamaıtyn, shylym shekpeıtin, saýdaıylyq qylmaıtyn óziń sekildi altyndaı Asannyń ózi!..

Sh a l A s a n. Esaqada eki adamnyń bireýi Asan. Bul balanyń da qandaı Asan bolaryn bolashaq kórsete jatar. Al, pómeshnek jaıyn ana mal ıesi, aǵa shopanyń sheshet te!..

Murat ákesine jaqtyrmaı qarady. Domalaq kempir de jaqtyrmaı, qyrys qabaq tanytty. Dáýletbaı kesesin jozyǵa qoıyp, áńgimeniń betin basqaǵa burdy.

D á ý l e t b a ı. Jezdeke, kelesi jylǵy mindetteme qalaı bolaıyn dep tur?..

Sh a l A s a n. Kúni buryn jol kesetin ózderiń ǵoı...

D á ý l e t b a ı. Júzden júz elý qozy dep aıdy aspanǵa bir shyǵarsaq qaıtedi?..

Sh a l A s a n. Ony ana mal ıesi, aǵa shopannyń ózi bilet te!..

Murat ákesine jaqtyrmaı qarady. Domalaq kempir de jaqtyrmaı, qyrys qabaq tanytty. Dáýletbaı Murattyń bedelin kótergisi kelgendeı, endigi sózin tek soǵan ǵana arnady.

D á ý l e t b a ı. Osy sen ǵoı, Máskeýi bar, Almatysy bar, salıqaly jıyndarǵa jıi qatysyp júresiń. Mynaý tústik jaqtyń shopandary tóldi eki júzden asyryp júr deıdi. Sol ras pa?

M u r a t . Ras qoı...

D á ý l e t b a ı. Oıpyraı, á?!. Solardyń ne sıqyry bar eken, bildiń be?..

M u r a t . Olardyń qoıy qarakól bolsa kerek.

D á ý l e t b a ı. Nemene, qarakóldiń jatyry egiz be eken, álde qoshqary semiz be eken?!. Bizdiń nemiz kem?..

M u r a t. Olardiki naýyshnaı asnoba ǵoı, naǵashy!.. Naýyshnaı asnoba!..

D á ý l e t b a ı. Sonda bizdiki ne bolǵany?..

M u r a t . Bizdiki ánsheıin kóne tájirıbeniń kómegine sengen tirlik te...

Shal Asan myrs etti. Onyń myrs etkeni balasyna shanshýdaı qadalsa kerek, moınyn ishinen alyp, búgilip qaldy. Áńgime de bógelip qalǵan. Bógelip qalǵan áńgimeni zorlap, Dáýletbaı qaıta túrtkiledi:

D á ý l e t b a ı. Sen basshylarǵa bir taban jaqynsyń ǵoı. Biz sekildi sharýanyń torysyna ósek ekesh ósek te ózek taldyryp zorǵa jetedi. Osy álgi birinshi hatshynyń ósedi degeni ras pa?

M u r a t, (oılanǵan bolyp). Ras bolsa kerek.

D á ý l e t b a ı. Ornyna kimdi qoıar eken?..

M u r a t, (oılanǵan bolyp). Men bilsem...aýatkom predsedateli bolatyn shyǵar.

D á ý l e t b a ı. Oıpyr-aı, o?!. Bap shappaıdy, baq shabady degen osy - ay!.. Keshe ǵana jalań but júrgen bala edi... Ter tógetin biz, abyroı men mansapty bólip-jaratyn bóten jurt!..

Asan shal "baldyzyn" jaqtyrmaı qaldy. Jaqtyrmaı qaldy da, "baldyzynyń" kúpirshiliginen ózi qysylǵandaı, osy úıdiń tórt kózin túgendep shyǵyp edi...

...kempiri múlgip otyr eken, kelini tegenege telmirip otyr eken. Dáýqara taǵy da júkke súıenip uıyqtap qalypty, Dáýletbaıdyń bet-aýzy búlk etpedi...

Sh a l A s a n. Qashpaq bolsań, zymyra degen. Bireýdiń ataq-abyroıyna talasamyz dep otyryp, erte kúndi kesh qylyp almaımyz ba?..

D á ý l e t b a ı. Onda men de erterek el taýyp alaıyn...

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, kelýińnen ketýiń tez boldy-aý!..

D á ý l e t b a ı. Oı, ápke - aı, erý bop otyrýǵa bizderge ýaqytty kim bergen! Óspeıtin adam qashanda ólermen, kishkentaı tirliginen aırylyp qalam ba dep tyrtyńdap kep jatqany!.. Muratjan, aýdan basynda áktip bolaıyn dep jatyr dedi me osy?..

M u r a t, (qınalǵan syńaı tanytyp). Aıtpaqshy, aktıv bar eken-aý!.. (Kelinshegine nyǵyzdanyp). Bar, shamadanymdy jolǵa ázirleshi!.. (Merýert shyǵa bergende). Áı, qopalaqtaǵan baıǵus, dokýmentterimdi túgendep sal!.. Qara kástómniń qaltasyna sal!..

Shal Asan eki kózin tars jumyp aspanǵa qarady. Domalaq kempir shalyna qarady da, kúrsinip saldy. Júkke súıenip qoryldap otyrǵan Dáýqara kúrs etip qulap tústi. Bul da Dáýletbaıǵa "qıyn jaǵdaıdan" qutylýǵa sebep boldy.

D á ý l e t b a ı. Ápke, kósherde umytpaı myna baýyryńdy da oıatyp alarsyń. Jurtta qap ketse, Esaqanyń bir tuqymynyń ornyn qalaı toltyramyz!..

Dáýletbaı keńk-keńk kúlgen boldy. Murat Dáýqarany búıirden túrtip oıatqan.

D á ý q a r a. A?.. E, biz sóıtemiz ǵoı!..

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, sharýa degen osy da!.. Úırenbeı jatsyń da!.. Áli-aq úırenip ketesiń de!..

D á ý l e t b a ı. Ápke - aý, men bilgen Dáýqara ıt jylynan beri dońǵalaq qýyp keledi. Bul sonda qashan úırenbek?!.

M u r a t. Tur!.. Qoıshynyń aýlynda qudyq bolady. Qudyqta sý bolady...

D á ý q a r a . Iá, bolady... bolady ǵoı...

M u r a t. Betińnen bes batpan uıqysyn shaıqap tastasań, mordań da qaıtadan qalpyna kelip qalar!..

D á ý l e t b a ı. E, kelmese bireýden qaryzǵa alǵan dúnıe emes, bul ıtińe jarasa beredi!.. (Dáýletbaı jyrq-jyrq kúlgen boldy. Kúldi de, shal Asannyń zildi kóz qarasynan jasqanyp, Dáýqara shyǵyp ketken soń, ony aqtaı bastady.) Al endi, osy ıtiń bar ǵoı, rúlge otyrǵyzyp qoıyp, bir aılyq jolǵa qýsań da, áı bir kirpik qaqpaıdy - aý, qaqpaıdy!.. (Tystaǵy gúrildegen mashınalarǵa qulaq túrip). Á, mine skotobozdar da kelip qaldy!.. Bireý...ekeý..úsheý...Neshe prısepten tirkedi eken?.. Úshten bolsyn dep edim...Júk artyp alsańdar, myna turǵan Qazanshuńqyr sóz be, búgin-aq kóship qonasyńdar. Tek qoı tıeý ǵana qol baılar... Pómeshnek bar, jigitter myqty!.. Al, Muratjan, biz de tıkaıdyq tiginen jyraqqa!..

...Dáýletbaı men Murat jınala bastaǵanda.. .domalaq kempir: "I-ı aınalyp keteıin" taǵy bastaǵanda... ıegimen kók tirep otyrǵan tákappar shal kózin ashyp alǵan. Jurt selt etip qaıtadan tyna qaldy:

Sh a l A s a n. Mashınaǵa bes júz qoıdy tıep bolǵansha, men Qazanshuńqyrǵa bes júz qadam jaqyndap qalamyn. Skotobozyńdy ala ket! Maǵan onyń qajeti soqyr tıyn!..

M u r a t . Ne deıdi?!. Kúnshilik jerge malmen jaıaý sandalyp! Buzylaıyn dep turǵan kún mynaý. Qar jaýyp ketse qaıtesiń?..

Sh a l A s a n. Qazanshuńqyr saǵan kúnshilik jer bolsa, maǵan bir aptalyq!.. Qar jaýmaq túgili, qan jaýsa da!..

D á ý l e t b a ı. Aljıyn degen be?!. Ápke - aý, myna shalyńa birdeńe deseı!..

Sh a l A s a n. Aljydy deseń, apańdy ajyratyp áket!.. Áıtpese, eki úıdiń júgin qystaýǵa jetkizip tastasań da razymyn, kempirimdi ózime tastap ket! Júregi nashar ekenin bilesiń. Mal túgil adamǵa jan tátti!..

D á ý l e t b a ı. Qyljaǵyń ba?!. Túk túsinsem buıyrmasyn!..

Sh a l A s a n. Ony myna mal ıesi de túsine me eken?!. Máskeýge bir baryp qaıtyp edi, dóńbekship bir apta uıyqtamady. Myna turǵan Almatydan kelse, alty kún aýnap jatady!.. Peremen deı me, adaptyr deı me!..

D á ý l e t b a ı. Oı, jezdeke - aı, túý degen túkirik jetetin mynaý Tór jaılaý men anaý jatqan Qazanshuńqyrdyń arasyna da peremen klımat kerek pe?!. Kúleıin desem, ishegim túıile me dep qorqyp otyrmyn! Átteń, qartaıyp qaldyń - aý, sozatyn qulaǵyń da tozdy!.. Ha-ha-ha!..

Sh a l A s a n. Qulaqpen oınama!.. Eki qulaqtyń arasy qarys súıem ekeni ras. Biraq, onyń ortasynda eki kóz ben muryn baryn umytpa! Sorymyzǵa qaraı, sony da durystap paıdalana almaı júrgen joqpyz ba!.. Al, Tór jaılaý men Qazanshuńqyrdyń arasynda tereńdigi eki shaqyrym yldı jatyr emes pe?!.

D á ý l e t b a ı. Keshirip qoıyńyz, úsh shaqyrym.

Sh a l A s a n. Endeshe sol úsh shaqyrym bıikte bıyl ǵana kóktemde qansha qoıyń qyryldy?

D á ý l e t b a ı.E, mal ishi bolǵan soń shyǵynsyz tura ma!..

Sh a l A s a n. Kúmiljısiń, á?.. Onda men aıtaıyn... Úsh otardan aıyrylyp qaldyń!.. Nege aıryldyń?!.

D á ý l e t b a ı. Ol endi... shyǵynǵa kelgen burshaqtyń kesiri de!.. Tabıǵattyń múńkir-náńkirin Dáýletbaı qolymen qaǵyp toqtatpaıtyn shyǵar!.. Osyndaı da qaljyń bolady eken-aý!..

Sh a l A s a n. Qyms etse, páleniń bárin tabıǵatqa jaýyp qutylasyńdar! Tabıǵat jaryqtyqtyń kinási ne?!. Maldyń da piri — tabıǵat! Mal da tańnyń atýymen órip, kúnniń batýymen jýsaıdy. Qubyla men teristi sen aıdamasań da tanıdy! Jyldyń tórt mezgiliniń minezine laıyq tórt qubylyp tirlik etedi. Kóktemde egip, kúzde oryp alatyn eginiń emes, ol seniń naýqanyńa kónbeıdi!..

U l t ý ǵ a n . I-ı, shal - aı, asyǵyp otyr ediń, sóziń kóbeıip barady ǵoı.

Sh a l A s a n. Aq "Volga", "Kókqasqasy" bar asyqqan jurt júre bersin! Men jyla qonyp, jaıaý tartatyn shabanmyn. Maǵan endi báribir!..

D á ý l e t b a ı. Oý, jezdeke - aý, kólik bersem almaısyń. Bermesem — taǵy jaqpaımyn. Sonda men neden jazyp qaldym? Keptirmeı aıtshy!..

Sh a l A s a n. "Kóterip atqa salǵanyńdy qaıteıin, kótime qolyń tyqqan soń", — depti ǵoı!.. Seniń bergeniń — bermegendeı, bermegeniń — kebinsiz jerlegendeı bop tur da!..

D á ý l e t b a ı. Oý, jezdeke, baıqa, men de ashýlana alamyn! (Muratqa bir qarap qoıyp). Meniń bergenim kóńildiń túpkirine bolmasa, qarynnyń qatparyna syımaıdy!..

Sh a l A s a n. E, endi óstip jýansımyn de!.. Jýansyp baq!.. Biraq, munyń da ánsheıin aǵaıyn arasyndaǵy qıqym - baqaı usaq esep! Men aıtsam, seni ǵana emes, senderdiń elge bergenderińdi aıtam da! Men aıtsam, seniń bergenińdi emes, utylǵanyńdy, aırylǵanyńdy aıtam da!.. Ony uqpasańdar daýa joq! Baldyz bolǵan soń qaljyńdap bastap edim, endi aıaǵy nasyrǵa shappaı-aq qoısyn!.. (Tolysyn túzep, turýǵa yńǵaı tanytady).

D á ý l e t b a ı. Jezdeke, kósh qozǵalarda yzǵarmen taraspalyq, yrymǵa jaman!..

Sh a l A s a n. Kósh deıdi ǵoı!.. Búginde ońǵan kósh bar ma?!. Keshe ǵana osy jerden bes otar kóshirdiń. Solardyń kúni ne bolyp jatyr?!.

D á ý l e t b a ı.Ne bolýshy edi?.. Aman-esen qonyp, malyn óriske shyǵaryp jatyr!..

Sh a l A s a n. Ony men de bilip otyrmyn. Skotobozyńa sekseýildeı tıep aldyń da, bir kúnde saldyrlatyp aparyp tóktiń de tastadyń. Keler jyly solardyń júz saýlyǵynan júz qozydan artyq alsań, men myna saqalymdy kúzep bereıin!.. Sóıtip otyryp júz elýden dámesi bar!..

D á ý l e t b a ı. Júz elýdi men jurttyń bárinen surap otyrmyn ba?..

Sh a l A s a n. Árıne, bes otardaǵy saýlyqtyń úshten biri ish tastap ketse suramaıtyn jóniń bar!.. Ol az bolǵandaı, kóktemde arqasynan kún ótkizbeı, jabaǵysy kóterilmeı jatyp, jarym terisimen qosa sypyryp alasyńdar da, kópkeńe bir tunshyqtyryp, aıaǵymen aı júrip jetetin úsh shaqyrymdyq shyń basyna úsh saǵatta tógip tastap taǵy qashasyńdar! Jaýrap óletin jalańash saýlyqtaryńdy aıtpaıyn, tunshyǵyp qyrylatyn jas tólderiń qanshama?!. Qaıran maldy mashınań bir qınap, peremen men klemetiń ókpesin syǵyp, alaptaryńa jetkenshe taǵy da úsh otardan aırylyp, qolyńdy tanaýyńa tyǵyp sen qalasyń!.. Taýly óńirdiń qazaǵy baıaǵyda aptalyp, aılap sán úshin ǵana kóshpegen, mal úshin de kóshken. Shabynym dep bir, eginim dep eki bógep, qarashanyń daýylymen talastyryp qoıǵanyń mynaý! Jyla qonyp, endigi jyly ornyma da jetetin edim. Keshirip qoı. (balasyna ıegimen nusqap). Mal ıesi munda eken ǵoı!.. (ózinen-ózi dal bolyp). Men osy nemenege shala búlinip otyrmyn?!. (Shal Asan jer taıanbaı tik turyp, tymaǵyn kıdi de, jalpaq kisemen belin qynaı býǵan. Dáýletbaı men jigit Asan da abyń-kúbiń tura bastaǵanda, miz baqpaı tuqyraıyp otyryp qalǵan domalaq kempir men Murat edi. Shal Asan qyrystana, kóziniń qıyǵymen ǵana ulyna kóz tastady) Kóleńke basy uzaryp qalypty, aýlyńa qaıtpaısyń ba?.. Keshirip qoı, aýdan eken ǵoı!..

Aldymen bóten qosqa úıir bolmaǵan jigit Asan shyqty. Dáýletbaı qozy qarnyn qushaqtap bosaǵada kidirip qalǵan. Domalaq kempir de ornynan domalana turdy.

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, qorjynyń qur qaıtatyn boldy-aý!.. (Shalyna burylyp). Baldar qolyna qarasa uıat taǵy!..

Sh a l A s a n. Ony myna mal ıesi, aǵa shopan bilet te!..

Qozy qarnyn qushaqtap Dáýletbaı shyqty. Onyń sońynan domalaq kempir ere ketken. Shal Asan shyǵa berip, esik kózinde balasymen betpe-bet ushyrasyp qaldy.

Sh a l A s a n. Al endi, jolyń bolsyn!.. Bizderdi de umytyp ketpeı, anda-sanda óstip kelip-ketip tur!..

Osy shańyraq meniki me, meniki emes pe degendeı, Murat túndikke qarady...

...Qarashanyń qara daýyly uryp tur edi. Túndik julqyǵan qara daýyldyń yzyńy ulyp tur edi...

...Qaıtqan qustyń qıqýy estildi. Qaıtqan qustyń qıqýyna muńdy bir saz qosylǵan...

...Qarasha qazdar samǵady,

Bazaryn jazdyń saǵynyp.

Qarasha qazdar samǵady,

Qyraýdan monshaq taǵynyp.

Qazdardyń kúzgi sazdaryn,

Áketer alys qara jel.

Júrektiń kúzgi nazdaryn,

Kóterer me eken qara jer...

Ekinshi kórinis

Tún edi. Jańbyr satyrlatyp uryp tur edi. Jańbyrmen jarysa qarashanyń qara daýyly ulyp tur edi. Kúńgirt dúnıeniń kúmbezine jetkendeı qaıtqan qustyń qıqýy talmaýsyrap turǵan.

Talmaýraǵan muńdy sazǵa muńdy bir áýen qosylǵan...

...Balaýsa júrek bulqynsa,

Qulpyrar jazda túz gúli...

Balaýsa sezim bir tumsa,

Qarymas pa eken kúz kúni...

Qoıshylardyń beketi bolsa kerek. Samannan soqqan tam bolsa kerek. Din ortasynda adalbaqan tireý. Bir butaǵynda aspa sham. Ekinshi butaǵynda eltiri tymaq. Tymaqtyń tóbesine qarlyǵash uıa salypty. Tystan qara sháýgimdi kóterip Merýert kirdi de, buryshtaǵy temir peshtiń ústine qoıdy. Shymshýyrmen túrtkilep ot kósedi. Ot kósep otyryp álgi bir ándi jalǵastyrǵan...

...Naızaǵaı menen mahabbat

Jazıra jazǵa jarasqan.

Kútemin senen marhabat,

Jańbyrly kúzgi qara aspan...

...Tystan er-turman kóterip jigit Asan kirdi de, bosaǵaǵa qoıyp jatyp tamsanyp turyp qaldy. Merýertti baǵyp edi. Merýerttiń ánine eltip edi. Matrostyń malmandaı sý kúnqaǵarsyz kartýzyn sheship kekiliniń sýyn syqty. Qarlyǵashtyń uıasyn kórdi de, jaqyndap baryp tymaqty shaıqap jiberdi.

J i g i t A s a n . Ǵajap!..

M e r ý e r t. Tımeńiz!..

Jigit Asan selk ete qaldy. Merýerttiń júzine qarap edi, tastaı eken. Ekeýi bir-birin arbasyp biraz turdy.

J i g i t A s a n . Sizder bir shańyraqtyń astyna qalaı syıyp júrgensizder?..

M e r ý e r t . Syıǵany qalaı?..

J i g i t A s a n . Daýystaryńyz tym ashshy eken degenim de...

M e r ý e r t . Qoryqpaı-aq qoıyńyz, bul úıge bóten adam syıa beredi!..

J i g i t A s a n . Ǵajap!..

M e r ý e r t . Nesi ǵajap?..

J i g i t A s a n. Maǵan bári ǵajap!.. Máselen, myna qarlyǵashtyń uıasy...

M e r ý e r t . Onyń nesi ǵajap? Qarlyǵashtyń uıasyn kórmep pe edińiz?!.

J i g i t A s a n .Tymaqqa salǵan uıany kórgenim osy!.. Iesi kim boldy eken?.. Eger osy tymaqtyń ishinde basy bolsa, ony da kesip tastap ketetin áýlıe adam shyǵar!..

M e r ý e r t.Ol tymaqtyń ıesimen neshe kún boıy mal aıdap kelesiz.

J i g i t A s a n . Solaı ma?!. Áı, senbeımin - aý!..

M e r ý e r t . Senbeıtin ne tur?!.

J i g i t A s a n. Menińshe, ol kisi basyp ketse, qara tas ta oıbaı salatyn shyǵar!..

M e r ý e r t . Ońbaǵan!.. Ońbaǵan ekensiz ǵoı!..

J i g i t A s a n. Áı, Merýert - aı, saǵan olaı deý jaraspaıdy ǵoı!..

M e r ý e r t . Nemene jaraspaıdy?!.

J i g i t A s a n . Sen ondaı adam emessiń ǵoı!..

Bir qushaq kepken qı alyp domalaq kempir kirdi. Kelini men jigitke kúdiktene qarap, qıdy temir peshtiń qasyna tókti de, Asannyń malmandaı sý bolǵan kıimin kórip músirkeı bastady.

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, tońyp qaldyń da!.. Mal degen osy da!.. Úırenbeı jatsyń da!.. Áli-aq úırenip ketesiń de!..

J i g i t A s a n. Apa, aqsaqal qurym kıiz bersin dedi.

U l t ý ǵ a n . Qurym kıizi nesi, qudaı-aý?!. Búginde qurym kıiz bolýshy ma edi?!.

J i g i t A s a n . Solerke quıyp, dińgek basyna ot baılaımyn dedi me...

U l t ý ǵ a n.Ot baılaǵyny nesi, qudaı-aý?!. Tekemettiń pushpaǵy bolmasa... (Domalaq kempir dúnıesin aqtaryp júrip, eski bir terlikti ákelip beredi). I-ı, aınalyp keteıin, qalpaǵyńdy sheshshi... Balamysyń degen... Aqpannyń aıazynda jalańbas júrýge bolady. Al qarashanyń jańbyrymen de oınaýǵa bolmaıdy. Qarashanyń jańbyry mıdan ótedi... Bilmeı jatsyń da!.. Áli-aq úırenip alasyń da!..

Domalaq kempir sóılep júrip basyndaǵy túbit shálisin sheshti. Ony Asannyń basyna orap berdi. Muny kórip Merýert jatyp kep kúlgen. Asan shyǵyp ketken soń eki áıel as qamyna kiristi.

M e r ý e r t . Ózi bir qyzyq jigit eken!..

U l t ý ǵ a n . Shyraǵym, onyń nesi qyzyq!..

M e r ý e r t . Álgi atam attas jigitti aıtam da... Bala sıaqty qyzyq jigit eken!..

Jerge dastarqan tóseldi. Qara sháýgim men shynaıaq keldi. Tystan jalyndap ot laýlady. Tamnyń ishi qyzyl jalqyndap jaryq tartqanda, shal Asan kirdi. Kaloshyn sheship bosaǵada qaldyrdy. Tymaǵyn sheship, ekinshi tymaqqa egizdiń syńaryndaı qyp adalbaqanǵa aparyp ildi.

U l t ý ǵ a n . Jaýshydaı tún ishinde japan túzde ot jaqqany nesi?!. Ury tonaıdy dediń be?!.

Sh a l A s a n. Tún bolǵan soń ot jaǵamyn da. Senen basqa kóshi-qondy jurt joq dep pe ediń?!. Adasqanǵa qaraqshy bola almasaq, nesine aýyl bolyp otyrmyz?!.

Úı ishi dastarqanǵa júgine bergende júk artynan yńyrshaq, júgen noqtalardy súıretip jigit Asan keldi. Merýert taǵy da pyrs-pyrs kúldi.

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, tońyp qaldyń da!.. Kel, otyra ǵoı!.. Boıyńdy jylytshy!..

Jigit Asan basyndaǵy shálisin sheship adalbaqanǵa ildi, býshlatyn sheship, temir peshtiń qasyna aparyp jaıdy, yńyrshaqty súıretip kelip dastarqannyń shetine jaıǵasa bergende, miz baqpaı shaı soraptaǵan Asan shal onyń etigine tesilip edi...

Sh a l A s a n. Shyraǵym, qoı qoraǵa kirseń de, etigińniń balshyǵymen edendi qorlama!..

Jigit Asan qysylyp, tysqa shyǵyp ketkende domalaq kempir shalyna kinálaı qarady.

U l t ý ǵ a n . Han saraıynda otyrǵandaı yzdıǵany nesi eken?!. Balanyń quıryǵyna jer ıisketpediń de!..

Sh a l A s a n. Árkim ózin hanǵa balamasa, qaraıyp bul dúnıede nesine júr?!.

Jigit Asan aıaǵyn súrtip kelip otyrdy. Tórteýi de tym-tyrys. Jigit Asan kelinshektiń júzine qaıta-qaıta qaraı bergen. Osy bir kózqarastan kelinin qyzǵanǵandaı domalaq kempir de jigitti qalt jibermeı ańdyǵan. Qannen qapersiz shal ǵana.

J i g i t A s a n . Aıtpaqshy, Murat qaıda júr?..

Merýerttiń kózi jalt etti de, júzin kesemen jasyrdy. Domalaq kempir shalyna qarap qaımyǵyp, jigitke qarap ókingendeı boldy.

Sh a l A s a n. E, aǵa shopan bolǵan soń, ol kámpórtpen júret te. Kámpórtpen júrgen soń, kóshtiń shańyna aralaspaı, qystaýǵa týra tartat ta.

J i g i t A s a n . Týra tartqany qalaı?!. Biz sonda taǵy kóshemiz be?!.

Merýert myrsyldap kúldi. Shal shaqyraıa qaraǵan soń tyıylyp qalǵan. Domalaq kempir jigitti taǵy da músirkeı jóneldi.

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin!.. Mal degen osy da... Mal sońyna ergen soń kórgen kúniń osy da...Úırenbeı jatyrsyń da. Endigi jyly úı, jaıly tósekte jatatyn ediń, qashanda búırekten sıraq shyǵaryp otyratyn myna atańnan kóresińde!.. (Taǵyda tym-tyrys. Taǵyda birin-biri ańdyǵan segiz kóz. Domalaq kempir kúrsindi. Shal kesesin tóńkerip, keıkıip otyryp qalǵan). E, jasaǵan!.. Jalǵyzdyń jary qudaı!.. Qaıtyp jetse, óıtip jetsin, áıteýir, aman-esen qystaýǵa barsa eken!

Sh a l A s a n.E, búgin jetpese, qar túskenshe bir kelet te!..

U l t ý ǵ a n. Ol da qaı bir jetisip júr deısiń!.. Slóti deı me, jınalysy deı me, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı...

Sh a l A s a n. E, aǵa shopan bolǵan soń sóıtet te!.. Amandyq bolsa, júz saýlyqtan júz elý qozy alyp kelet te!..

U l t ý ǵ a n . Alla dep sóıle.

Sh a l A s a n. E, ataqty shopanǵa allań sóz bolmaı qaldy da!.. Ataqty shopandar allań berse de — alady, bermese de — alady!..

U l t ý ǵ a n . Qıt etse minep, qıys ketse kúzep, jalǵyz uldy sen - aq jasytyp bittiń - aý!.. Kózińniń tirisinde kóppen birge júrgenin, adam bop kisi qataryna qosylǵanyn kópsinip otyrsyń ba?!.

Sh a l A s a n. E, qosylsa qosylat ta!.. Kózińniń tirisinde-aq qostyń da!..

U l t ý ǵ a n. "Qolda ósken túıeniń taılaq aty qalmaıdy" dep!.. Otaý ıesi bolǵansha betińe qaratpap ediń, endi el adamy bolǵanda da tilin shyǵarmaımyn dep álekke túsesiń!

Sh a l A s a n. Sony túsingenińe de quldyq! Ókinishti bólip-jarǵanymyz bolmasa, endi ekeýimiz talasatyn is emes bul... Shyǵynǵa shyqqan jumyrtqany baýyryńa qaıta basqanmen balapan bolmaıdy, keıýana baıǵus!..

Tákappar shal kesesin tóńkerdi de, taǵy da ıegimen kók tirep keńkıdi de qaldy. Domalaq kempir bir ýys bolyp shógip barady eken. Merýert jigit Asanǵa shaı usyna berip, keseni qolynan túsirip aldy. Kelip dastarqandy qurǵatqansha, Asan shal as qaıyrǵan joq.

U l t ý ǵ a n . Mal ymyrttap qaıtpaısyń ba?..

Jigit Asan shal Asanmen jaǵalasa turǵan. Adalbaqannan kúnqaǵarsyz kepkasyn alyp jatyp, qarlyǵashtyń uıasyn taǵy da qozǵap jiberdi.

J i g i t A s a n . Bórikten páter alǵan qarlyǵash ta menen baqytty eken.

Shal Asan tymaǵyn kıip jatyp kidirdi.

Sh a l A s a n. Oırattar shapqanda el yǵyp, Tóle bı jurtta qalypty. Jaý qolynyń basshysy jalǵyz úıdi kórip, shabarman jumsaǵan eken. "Basshy bolsa qaıteıin, batyr bolsa bosaǵamdy ózi attar", — dep, aljyǵan bir shal buıyrǵanyńyzǵa kónbeı qoıdy dep qaıtyp kelipti. Qolbasshynyń ózi barǵan da, Tóle bı ornynan turmaı jatyp alsa kerek. El-jurtyńnyń baǵytyn aıt, jol silte dese, ıegimen shańyraqty nusqapty. Shańyraqqa qarlyǵash uıa salǵan eken. "Anaý qyzyl shaqa balapandar uıadan ushpaı, men úı jyqpaımyn, sol úshin alamyn deseń — bas mine!" — depti Tóle bı. Qolbasshy nókerlerine: "Mynaý bir áýlıe shal eken, eger munyń basynan bir tal shash tússe, bastaryńmen jaýap beresińder! — dep shyǵyp ketipti... Ekeýimizge áýlıelik qonbaǵan shyǵar. Biraq, atanyń arýaǵyna sıyný paryz. Taǵy bir aıtarym, qanquıly jendet te qarlyǵashtyń uıasyn buzýǵa qaımyqqanyn umytpasań bolypty...

Jigit Asan shal Asanǵa esik kózine deıin ilese barady.

J i g i t A s a n . Aqsaqal!.. Qoıdy men - aq kúzetsem qaıtedi?!.

Sh a l A s a n. Qoı kúzetpese de qaıda qashar deısiń. Oty qanǵan soń, ot jaqqan jerden uzamaıtyn tegi momyn haıýan da.

U l t ý ǵ a n . (tyqyrshyp). Kúzetsem dese, kúzetsin. Kempir-shalmen pesh túbinde byqsyp qalaı jatady?!. Ton - tymaǵyńdy ber... I-ı, aınalyp keteıin, mal degen osy da!.. Áli-aq úırenip ketesiń de!..

...Maqpal qara tún edi. Aspan taza. Aspan kúmbezine Jetiqaraqshynyń súıir tumsyǵy qaıqaıyp kóterilip barady eken.

...Myltyǵyn qashaǵa súıedi de, sardar ústine qısaıyp jata ketti. Taǵy da aspanǵa qarady. Qara maqpal tún edi. Tas tóbege qaıqaıyp kóterilip bara jatqan Jetiqaraqshynyń juldyzdary qaıtyp bara jatqan qustardyń tizbegindeı bolyp kóringen. Qulaǵyna qaıtqan qustyń qıqýy shalynǵan edi. Muńdy áýenmen jarysa muńdy bir saz jetken...

...Naızaǵaı menen mahabbat

Jazıra jazǵa jarasqan.

Kútemin senen marhabat

Jańbyrly kúzgi qara aspan...

...Tas tóbege qaıqaıyp kóterilip bara jatqan Jetiqaraqshy aspanǵa janshyla kóterilip bara jatqan alyp samolet sıaqty bolyp kóringen. Tesilip qarady da jatty. Qaraǵan saıyn alyp samolet aıqyndala tústi. Qulaǵyna aspan kúmbezin qaq jarǵan alyp samolettiń ashshy ajyly estildi. Alyp samolet endi jerge tónip kele jatqan alyp bombardırovshık bolyp elestedi de, denesi túrshigip, qos aýyzyn qolyna aldy. Alyp bombardırovshıkı dál tumsyqtan kózdep turyp atyp jiberdi. Aspan dir etti de, tyna qaldy. Jer dir etti de, tyna qaldy.

Merýerttiń daýysy.Ne bop qaldy?!.

...Merýert tóbesinen tónip kep tur eken. Ton kıgende dop-domalaq bop, domalaq kempirden aýmaı qalady eken. Asan yrsyldap kúldi.

M e r ý e r t. Kúledi ǵoı!.. Nesine kúledi eken?!.

A s a n . Áı, Merýert - aı, saǵan ondaı bolý jaraspaıdy ǵoı!..

M e r ý e r t. Qandaı bolý jaraspaıdy?

A s a n. Sen ondaı adam emessiń ǵoı!.. Kel. Otyr. (Merýert sostıyp jigitten aýlaqtaý baryp otyrdy. Taǵy da jym-jyrt. Taǵy da qaıtyp qustyń qıqýy estildi). Qys ta kep qaldy.

M e r ý e r t. Bul tyrna ǵoı. Qys áli qaıda?.. Qarasha qaıtpaı, qys áli túspeıdi.

A s a n . Ony qaıdan bilesiń?

M e r ý e r t. Atam aıtqan. "Qar jatpaı, qarasha qazdar qaıtpaıdy", — degen.

A s a n . Solaı ma?.. Aqsaqal sonyń bárin qaıdan bile beredi?

M e r ý e r t. Mal baqsa bilmegende she.

A s a n . Áńgime mal baqqanda ma eken?.. Maldy kimniń baqqanynda shyǵar.

M e r ý e r t. Mal da kisi tańdaı ma eken?

A s a n. Solaı shyǵar... Mysaly, án bilmeıtin adam joq. Solardyń bári ánshi emes qoı. Áıtpese qazaq: "Ájepteýir án edi, pushyq aıtyp qor qyldy-aý", — dep, kelemej qylatyny nesi?!

M e r ý e r t. Ánshi bolmaǵan soń qaıdan bileıik.

A s a n . Joq, sen ándi jaqsy aıtady ekensiń...Bir án salshy.

M e r ý e r t (kúlip). Óziń qyzyq kisi ekensiń!..

A s a n . Nesi qyzyq?

M e r ý e r t. Kisi aıdalada jalǵyz otyryp, tún ishinde án sala ma eken?

A s a n. Salmaǵanda she!.. Bala kezimde mamam aıtatyn edi... Qoıly aýyl bolady deıtin. Qoıly aýylda qoı kúzetedi deıtin. Qoı kúzetkende qyz-kelinshekter qosylyp án salady deıtin.

M e r ý e r t. Ol qyz-kelinshekter ǵoı.

A s a n. Sonda sen kimsiń?

M e r ý e r t. Men be?.. Men...men...bilmeımin...

A s a n. Qyzyq eken.

M e r ý e r t. Nesi qyzyq?

A s a n. Bilmeıtiniń...Kúıeýge shyqqanyńa qansha boldy?

M e r ý e r t. Eki jyl.

A s a n. Eki jyl... Qajymaı qalaı shydap júrsiń?

M e r ý e r t . Shydamaıtyn nesi bar?

A s a n. Men kelgeli qansha boldy?

M e r ý e r t . Úsh táýlik.

A s a n . Úsh táýlik...Sen de sanap júr ekensiń ǵoı. Men de sanap júr edim. Úsh táýlik... Netken ótpeıtin kún?! Netken taýsylmaıtyn ýaqyt?!. Úsh táýlik boıy ne qart, ne kempir, ne sen tis jaryp bir aýyz sóz aıtqan joqsyńdar. Al mende aıtatyn sóz de joq. Osy da qyzyq bolyp pa?!. Munyń nesi romantıka?!. Men ketemin. Úsh táýlik dámdes boldyq...

M e r ý e r t . Ketseń kete ber. Seni kim ustap tur?

A s a n. Kel, jaqynyraq otyrshy. Keter aldynda men saǵan bir bal ashyp bereıin.

M e r ý e r t . Tas qarańǵyda ma?

A s a n . Men sıpap otyryp ta bal asha beremin. Alaqanyńdy ákelshi...

Merýert Asannyń qasyna jaqyndap baryp otyrdy. Asan kelinshektiń bilegin túrip, qolynan ustady da, alaqanyn sıpaı bastady. Biraq, eki kózi alaqanda emes, kelinshektiń janarynda edi. Kelinshek seskenip, qolyn julyp aldy.

M e r ý e r t . Ońbaǵan!.. Ońbaǵan ekensiń ǵoı!..

A s a n . Áı, Merýert - aı, saǵan ondaı bolý jaraspaıdy ǵoı!..

M e r ý e r t. Qandaı bolý jaraspaıdy?

A s a n. Sen ondaı adam emessiń ǵoı... (Merýert muńaıyp otyryp qalǵan. Jigit bildirmeı otyryp, kelinshektiń alaqanyn qaıta taýyp alyp edi. Kelinshek bul joly úrke qoımady) M-m...sen jumysshylar poselkisinde ósipsiń. Ras pa?

M e r ý e r t. Ras. Ony qaıdan bildiń?

A s a n. Alaqanyń aıtyp otyr...m-m...sen áke-shesheden erte aıyrylypsyń, ras pa?

M e r ý e r t. Ras. Ony qaıdan bilip qoıdyń?

A s a n. Alaqanyń aıtyp otyr. M-m...sen jaqyn aǵaıynyń...álde, óz atań ba eken...sonyń qolynda ósipsiń. Ras pa? Jeńgeńmen birde tatý, birde araz bolypsyń. Ras qoı?

M e r ý e r t. Ras.

A s a n. M-m...sen onynshy bitirmeı, tehnıkýmda ma, ýchılıshede me oqypsyń. Ras qoı?

M e r ý e r t. Ras edi.

A s a n. M-m...biraq, ony da tastap ketipsiń. Ras qoı?

M e r ý e r t. Ras aıtasyń!..

Kúpisin jamylyp úıden domalaq kempir shyqty. Qarańǵy túnge qadalyp biraz turdy. Qarańǵy túnde qatar otyrǵan ekeýiniń qarasyn kórdi. Qushaqtasyp otyrǵandaı kórinip edi. Ekeýiniń máz bolǵan kúlkisin estidi. Ótirik qaqyryndy. Máz bolyp otyrǵan ekeýi oǵan mán bergen joq. Kempir "men mindetimdi atqardym" degendeı, keri qaıtqan.

A s a n . Sen qyz kezińde kitapty kóp oqypsyń. Ásirese, óleń kitaptaryn, batyrlar jyryn kóp oqypsyń. "Qyz Jibekti" jatqa bilgen ekensiń. Mektep sahnasynda talaı ret taqpaq oqypsyń. Ras pa?..

M e r ý e r t. Ras. Aına qatesi joq!..

A s a n. M-m-...átteń shirkin, Tólegendeı kúıeýim bolsa dep armandapsyń. Ras pa?

M e r ý e r t. Men be?.. Men... men...ony qaıdan bildiń?!

A s a n. Bilem ǵoı!.. Kóziń aıtyp tur... Sóıtip júrgende Murat kezdesti. Bir toıda kezdesti. Saǵan jigittiń tóresindeı bolyp kórindi. Shirkin, osyndaı kúıeýim bolsa dep armandadyń. Ras pa?

M e r ý e r t. Munyń da ras.

A s a n. Sonan bir kúni aǵa-jeńgeńe de aıtpaı qashtyń da kettiń. Ras pa?

M e r ý e r t. Tup-týra!

A s a n. M-m...sóıtken Muratyń Tólegen bolmaı shyqty. Kádimgi ataqty shopan, kóp Murattyń biri bolyp shyqty. Ras pa?

M e r ý e r t. Jo-joq, olaı deme!.. Sen ony qaıdan bilesiń?!. Sen ánsheıin ótirik aıtyp otyrsyń!.. Ótirik!..

A s a n. Ótirik bolsa, jaqsy-aý!.. Biraq ótirik emes qoı!.. Men bárin bilemin...

M e r ý e r t. Joq, bilmeısiń!..

A s a n . Ony bilý úshin úsh táýliktiń ózi-aq jetip jatyr.

M e r ý e r t. Ótirik!..

A s a n . Meıli, ótirik - aq bolsyn. Biraq ótirik bolsa, nesine aqtalasyń?.. Men bilem ǵoı. Jasyrmaı-aq qoı... Men bárin bilemin... Biz ekeýmiz bir poselkeden emespiz be...

M e r ý e r t. (tańdanyp). Solaı ma?!.

A s a n . Solaı edi... Sen qazaq mektebinde oqydyń. Men orys mektebinde oqydym. Sen kún saıyn bizdiń úıdiń qasynan ótetin ediń. Men kún saıyn oshaǵan túbinde ańdyp jatyp, rogatkaǵa shıe qystyryp alyp seni atqylaıtyn edim. Sen appaq kóılegińe juqqan shıeniń qyzyl daǵyn ketire almaı: "Ońbaǵan!.. Ońbaǵan ekensiń ǵoı!" — dep jylarman bolyp kete beretin ediń.

M e r ý e r t. Solaı ma?!. Meniń esimde joq.

A s a n. Seniń esińde bolmaıtyny, sen ol kezde Tólegennen basqa eshkimdi oılaǵan joqsyń. Sen mektep sahnasynda taqpaq aıtyp turyp ta eshkimdi kórmeıtinsiń. Óıtkeni seniń qıalynda Tólegennen basqa eshkim bolǵan joq.

M e r ý e r t. Ras aıtasyń!.. Qyzyq boldy-aý ózi!.. Qyzyq eken!..

A s a n . Seni meniń mamam da jaqsy kóretin edi. Sen terezeniń aldynan ótken saıyn: qyzy qurǵyr suńǵyla ǵoı, Asanym er jetkenshe kúıeýge ketip qalady-aý dep ókinetin... Sonda men de kóshege júgirip shyǵyp, seniń artyńnan kóz súzip qala beretinmin. Sen esh nárseni sezbeı kete beretinsiń... Aqyry, ketip tynypsyń. Men sol kezdi áli umytqam joq. Senseń osy kúnge deıin umyta almaı júrmin...

M e r ý e r t. Qyzyq boldy-aý ózi!.. Qyzyq eken!.. Sen osynda kelgende, men de bir nárseni sezgen sıaqty bolyp edim.

A s a n . Ne nárseni?

M e r ý e r t. Bilmeımin...

A s a n. Men sen sezbese eken dep edim... Endi aıtyp qoıǵanyma ókinip otyrmyn.

M e r ý e r t. Nege?

A s a n. Kisi armanyn aıta bermeıdi ǵoı... Aıta berse, armanyn tozdyryp alady.

M e r ý e r t. Solaı ma?!. Qyzyq eken!..

A s a n. Men ketemin.

M e r ý e r t. Ketkeni nesi?.. Sondaı da bola ma eken?!.

A s a n. Bolady eken... Men seni bir kóreıin dep edim. Kórdim. Kóreıin de keteıin dep edim. Endi ketemin... Úsh táýlik. Maǵan osy da taýsylmaıtyn ýaqyt!.. Osyndaı da romantıka bola ma eken? Men seni aıaımyn!.. Men anaý aqsaqaldy da aıaımyn!..

M e r ý r e t. Sondaı da bola ma eken?!.

A s a n. Merýert!..

M e r ý e r t. Aý!..

A s a n. Sen bar ǵoı... sen osy tirligińnen barqadar tappaısyń. Baqyt ta tappaısyń.

M e r ý e r t. Nege olaı deısiń?

A s a n. Ózime qarap aıtam da... Men de qıalshylmyn. Men de bala kezimde kóp armandaýshy edim. Batyp bara jatqan kúndi qýalaýshy edim... Qum beldiń qyrqasyna kirip bara jatqan kúndi qýalap baryp ustap alǵym kelýshi edi... Júgirip belge shyǵasyń. Bel astynda — bel. Kún de belden belge qasha beretin. Men qýa beretinmin... Sóıtken kún maǵan áli jetkizbeı keledi. Keıde men túsimde de kúndi qýalap júremin. Qum belge jaqyndaǵan saıyn kúnniń shar tabaǵy jalyndap, bet aýzymdy qaryp jiberedi. Men qanym keýip, qum shaǵylǵa qulap túsem... Keıde, men qańsyp jatqanda, bir tostaǵan sý usynyp qarsy aldymda sen turasyń. Men sol sýǵa jete almaı, kebersip jatyp oıanyp ketemin... Mende áıteýir bir shel bar... Sonan soń da men seni izdep edim. İzdep júrip taptym... Endi ketemin...

M e r ý e r t. Qyzyq eken!.. Qyzyq boldy-aý ózi!..

A s a n . Nesi qyzyq?!.

M e r ý e r t. Sen bar ǵoı... sen maǵan sondaı bir jaqyn adamym sıaqtysyń...tegi...tipti...kúıeýim sıaqty kórinip kettiń...

A s a n. Men úshin ol arman ǵoı!.. Armannyń tozbaǵany jaqsy ǵoı!.. Sondyqtan da men ketemin!..

...Dúnıe jym-jyrt edi. Dúnıe elesteı ala keýim kúńgirt edi... Jigit tintip júrip kelinshektiń jup-jumsaq alaqanyn taǵy da taýyp aldy. Kelinshektiń tula boıynyń dir etkenin baıqady... Jantaıa bergen jigittiń basyn tizesine qoıdy da, kelinshek onyń shashynan sıpady...Jigit ózine tesilgen kelinshektiń janaryn kórdi. Sosyn tuńǵıyq aspanda tas tóbege qaıqaıyp shyǵyp bara jatqan Qaraqshynyń súıir tumsyǵyn kórdi. Jetiqaraqshynyń juldyzdary kók aspandy qaq jaryp qaıtyp bara jatqan qustardyń tizbegine uqsaǵan...

...Qarasha ketpeı qar almas,

Jerimniń taý men tastaryn.

Qar syzy saǵan bara almas,

Jasyma, júrek, jasqanyp.

Qar jatpaı qıyp kete almas,

Qarasha qazdar mekenin.

Qar syzy saǵan jete almas,

Týlama, júrek, jetedi...

...Qoı sheti dúr ete qalǵan. Ekeýi de atyp turdy. Asan uıqydan shoshyp oıanǵandaı eseńgirep turyp qalyp edi. Kelinshek júgire jóneldi...Kúpisin jamylyp úıden Asan shal shyqty. Qarańǵy túnde sostıǵan jigit Asannyń qarasyn kórdi. Júgirip Merýert keldi.

M e r ý e r t. Áı, áı, atam attas jigit!..Atam attas jigit!.. Masqara bolyppyz!.. Masqara -aı!.. Eki qoıdy qasqyr jaryp ketipti.

J i g i t A s a n. Ne deıdi?!. Uıat - aı!.. Uıat bolǵan eken! .. Endi aqsaqaldyń betin qalaı kóremiz?!.

Sh a l A s a n. Balalar!.. Nemene, teris aýyz qonaq kep qaldy ma?..

J i g i t A s a n. Aqsaqal... men...men sizge serik bola almaıdy ekenmin... Men nashar Asan bolyp shyqtym.

Sh a l A s a n. Jaraıdy...Eki qoı erdiń quny emes shyǵar. Maǵan uıalǵandaryń da jetedi. (Jetiqaraqshyǵa qarap). Qozǵalatyn da ýaqyt bolyp qapty... Taǵy bir kúndi taýystyq... Mynaý zyrlap bara jatqan ýaqyttan uıalmasaq bopty da!..

EKİNSHİ AKT

Birinshi kórinis

Avansena. Murat arly-berli sendelip júr. Taǵatsyz qaıta-qaıta saǵatyna qaraıdy. Shymyldyqtyń ar jaǵynan dabyr-dubyr sóz, daryldaǵan daraqy kúlki estiledi.

M u r a t . On bes-aq mınýt qaldy. On bes mınýttan soń...Álgi qyrt naǵashym qaıda júr eken?!. Toǵyz bala men tor sholaq qatynynyń qasynan shyǵa almaı jatyr ma?!. Búkil Esaqanyń esesin bir ózi toltyratyndaı, óńsheń bir boqmuryn torpaqtardy topyrlatyp!..

Tysqa mashına kelip toqtaıdy. Qozy qarnyn qushaqtap Dáýletbaı kelip kiredi. Qoltyǵynda bir býma gazet. Formatyna qaraǵanda, aýdandyq bolsa kerek.

M u r a t. Oý, naǵashy!.. Qajydan qaıtqandaı kúttirip!.. Qajyp kettik qoı, tipti!..

D á ý l e t b a ı. Óı, álgi qulqynyńa qylshyq keptelgir jórnalis, myna bir alaqandaı gazetin atandaı buldap!.. Taqymdap júrip tıpágrapıasynan zorǵa alyp shyqqanym. Áli boıaýy da kepken joq. (Gazettiń bir danasyn usynyp) Áıteýir, sýretińdi qasqıtyp turyp qatyryp basqan eken!.. Bir qoıdyń qunyna tatıdy. Berseń — beren buzasyń degen osy!..

M u r a t. Oý, myna jerde birinshi hatshy bar emes pe edi?!.

D á ý l e t b a ı. Qıyp tastapty. Ózi qıdyryp tastady deıdi.

M u r a t. Ózi?!. Onysy ne eken?

D á ý l e t b a ı. Etıkaǵa jatpaıdy depti.

M u r a t. Etıka?.. Jany shyqsyn! Alaqandaı gazetti ańdýdan basqa birinshi hatshynyń sharýasy taýsylyp qaldy degen!.. Qyzǵanysh qoı!.. İsh kúıip barat ta!.. Qyzǵanshaq ıtter zıaly jurtpen qatar turǵanyńdy da kóre almaıdy!..

D á ý l e t b a ı.E, bar bolsań — kóre almaıtyn, joq bolsań — bere almaıtyn jurtqa ne daýa. Jurt deımiz - aý, búginde ózge túgil óz ákeń de boıyń bir eli ozyp bara jatsa, artyǵyn qaǵyp tastaýǵa daıyn turady. (Shymyldyqtyń artyndaǵy daraqy kúlkige qulaq túrip). Mynalaryń kim?

M u r a t. Kim bolýshy edi, osy tóńirektiń eshki emerleri de!..

D á ý l e t b a ı. Áne bireýdiń kúlkisi bóten sıaqty - aý?..

M u r a t . Otgon dúkenshisi Abaq qyrt qoı.

D á ý l e t b a ı. Myna bir kúlkini de tanymaı turmyn.

M u r a t . Á, ol jún qabyldaıtyn pýnkttiń bezbenshisi Daraq qyrttyń ózi.

D á ý l e t b a ı. Túý, óńsheń qyrtty qaıdan jınap alǵansyń?! Zavpýnkttiń ózin shaqyrý kerek edi ǵoı!..

M u r a t. Áı, naǵashy - aı, tóbeń taz bolǵansha mysqal mı qonbady - aý!.. Paıǵambarǵa qolyń jetse, qudaıǵa túkirgeniń bar ma! Bezbenshiniń qasynda zavpýnkt degen kim ol?!. Sosyn, óziń qyrt atanǵyń kelmese, tóńiregińe tek qyrttardy ǵana jına. Súıek syndyryp tektige qos bolǵansha, súıek-saıaqpen aldaı salatyn mindeti joq teksizdiń ózi artyq. Atyńdy shyǵarmasa da, ataǵyńdy qyzǵanbaıdy.

D á ý l e t b a ı. Oıpyr-aı, osynyń bárin qaıdan úırenip júrsiń?!.

M u r a t . Qudaıǵa shúkir, biz de ıgi-jaqsylarmen biraz tabaqtas bolyp qaldyq qoı. (Saǵatyna qarap). Al, basta! On - aq mınýt ýaqyt bar.

Ekeýi jarysa shyǵyp ketken. Shymyldyq ashylǵanda kádimgi qala turmysyn kóremiz. Sheteldik mebelden bastap, adam janynan basqanyń bári bar. At shaptyrym zaldyń qaq tórinde qozy kótergen Murattyń dáý portreti yrjıyp kúlip tur. Bir-bir jumsaq kresloda shaıqalyp jatqan jigitter. Báriniń qolynda gazet, tyrs etpeı sileıisip qalǵan. Dáý saǵattyń qońyraýy alty dúrkin urǵanda da, osy sespeı qatqan tynyshtyqty eshkim buzǵan joq edi. Murat qana turyp, dáý prıemnıkti toqqa jalǵap kaıtty. Qysqa ǵana mýzykalyq kirispe.

Dıktor daýysy. Qurmetti radıotyńdaýshylar!.. Aýyl eńbekkerlerine arnalǵan habarymyzdy bastaımyz. Búgingi habarymyzda tilshimiz Toqtarovtyń *Alǵabas* sovhozynyń ataqty shopany Murat Asanov jaıyndaǵy ocherkin tyńdańyzdar...

Mýzykalyq kirispe aıaqtalǵansha...

A b a q. Oý, mynaý shirkin myqtynyń ózi bolyp shyqty ǵoı!..

D a r a q . Ózi bolyp shyqty!

J a r a q. Ózi ǵoı!

Sh o p a n j i g i t. Ózi!..

E k i n sh i sh o p a n. Ózi bolmaǵanda she!..

Tek gazetti búrkenip alyp miz baqpaı qoryldap jatqan Dáýqara edi, Dáýletbaı búıirden túrtip qalǵanda shoshyp oıandy.

D á ý q a r a . A?.. Iá!.. Biz sóıtemiz ǵoı!..

A b a q . Oı, bátshaǵar - oı, qudaı biledi, osy ıtiń ótirik uıyqtaıdy. Adaspaýyn qarashy!.

Tilshi daýysy. Qoıly aýyl qystaýǵa kóship qonǵan. (Jurt biriniń betine biri qarasady). Kúz jaıly. Mal semiz. Shopan kóńili de ornyqty. Biz kelgende, Murat keshqurym qoı qoralap jatyr edi...

D á ý l e t b a ı. Myna bátshaǵar búldirmese jarar edi.

J a r a q. Myqtynyń qoıy mańyramaıdy eken-aý!..

Tilshi daýysy. Kún qaǵyp totyqqan shopan júzi jaıdary. (Jigitter kún shalmaǵan, qylaý túspegen Murattyń bet - aýzyna qarasady). Murat, bıylǵy tabysyń týraly qysqasha áńgimelep berseń...

Murattyń daýysy. Shopan tabysy qashan da kóz aldynda emes pe. Qapqa salmaısyń, qambaǵa túspeıdi. Aıaǵynan júretin dáýlet degen osy. Aıaǵynan júrgen soń azaby da kóp. Jyl on eki aı ańdyp, jyl on eki aı artynan erýge týra keledi...

A b a q. Óı, myqtyń! Qalaı-qalaı kósiledi!..

D a r a q . Kósiledi ǵoı!..

Jaraq. Kósilet te!..

Murattyń daýysy. Árıne, shopan tabysy - tól. Bıyl ár júz saýlyqtan júz qyryq besten qozy alyp, aman-esen ósirip, shyǵynsyz bólip berdim. Memleketke eki myń kılogramm jún ótkizdim. Bul endi otarymdaǵy bes júz saýlyqqa bólip-jarǵanda ár qoıǵa tórt kılogrammnan keledi degen sóz.

Tilshi daýysy. Murattyń osy bir sarań sózinde talaı syr jatyr. Artyq sóılep, kem pishpeıtin, maqtanýdy bilmeıtin, qashanda kishipeıil, qarapaıym da eńbekqor shopan ózi týraly ashylyp eshteńe aıtpady. Bıylǵy tól alý, jún qyrqý naýqanynda aýdan kóleminde aldyna jan salmaǵanyn ol jasyryp qaldy... Bir ǵana mysal... Murattyń bir jylda óndirgen júni bir aýdannyń halqynyń teń jartysyn kıindirip shyǵýǵa jetedi eken. Demek, ol óziniń adal eńbegimen el asyrap otyr degen sóz!..

A b a q. Pah - pah, bas kózelim!..

D a r a q . Murnyń barda bir sińbir!..

Tilshi daýysy. Ozat shopannyń aldaǵy jylǵa degen jospary da aıtarlyqtaı.

Murattyń daýysy. Aldaǵy jyldyń mejesi - ár qoıdan alatyn júndi tórt kılodan asyrý.

A b a q . Ýra!..

J i g i t t e r . Ýra!.. Ýra!..

Dıktor daýysy. Qurmetti Murat Asanov, habarymyzdyń sońynda sizge arnaǵan mýzykalyq sálemimizdi tyńdańyz.

Ánshi daýysy. "Aq qoshqar, qoı bastaǵan eı, aı múıizdi!.."

D á ý l e t b a ı. Aý, qurt, qurtyńdar anany!..

A b a q . Sóıt!.. Naǵyz qoshqar ortamyzda otyrǵanda, bireýdiń qoshqaryn maldanyp jyn uryp pa?!.

D a r a q . Sony aıtam - aý!..

Radıonyń úni óshken. Báriniń de úni óshken. Jym-jyrt. Tek Dáýqaranyń bir qalypty qoryly ǵana estiledi.

J a r a q. Aý, jigitter! Bas jarylǵan soń bul ne otyrys?!. Osynyń aıaǵyn toıǵa aınaldyryp jibermeımiz be?!.

D a r a q. Sony aıtam - aý!.. Zaman qaıtyp kelmes, bizdiń myqty kún saıyn efırge shyǵa bermes!..

D á ý l e t b a ı. Oıpyr-aı, jurt qýanyshtan jarylyp óleıin dep jatsa!.. (Dáýqarany búıirden qoıyp qalady).

D á ý q a r a . A!..Iá!.. Biz sóıtemiz ǵoı!..

D á ý l e t b a ı. Endeshe qyzmetińe kiris!

Dáýqara tura sala býfetke júgiredi. Ol stolǵa servıs jasaǵansha, Murat sekreterdi ashyp jigitterdiń aldyna bir-birden "Qazaqstan" sıgaretin tastaıdy. Árqaısysynyń tanaýyna zajıgalkasyn tosyp turyp tamyzyp beredi. Dáýqara rúmkalarǵa araq quıyp shyqqanda Abaq ornynan turady.

A b a q . Jigitter!.. Osy biz qýana almaımyz. Nege deısinder ǵoı?!. Nege?

J a r a q . Báse, nege?

A b a q . Minekı, gáp osynda!.. "Bul qazaq, jattyń jamanyn kórse de, "jaryqtyq" dep jalbyrap, jaqynnyń jaqsysyn da tanymaıtyny qalaı?" — dep bir pılosop aıtqan eken.

D a r a q . Pah - pah, radıodan sóıleıtin naǵyz myqtyń bizdiń Abaq qoı!..

J a r a q . Árıne! Bekerge el ústinen kún kórip júr deımisiń!

A b a q. Bireýdi mereı, bireýdi geroı deımiz. Sol mereıiń de, geroıyń da ortamyzda otyrǵan joq pa! Al biz aýyldaǵynyń aýzy sasyq dep ony elegimiz kelmeıdi... Men osy tosty...

M u r a t. (Dáýqaraǵa). Ay, mynaýyń ne?!. (Rúmkadaǵy araqty keıin syryp). Jetelep qosqan tazy túlki almaıdy deýshi edi. Áı, adam bolmaısyń - aý!.. Anaý servantty ashsań, aq sáldeler saǵan de sálem berip qalar!.. Jigitter! İshýdiń de etıkasy bar emes pe! Osy araq degen ıtińdi aırandaı sapyrǵandy qashan qoıasyńdar?!. (Dáýqara shampan ákelip, tarsyldatyp ashady da bokaldarǵa toltyra bastaıdy) Anda-sanda suhbat úshin konák, shampandy ermek qylý aıyp emes. Suhbat úshin!.. Máselen, bizdiń Asekeńder.. .árıne, men óz ákemdi aıtyp turǵan joqpyn...

D a r a q . O, bizdiń Asan aqsaqal áýlıe adam ǵoı!..

J a r a q. Áýlıe bolmasa, osyndaı áıdik ul taptyra ma?!.

D á ý l e t b a ı. Ay, jigitter, meniń jaman jezdemniń qulaǵyn shýlatpaı qoıa turyńdarshy!.. Asan, Asan dep! Nemene, Muratty ákesi asyrap otyr ma eken?! Aljyǵan shaldy áýlıe tutqansha, bir mezgil Murattyń tileýin tileıik te!..

D á ý q a r a . Árıne! Biz sóıtemiz ǵoı!..

B i r i n sh i sh o p a n (kórshisiniń qulaǵyna). Shaldyń kózi taısa áýseleńdi kórer edim!.. Sonda ne ister ekensiń?!.

E k i n sh i sh o p a n. Shaldyń kózi taıǵansha, bul myqtyń da biraz jerge baryp qalar!..

B i r i n sh i sh o p a n. Barady ǵoı! Barady!.. Bul ıtiń jurt sıaqty ákesin erttep te minbeıdi. Jaıdaq minedi ǵoı! Jaıdaq!..

E k i n sh i sh o p a n. Durys istegen! Ákeni aıalaımyz dep ekeýmiz ne bitirdik?.. Erteń eki shal ólgende, olardyń omyraýyna taqqandaryn jyrtysqa taratamyz ba?!. Tym bolmasa, yrymǵa enshilep qalǵan silekeı de joq!

E k i n sh i sh o p a n. Mı joq qoı! Mı!..

M u r a t. Já, jigitter!.. Meniń ákem men sıaqty kóptiń biri de!.. Iá, áńgime neden bastalyp edi?.. Á, Asekeń jaıynda eken ǵoı!.. Sol Asekeńder banketterde, úlken-úlken syıly otyrystarda bir rúmka konákti bir tańǵa jetkizedi... Minekı, bul da etıka, joldastar!..(Gazetti qolyna alyp). Máselen, mynaý sýretti alaıyq... Meniń qasymda...astapyralla!.. Men Asekeńniń qasynda tur edim, Asekeń ózin qıdyryp tastap, gazetke meniń sýretimdi ǵana bastyrypty. Nege?..

D a r a q . Báse, nege?..

D á ý l e t b a ı. Etıka, jigitter!.. Etıka!..

M u r a t. (Dáýletbaıdy jaqtyrmaı). Aldymen eńbek adamy, men sıaqty sharýanyń torysy kórinsin degen prınsıp, durysyn aıtsaq, úlken adamnyń kishige degen janashyrlyǵy!..

A b a q . Iá, Asekeńder áýlıe adamdar ǵoı!.. Ózimiz de ıtpiz! Sondaı uranǵa jaralǵan arýaqty adamdardy basymyzǵa is túskende ǵana eske alamyz.

M u r a t. (jaqtyrmaı). Joldastar! Meni durys túsinińder! Men muny nege aıtyp tur deısinder ǵoı?

J a r a q . Sony aıtam da!..

M u r a t . Máselen, men kimmin?.. Ózderiń sıaqty qysy-jazy tyrtyńdap qoı baqqan kóptiń birimin. Eger mynaý Daraq bolmasa, Jaraq bolmasa, anaý Abaq bolmasa, mynaý naǵashym bolmasa, qysqasy, sender bolmasańdar, senderdiń dos kóńilderiń bolmasa, men ne qıratyp tastaıtyn edim?!. Bos maqtan — etıkaǵa jatpaıtyn nárse. Ákeniń bal asy — adamnyń dushpany, adamnyń balasy — baýyryń degen!.. Endeshe, osy tosty men sender úshin, baýyrlarym úshin kótergim kelip tur!..

A b a q. Aıtty - aý!

D a r a q . Aıtady ǵoı!

D á ý l e t b a ı. Bizdiń jıen aıtat ta!..

B i r i n sh i sh o p a n. Starshoıdyń aty starshoı ǵoı!

D á ý q a r a . Biz sóıtemiz ǵoı!..

Bári qosylyp. Ýra!.. Ólmesin Asekeńniń jalǵyzy!.. Ýra!..

Bári túregep bokal soǵystyrady. Bári de tastap jiberisedi. Dal urǵan. Daraq radıoprıemnıkti toqqa qosyp kaıtady. Ánshi áli de uryp tur eken.

Ánshi daýysy.

Sháı - sháı, qoıym, sháı, qoıym,

Quıryǵy qardaı maı qoıym.

Saýlyqtarym semizden,

Qozylarym egizden,

Eı, ıt pen qusqa jegizben!..

Ekinshi kórinis

Mıdaı dala. Muhıttaı kógildir, muhıttaı tuńǵıyq aspanmen kemerlesken kókjıek qana bıik.

Qystaý. Mal qoralaıtyn qashanyń bir sheti, turǵyn úıdiń bir sheti kórinedi. Betonmen órgen qudyq. Qudyqtyń aýzyna kóldeneń tastalǵan dóńbek. Dóńbekke qyl arqan baılanǵan.

Qyl arqannyń ekinshi ushyndaǵy satal-satal shelekke Murat úrke, qınala qarady.

Talma tús bolsa kerek. Tym-tyrys. Kirip-shyqqan pende joq. Pende ataýlydan Murattyń ózi ǵana. Ústinde bylǵary pıjak. Butynda bylǵary shalbar. Aıaǵynda bylǵary etik. Bylǵary múńkip, taltaıyp baryp dóńbektiń bir shetine otyrdy. Quıryǵyna bet oramalyn tósep otyrdy. Shylym alyp, shekıtip ezýine qystyrdy. Shaqpaǵyn shyrt etkizip tutatty. Kók tútindi shıyryp tastady.

Merýert keldi. Murat sharshaǵan júz tanytty. Kúıeýiniń sharshamaǵan júzin kórip, Merýert muńaıyp qaldy.

M e r ý e r t. Aram qatqyr, aıdalada óletin jer tappaǵandaı, qudyqqa kep qulaǵan qandaı haıýan boldy eken?!

M u r a t. Pil tústi deımisiń buǵan?!. Shaldyń da shyǵarmaıtyny joq! Jylqy sý ishpedi dep qyryq jylǵy qudyqtyń balshyǵyn qoparyp!..

M e r ý e r t. Atam attas jigit qaıda?

Murat kelinsheginiń betine bajyraıa qarady. Bajyraıǵan kózqarasta kúdik bar edi, qyzǵanysh bar edi, úreı bar edi.

M u r a t . Qaıda bolýshy edi?!.. Otyr-daǵy!.. Eı, pómeshnek!.. Tirimisiń?!.

Jaýap bolǵan joq. Kelinshek aınalasyn kózimen tintip, eshkimdi kóre almaǵan soń qudyqqa úńildi.

M e r ý e r t. Túý, obal-daǵy!.. Aýyryp qalat-daǵy!..

M u r a t. Nesi obal?!. Obal deseń óziń tús!..

M e r ý e r t. Aýyryp qala ma degenim ǵoı...

M u r a t . Nemene, osynda qabyrǵasyn jabýǵa kelip pe?! Jetisip júrgenimiz shamaly!.. Malmen birge ósip, malmen birte kúısegen maǵan obal emes pe?!. Tek jýsaýym tana bólek! Qarshadaıymnan tesik ókpe bop tepeńdeýmen kelemin!.. Kórsin ol da!.. Bolmasa, úsh mezgil ishken tamaǵyn aqtasyn!..

M e r ý e r t. Murat!.. Uıat emes pe!.. Mynaýyń uıat qoı... Ol tamaq asyraýǵa kelip pe?!.

M u r a t. Endi nemenege kelipti?!. Maǵan sálem bere kelip pe?! Álde saǵan ba?!.

M u r a t. kelinshegine bajyraıa qarady. Kelinshegi kúmiljip qaldy. Murat taltıyp ornynan turdy. Taltıyp turyp kóleńkesine shyrt túkirdi.

M u r a t. Anaý dvıjokty jóndetpese, bul qudyqtyń sýy bıyl taýsylmas. Men mehanıkti izdeımin. Atańa náletti jeti qat jer astyna túsip ketse de taýyp qaıtamyn! (Shyǵyp bara jatyp). Sender qarap otyrmaı, tazalaı berińder!..

Murat yzalanyp shyǵyp ketken. Qudyq túbinen kúmbirlegen ún estildi. Tysta mashına gúrildep, alystaı berdi. Merýert qudyqqa úńildi. Qyl arqan silkindi.

M e r ý e r t. Áı, atam attas jigit!..

Jaýap bolǵan joq. Taǵy da qudyq túbinen kúmbirlegen ún estildi. Taǵy da dóńbekke baılanǵan ala arqan silkindi. Merýert arqandy tarta bastaǵan. Álden ýaqytta laı sýǵa toly satal-satal qara shelek shyqty. Merýert ony sheship alyp, ekinshi bos shelekti baılady da, qudyqqa qaıta túsirip, laı sýdy tysqa alyp shyǵyp ketti. Osy tirlik áldeneshe ret qaıtalanǵan. Júgirip domalaq kempir kelgende kelini sharshap otyr edi.

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, sharshap qaldyń da!.. Sharshaısyń da!.. Shaldyń da shyǵarmaıtyny joq! Qyryq jyl sý ishken qudyqtyń tabanyn qopartyp!.. Ushynyp ketpeıtin edik qoı! İshe beretin edik qoı!..

Ala arqan taǵy silkindi. Silkingen arqandy kórip, kempir ári tartty, beri tartty. Myzǵymady. Sosyn kelini ekeýi jabylyp ári julqydy, beri julqydy. Myzǵymady. Qudyq túbinen saldyr-kúldir dybys estildi.

M e r ý e r t. Áı, atam attas jigit!.. (Jaýap bolǵan joq. Merýert kózi jasaýrap qyrǵa qarady). Ońbaǵan!.. Ońbaǵan eken ǵoı!..

Kempir de kún salyp qyrǵa qarady. Qarap turyp kúrsindi. Ala arqanda áýeli batpaq -batpaq kól kórindi. Sosyn batpaq - batpaq bilek, balshyqqa uıysqan shash, aýzyn dákemen tanǵan satal-satal bet kórindi. Tysta at tuıaǵy tasyrlap kep toqtady.

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin, ábden jaýrap qapsyń da!.. Sharýa degen osy da!.. Shaldyń da shyǵarmaıtyny joq! Qyryq jylǵy qudyqtyń tabanyn qopartyp!..

M e r ý e r t. Sorly-aı!.. Sorlapsyń ǵoı!.. Bir jeriń synǵannan cay ma?!.

A s a n. Jaı...aıaǵym taıyp ketip...

Qamshysyn ustap Asan shal kelgende, jigit Asan eki búktelip qudyq aýzyndaǵy dóńbekke minip otyr edi. Merýert onyń jyrtylǵan, qantalaǵan bet-aýzyn oramalmen súrtip, qoltyǵynan demep qudyq basynan alyp shyqty. Telnájkasyn sheship, ıyǵyna shálisin japty. Otyra qalyp, aıaǵyndaǵy rezeńke etigin julqylaı bastady. Jylarman bolyp kempirge aıqaı saldy.

M e r ý e r t. Apa!..

U l t ý ǵ a n . Oıbý, qudaı atyp men ne qyp turmyn?!.

Kempir domalańdap júgire jónelgen. Asan shal tonyn sheship, jigit Asanǵa japty, tymaǵyn sheship basyna kıgizdi. Sosyn keıkıip turyp qyrǵa qarady.

Sh a l A s a n.It eken-aý!..

Shapan qushaqtap domalaq kempir júgirip jetken.

U l t ý ǵ a n . Birdeme dediń be?

Sh a l A s a n. Men ne deýshi edim?!. Men degende, endi ne isteýshi edim?!. (Domalaq kempir kún salyp taǵy da qyrǵa qarady. Qyrǵa qarap turyp kúrsindi). Men ne deýshi edim?!.

U l t ý ǵ a n . Birdeme dediń be?

Sh a l A s a n. Saǵan qarap qalǵan sharýa joq, úıge baryńdar dep turmyn!..

Shal Asan Merýerttiń jigitti tym aımalap ketkenin jaqtyrmaı qalyp edi. Kempir sony endi ǵana túsingen sıaqty.

U l t ý ǵ a n . Oıbý, Merýertjan, júre ǵoı!.. Ystyq as daıyndaı ǵoı!..

Domalaq kempir kelinin alyp qýalap ketken. Qudyq basynda eki Asan qaldy. Jigit Asan yrsyldap kúldi. Shal Asan jigit Asannyń nanyn jep qoıǵandaı yńǵaısyzdanyp, qasyna kelip otyrdy.

Sh a l A s a n. Iá, qudyq arshyǵan qalaı eken?

J i g i t A s a n. Qyzyq eken!.. Tirideı kórge túskendeı bolady ekensiń. Tóbeńdegi jalǵyz tesik jabylyp qalatyndaı jan alqymǵa túsedi ekensiń. Qas-qaǵym sátte syzylyp qalatyn jıyrma eki jasyńdy qımaıdy ekensiń. Flotta júrgen kezimde, alǵash ret súńgýir qaıyqpen sý astyna túskende osyndaı bolyp edi. Ákem marqum: "Ózekti janǵa bir ólim", — dep aıta berýshi edi. Búgin sony sezingen sıaqtymyn... Biraq, báribir, qudyqtyń sýy teńizdiń sýynan ashshy emes. Solaı ǵoı, aqsaqal?.. Siz meniń ákemdi biletin be edińiz?

Sh a l A s a n. Eptep...Biraz jyl serik bolǵanmyn... Asyra silteý kezinde jurttyń jalǵyz kóliginiń shana - saımanyna deıin sypyryp, artynan ashynǵan el ekeýmizge sonyń bárin úıdi-úıge jaıaý arqalatyp edi. Keıbir esirikter qyltamyzdan qamshymen osqan. Biraq, odan qor bolǵan biz joq.

J i g i t A s a n . Dúnıe kezek boldy ǵoı?..

Sh a l A s a n.Ol qaı kezek?

J i g i t A s a n. Siz ákeme serik bolypsyz. Endi sizge men serikpin... Áı, biraq, men sizge serik bola almaımyn - aý!..

Sh a l A s a n. Kezegińdi kúte berseń — ómirden kesh qalýyń da múmkin... Onyń ústine, jaman shalǵa serik bolyp qansha jerge uzaısyń. Biz tuıyqtalyp qaldyq, seniń jolyń áli uzaq. Uzaq jolǵa shaý tartqan shal-shaýqandar serik bola alar ma eken?.. Qaıta ózińnen súıeý kútip júrmese... Solaı, shyraǵym, as kóbeıtý úshin de, bas kóbeıtý úshin de dos izdep kórgem joq, dos kóbeıtý úshin árkimge súıkengenim ras, al ol kóp pe, az ba, ony da bilmeımin...

...Mıdaı dala. Muhıttaı kógildir, muhıttaı tuńǵıyq aspanmen kemerlesken kókjıek qana bıik. Kókjıekte qum buırat. Kókjıekten qumyǵyp jetken án sazy qum buırattyń kógildir saǵymynan tógilip turǵandaı edi...

...Qar jatpaı qıyp kete almas,

Qarasha qazdar mekenin.

Qar sazy saǵan jete almas,

Týlama, júrek, jetedi...

...Bir qolynda azyq-túlik salatyn sómke, bir qolynda azyq-túlik salatyn tor, aıdaladaǵy jalǵyz aǵashtyń túbine jete bergen Merýertti Asan toqtatqan.

A s a n . Merýert!

M e r ý e r t. Aý!..

A s a n. Toqtaı turshy!..

M e r ý e r t. Qarǵa adym jerge sharshap qaldyń ba?!.

A s a n. Sharshadym.

M e r ý e r t. Nashar ekensiń ǵoı!.. (Nazdana kúlip). Qudyqtyń sýyn arshyǵanǵa sharshadyń, eger qudyq qazsań qaıter ediń?

A s a n. Men oǵan sharshamaımyn ǵoı. Qajet bolsa qudyq ta qazar edim!..

M e r ý e r t. (nazdana kúlip). Qodarǵa uqsap pa?!.

A s a n. Iá, Qodarǵa uqsap... Sen Baıan bolsań, Qodardy súıer me ediń?..

M e r ý e r t. (nazdana kúlip). Men be?.. Qozy turǵanda Qodardy nege súıemin?..

A s a n. Qodardy Qozydan kem dep saǵan kim aıtty?..

M e r ý e r t. Ómir-baqı aıtyp kele jatqanymyz joq pa!..

A s a n . Qozynyń Qodardan nesi artyq?..

M e r ý e r t. Endi... Qozy - Qozy da... jaqsy adamnyń, jaqsylyqtyń sáýlesi de...

A s a n . Qozy sonda ne jaqsylyq jasady?.. Kimge jaqsylyq jasady?..

M e r ý e r t. Qozy ma?.. Qozy...

A s a n. Mine, solaı!.. Qozynyń Qodardan artyqshylyǵy aqsúıektigi ǵana!.. Al, Qodar qanshama qudyq qazdy, sý shyqpaǵan qanshama qudyqty qaýǵamen toltyrdy?.. Ne úshin?.. Altyn izdedi me?.. Mal úshin, baılyq úshin, jan úshin be?..Joq, Baıandy súıgeni úshin! Al, Baıandy súıgeni úshin ol kináli me?.. Qaıta ony tirideı qudyqqa kómgen Baıan qatygez, egoıst!..

M e r ý e r t. Biraq, sóıtken Qodar kisi óltirdi ǵoı...

A s a n . Ol mahabbat qyzǵanyshy.

M e r ý e r t. Sonda ol da egoıst bolyp shyqty ǵoı.

A s a n. Sen Engelstiń *Byte opredeláet soznanıe* degenin bilesiń be?..

M e r ý e r t. Engelstiń Qodarǵa qatysy qansha?..

A s a n. Qatysy sol, Qodardy qor qylǵan onyń qulaq kesti qul bolǵany, quldyqta ótken ómir!.. Áıtpese, Qozy da seniń Tólegeniń sıaqty júrgen jerine kóleńkesi túspeıtin qysyr sulýlar, qyzdardyń olardy ne úshin súıetinin de bilmeısiń. Ondaılardy oryssha golýboı geroı deıdi...

M e r ý e r t. Qyzyq eken!..

A s a n. Nesi qyzyq?..

M e r ý e r t. Men bir túrli ózimdi-ózim aıap otyrmyn... Jatsa-tursa Qozy men Tólegendi izdeıtin qyzdardy aıap otyrmyn...

A s a n . Ol arman ǵoı. Men qyzdardyń armanyna qyzyǵam... (Asan arly-berli júrip ketti. Jalǵyz aǵashtyń ushar basyna qarady. Jalǵyz aǵashtyń ushar basynan áldene izdegendeı uzaq tesilip qalǵan). Merýert!..

M e r ý e r t. Aý!..

A s a n. Men kelgeli qansha boldy?..

M e r ý e r t. Bir aptasyz bir aı.

A s a n. Demek, jıyrma kún degen sóz. Sen de sanap júr ekensiń ǵoı. Men de sanap júr edim... Netken ótpeıtin kún! Netken taýsylmaıtyn ýaqyt!.. Jıyrma kún boıy bireýge aıtatyn bir aýyz sóz tappaý degen adam balasyna qıanat qoı!..

M e r ý e r t. Qyzyq eken!..

A s a n. Nesi qyzyq?

M e r ý e r t. (kúlip). Kisi aıdalada sóıleı bere me eken?!.

A s a n . Tek sóıleý úshin sóıleý berý mindet pe eken. (Qaraǵashtyń ushar basyna kóz tigip). Máselen, mynaý qaraǵash... (Aǵashty qushaqtap, dińine qulaq tosady). Tyńdashy... Bul da sóılep tur!..

M e r ý e r t. Ne dep tur eken?

A s a n. Men bárińnen bıikpin dep tur. Meni bıik qyp turǵan mynaý mıdaı dala dep tur. Biraq, men jalǵyzbyn dep tur. Meniń bıiktigim — jalǵyzdyǵym deıdi. Quddy bizdiń aqsaqal sıaqty... Ósetin ornyn tappaı adasyp qalǵan jetim baıǵus!..

M e r ý e r t. Qyzyq eken!

A s a n . Onyń nesi qyzyq?..

M e r ý e r t. Sen bala sıaqtysyń! Áıtpese, aǵash pen adamdy salystyrǵandy qaıdan kórdiń? Adam aǵashqa uqsaı ma eken?!.

A s a n. Uqsaıdy eken. Bizdiń aqsaqal dana ǵoı. Ony dana qylǵan mynaý dala ǵoı... Biraq, ol da jalǵyz...

M e r ý e r t. Nege jalǵyz? Apam bar emes pe?!.

A s a n. Apam — bizderge ǵana apa ǵoı. Apam jaqsy kisi. Biraq, ol kisi aqsaqalǵa ǵumyr serik bolǵanmen, ómir serik emes. Ómir serik bolmaǵan.

M e r ý e r t. Apam bolmasa, Murat bar, men barmyn.

A s a n. Murat — Murat qoı. Murat bolǵan soń, ol Tólegen emes. Sondyqtan ol da serik emes. (Merýerttiń alaqanyn ustap). Sondyqtan sen de jalǵyzsyń.

M e r ý e r t. Alaqanym aıtyp tur ma?

A s a n. Alaqanyń aıtpasa da, kóziń aıtyp tur. Adamnyń mańdaıyndaǵy jazýyn kózinen oqý kerek te... Men seni aıaımyn... Aqsaqaldy da aıaımyn...

M e r ý e r t. Aıaǵany nesi? (Kúlip). Aıamaı-aq qoı!..

A s a n. Men erteń ketemin.

M e r ý e r t. Ketkeni nesi?!. (Qolyn julyp alyp). Sondaı da bola ma eken?!.

A s a n. Bolady eken... Men qoı baǵýǵa kelgem joq. Ony sen jaqsy bilesiń... Men aqsaqaldy aldadym. Men aqsaqalǵa serik bola almadym... Al, saǵan serik bolýǵa o basta-aq jazbapty... Qasyńda jıyrma kún júrippin. Jıyrma kún kórip júrippin. Maǵan osy da jetedi!.. Men jalǵyzdyqtan qorqýshy edim. Men endi jalǵyzdyqtan qoryqpaımyn!.. Men endi ózińnen qorqam. Sonan soń ózimnen qorqam!.. Sondyqtan men ketem!..

M e r ý e r t. (jasaýrap, teris burylyp). Sondaı da bola ma eken?!.

Tymyq aspannyń tynyshtyǵyn buzyp, reprodýktor jyrtylyp aıqaı saldy. Merýert atyp turyp júgire jónelgen. Merýerttiń tastap ketken sómkesin ala Asan da kóterilip edi...

Reprodýktordyń daýysy:

Sháı - sháı, qoıym, sháı qoıym,

Quıryǵy qardaı maı qoıym.

Saýlyqtarym semizden,

Qozylarym egizden,

Eı, ıt pen qusqa jegizben!..

...Otgon ortalyǵy dańǵaza. Dańǵaza qylyp turǵan baǵan basyndaǵy aqshelek edi. Aqshelek osyndaǵy jurttyń jalǵyz ermegi edi. Ortalyqta bári bar sıaqty: qyzyl býryl, pochta, radıotoraby, dúken... Osynyń bári sahna túkpirindegi vyveskalar. Ashyq turǵan jalǵyz mekeme — azyq-túlik dúkeni. Ortada shatyrly sáki. Sáki astynda uzyn stol. Stoldyń eki jaqtaýynda uzyn oryndyq. Qaptap otyrǵan jigitter. Ortalarynda shampannan bosaǵan bótelke. Jigitter bás tigip, bilek kúshin synasyp jatyr. Bul da ermek bolsa kerek. Shetinen qyryp kele jatqan Dáýqara bolsa kerek. Utylǵandary ortaǵa aqsha tastap jatyr. Dáýqara umar-jumar usaq aqshany úıip qoıdy. Úıdi de, Muratqa buryldy.

D á ý q a r a . Al, starshoı joldas, kezek seniki!.. Álde, báıgemdi shappaı beremisiń?..

Murat bezireıip tysqa qarap otyrǵan. Jigitter de japyrylyp tysqa qarasty. Baǵan basyndaǵy aqshelek aýyzǵa urǵandaı tyna qaldy. Jigitter de tyna qaldy. Daraq Jaraqty búıirden túrtti.

D a r a q. Ózi márák deıdi. Ózi bropesenal bokser deıdi.

J a r a q. Morák bolsa, myna qý dalaǵa ne jeımin dep kelgen?

D a r a q . It bilet?!.

J a r a q. (Muratqa). Ne de bolsa qatynyń qol balaǵa jaryǵan eken!..

D a r a q. Qol bala ma, álde qol sala ma?!.

D á ý q a r a. Ottapsyń!..

Merýert keldi. Onyń sońynan sómke kóterip Asan keldi. Murat jańa kórgendeı óz áıeline ózi suqtana qarady. Merýert ımenip, kináli adamdaı qysylyp qaldy. Qysyla turyp Asannyń qolynan sómkesin aldy da dúkenge kirdi. Suqtanǵan jigitter Merýertti kózimen iship-jep dúkenge kirgizip salǵan.

A s a n . Orta tolsyn!

D a r a q. Tolmaǵan jyrtyqqa seni qystyramyz da!..

Asan qyrsyqqandaı bos orynǵa barmaı Daraqty yǵystyra Dáýqaranyń qasyna baryp otyrǵan. Dáýqara stakan túbindegi shampannyń sarqynyn usyndy.

D á ý q a r a. Pómeshnek joldas, dám tat!

A s a n . Raqmet! Jerik asym emes!

D á ý q a r a. Jerkenip otyrsyń ba?!. Asty qorlama - qustyrady, azamatty qorlama — pystyrady.

D a r a q. Sportshylardyń ishpeıtin aýrýy bar da!..

J a r a q . Sportshy bolsa, bizdiń Dáýqaramen kúsh synasyp kórsin.

D á ý q a r a . Kel! Bizdiń kústi alaqanymyzdy da bir ustap kór! (Dáýqara bilegin sybanyp, judyryǵyn Asannyń tanaýyna taqaı shyntaǵyn stolǵa qoıdy). Itjyǵys joq! (Jumarlanǵan aqshany túrtip). Tek qaltańdy tekserip al! Nesıe degen bolmaıdy!.. (Asan sıpalaqtap qaltasyna qol saldy. Biraq, qaltasyna salǵan qolyn qaıtyp shyǵara almady). Múmkin, shalbaryńdy sheshersiń?!.

Murat syzdanyp otyrǵan. Syzdanyp otyryp, qaltasynan qyzyl on somdyqty shyǵardy da, laqtyryp tastady.

M u r a t. Shalbar ózimizge de kerek. (Dáýqaraǵa). Qaıtarymnyń qajeti joq. Tutas kettik!..

Dáýqara men Asan tirese ketip edi. Shyntaq astyndaǵy taqtaı qańyltyrdaı maıysty. Stol syqyrlady. Dáýqaranyń ezýi qaıystaı sozyldy. Asan Dáýqaranyń qolyn úsh dúrkin burap, stolǵa tıgizer-tıgizbes etip úsh dúrkin ádeıi bosatty.

A s a n . Qalaı, qaltańyzdy tekserip pe edińiz?

D á ý q a r a . Itjyǵys!

A s a n. Itjyǵys degen bolmaıdy!.. Solaı emes pe?!. (Asan Dáýqaranyń qolyn burap, stolǵa basyp biraz otyrdy. Jigitter tym-tyrys. Asan Dáýqaranyń betine bejireıe qarady.) Qaltańyzdy tekserip shyǵyńyz!..

D á ý q a r a . Meniń áli sol qolym bar!

A s a n. Onda eki qolyńyzdy birdeı ákelińiz! Oń qol, sol qol dep ezip otyramyz ba?!. (Dáýqara eki qolyn qabattap ustaǵan. Asan bir qolymen taǵy da burap aparyp, taǵy da biraz ýaqyt stolǵa basyp otyrdy. Jigitter gýildeı bastady. Dáýqara qolyn qaltasyna salyp, qaıtyp shyǵara almaı qıpaqtady. Muratqa.) Bizdiń qolymyzǵa da kúsh qona bastaǵan. Solaı ma, joldas aǵa shopan?!.

Qos sómkeni sereıte kóterip dúkennen Merýert shyqty. Bir qushaq kilt ustap dúkenshi Abaq shyqty. Jigitterge kelip, qaltasynan qaǵaz sýyrdy.

A b a q. Bútin baıyǵan sıaqtysyńdar ǵoı!.. Dabaı, debıtor qasqalar, qaryzdaryńdy bermen tastańdar!.. (Qaǵazdy oqı bastaıdy). Daraq — on som, Jaraq — on bes som, Úrkimbaı — bes, Búrkimbaı - jıyrma, debıtordyń eń myqtysy Dáýqara sensiń — elý som! Qalǵandaryńnyń tıyn-teben, baqyr - saqyrlaryńdy esepke qospaı-aq qoıdym!..

Jigitter tym-tyrys. Kúmiljip, biriniń betine biri qarasty. Syzdanyp otyrǵan Murat qana edi. Syzdanyp otyryp qaltasyna qol saldy.

M u r a t . Bárin qosqanda jylýyńnyń mólsheri qansha edi?..

A b a q . Dúz som.

Murat qaltasynan aqsha alyp Abaqqa laqtyrdy da stol ústindegi usaq-túıekti de qosa syrdy. Abaq aqshanyń arasynan bıt qaraǵandaı, bir-birlep sanap shyqty. Sosyn jadyrap saldy.

A b a q . Jigitter!.. Murattyń márttigine kim jetken! Murattyń márttigi úshin bir konák, bir shampan!.. Jasasyn Asekeńniń jalǵyzy!.. Ýra!..

B a r l y ǵ y . Ýra!..

A b a q. (Asanǵa kilt usynyp). Bar! Alyp kel!..

A s a n. Bireýdiń dáýletine myrzalyǵym joq!..

Asan ornynan turyp kete bergen. Jurt taǵy tym-tyrys. Taǵy da japyrylyp qyrǵa qarasty.

D a r a q. Mynaýyń noıys qoı! Kúshenip sóıleýin qara kelimsektiń!..

D á ý q a r a. It deseńshi!..

J a r a q . (Muratqa). Asyraýyń az bolǵandaı, endi qoıyńdy qasqyrǵa telip jiberdiń be?!. Jaǵdaıy jaqsy eken pómeshnektiń!..

A b a q. E, bizdiń myqty jomart qoı... (Murat kópke oqty kózin ata bir qaraǵan. Sosyn atyp turyp shyǵa jóneldi. Tystan yshqynǵan mashınanyń gújili estildi). Jigitter!.. (Myrs-myrs kúlip). Bir soıqan bastaldy - aý deımin!.. Qarap qalmańdar!..

Tystan shıq etken tormozdyń ashshy ysqyryǵy estildi. Jigitterdiń bári de óre tura kelgen. Bári de japyrylyp tysqa qarasty. Baǵan basyndaǵy aq shelek baj ete qaldy.

Sháı - sháı, qoıym, sháı qoıym,

Quıryǵy qardaı maı qoıym.

Saýlyqtarym semizden,

Qozylarym egizden,

Eı, ıt pen qusqa jegizben!..

D a r a q . Aý, ana myqtyny óltirdi ǵoı!..

D á ý q a r a . Óltirdi!..

...Jigitter taıly - tuıaǵy qalmaı júgire jónelisken. Mashınanyń gújili jaqyndaı tústi. Shıq etip tormoz ysqyrǵanda úıden domalaq kempir júgire shyqty. Shyqty da áýeli ańyryp turyp qaldy, kenet jýaldyz tyǵyp alǵandaı oıbaıdy kelip saldy.

U l t ý ǵ a n . Oıbaı, qudaı!.. Ne sumdyqqa tap qyldyń, oıbaı! Shyqqyr kózim ne kórip tur, oıbaı!.. (Dáýqara bastaǵan Daraǵy bar, Jaraǵy bar, bylq-sylq etken Muratty súıemeldep ákelip otyrǵyzady. Domalaq kempir júgirip, shurqyrap ústine túsedi.) Myna sorlyny óltiripti ǵoı, oıbaı!.. Myna sorly ólipti ǵoı, oıbaı!.. Jalǵyzymdy jaıratypty - aý, oıbaı!..

D á ý q a r a . Sabyr, ápke, sabyr!.. Búlingen eshteńe joq. Eptep mozgotrásenıe bolsa kerek.

U l t ý ǵ a n . Mozgotresi nesi, oıbaı!.. O ne pálesi, oıbaı!..

D a r a q. Ol ıt bropesanal bokser eken ǵoı! Ol ıtti sottaý kerek! Ol ıtti!..

J a r a q. Bálniske aparý kerek! Sprapke alý kerek! Sprapke alsaq, onyń tuqymyn tuzdaı qurtamyz!.. Asekeńniń jalǵyzyna qol kóterip!.. Basynýyn qańǵyrǵan ıttiń!..

Sómkesin kóterip Merýert kelgen. Bet-aýzy kókala, beshpetiniń óńiri alba-julba. Ultýǵan endi kelinine bas saldy.

U l t ý ǵ a n . Qańǵyryp qaıda júrsiń, oıbaı?!. Myna sorlyny óltirdi ǵoı, oıbaı!.. Myna sorly ólipti ǵoı, oıbaı!.. (Domalaq kempir kelininiń álem-tapyryq túrin kórip, tili baılanǵandaı melshıip turdy da qaldy. Kelinshegin kórip, Murat jyn urǵandaı julqyna turdy. Julqynǵan boıda júgirip kelip bir tepti. Domalaq kempir taǵy shyryldady). Qulynym - aý, saǵan ne kórindi?!. Óltiremisiń sorlyny?!. Óltirdiń ǵoı sor...

Murat arasha túsken sheshesin kókirekten ıterip jiberdi. Domalaq kempir domalap baryp murttaı ushqan. Daraǵy bar, Jaraǵy bar, Dáýqarasy bar, Muratty qaýmalap tysqa súıreı jóneldi. Tysta mashına yshqyndy da lezde alystap ketti. Asan kelgende búıirin taıanyp kelinshek otyrǵan. Júregin ustap kempir jatqan.

A s a n . Ala!.. Ala!.. (Qur yńyrsyǵany bolmasa, kempir jaýap bere almady. Asan onyń basyn kóterip, beshpetiniń óńirin aǵytty). Apa, bir jerińiz aýyryp qaldy ma?

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin!.. Sý...sý ákelip bershi... (Merýert kelip kempirdiń basyn súıep qaldy da, Asan júgirip úıge ketti. Kempir kemsendep kelinine qarady). I-ı, aınalyp keteıin...tirlik degen osy da...Áli-aq jarasyp ketesińder de... (Kese ustap Asan júgirip keldi. Kempir basyn shaıqaıdy). Joq, qudyqtan ákel... tastaı sý ákel. (Asan taǵy júgire jóneldi). Basymdy kótere tússhi...Shal qaıda?.. Shal óristen qaıtqan joq pa?.. Ol da qaıbir jetisip júr deısiń... Jalǵyz ul dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı... (Asan kelip kempirdiń aýzyna sý tosty. Kempir eki-úsh dúrkin jutqan boldy. Soǵan da demigip, tynysy tarylyp tunshyǵyp qaldy). I-ı, aınalyp keteıin...raqmet...jasyń uzaq bolsyn...Tirlik degen osy da...Buǵan da otyǵyp ketesiń ǵoı...

A s a n. Merýert!..Júgir!.. Ortalyqqa bar! Rasıamen jedel járdem shaqyrt!.. Samolet shaqyrt!..

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp keteıin...Ajal jetse aıyrplanyń janymdy alyp qala ma?.. El-jurtty shýlatpańdar... El-jurttan uıat - taǵy.. .Álgi.. .jalǵyzdyń atyn shýlatpańdar...

Úreıi ushqan kelinshek alaqanymen betin basyp júgire jóneldi. Qolynda qamshysy, ústinde ton - tymaǵy, óristen qaıtqan shal Asan áýeli ańyrap turyp qalǵan. Qolynan qamshysy túsip ketti. Biraq, baıaǵy sol tákappar júzi synǵan joq. Kempiriniń qasyna kelip tamyryn ustady.

Sh a l A s a n. Iá, kempes, nemene, o dúnıege baryp qaıtqannan saýmysyń?.. Álde, attanaıyn dep jatyrmysyń? Bul dúnıeniń qyzyǵyn taýysyp bolǵandaı!..

U l t ý ǵ a n . I-ı, aınalyp...senbisiń?..Qımaı turmysyń? Qınalyp turmysyń?.. Osylaı bop qaldy... Osylaı bolaryn sezip edim... Qoı, qınalma. Iilgenińdi kórmep edim... Endi kórmeı keteıin...

Sh a l A s a n. Qaljyńdy qoı! Qara jerdiń budyr - tompaǵy seniń molańsyz-aq jetkilikti!.. Súrinip-qabynyp júrgen joqpyz ba!..

U l t ý ǵ a n. Aıta beresiń de...Áıtpese, súringenińdi kórgen joq edim. Kórgim de kelmep edi... Qaıtesiń, súrinbeıtin tuıaq joq... Bárine men kináli...Kesh...Endi anaý jalǵyzdy súrindire kórme... Osy súringeni de jeter...

Sh a l A s a n. Jalǵyzyń seniń janyńdy alyp qala ma?!. Onan da ólmeý jaǵyn óziń qarastyr. Sory qalyń adamnyń sý ishkiligi de mol bolady. Qaıda salsam qanjyǵamnan qalmaıtyn jantorsyǵym ediń. Áli de azabymdy bólip-jara tús!.. Esesi keıin qaıtady ǵoı... Keıin...tozaqtyń azabyn birge bólip - jarysarmyz. Sóıt. Meniń ómirge áli de biraz qaryzdarym bop turǵany...

U l t ý ǵ a n . I-ı, shal - aı, kúlesiń, o?.. Ǵumyry kúlgenińdi kórgen joq edim...Kúlgeniń esimde joq... Já, meni úıge aparyńdar...Ǵumyrymda kóńilińdi jyqqan kezim bolǵan joq edi. Endi ólsem de, seniń shymyldyǵyńnan shyǵaıyn... (Jigit Asan kempirdi jerden balasha kóterip aldy. Kóterip alyp úıge qaraı bettegen). I-ı, aınalyp keteıin...Ómir degen osy da...Ólmeli kempirdi arqaladym dep ókinip júrme. Ómirde áli de talaı-talaı júk arqalaısyń da... aınalyp keteıin...

Keshki ymyrtta qara quryq jel turdy. Qara quryq saǵymda ıegimen kók tirep, tastaı qatqan tákappar shal tur edi. Onyń shaqyraıǵan janarynda ýyt qalǵan, ot qalǵan.

Sh a l A s a n. Kórmesem degenim osy edi... Batyrdan — bı, bıden — ury, urydan — qary, qarydan — bóri týady deýshi edi. Buǵan da kóziń jetti me!..

Úshinshi kórinis

...Sol kúni qar jaýǵan. Sol kúni qarasha qazdar qaıtqan. Shubar shymyldyqqa jasyrynǵan alageýim dúnıeni sol kúni kúmis qońyraýdyń úni sharlaǵan...

...Qarasha qazdar qańqyldap, Qona almaı júr muz kólge. Týǵan Jer - Ana — altyn baq, Muz bola kórme bizderge!..

...Shubar shymyldyq saýmalap shyr aınalyp turǵan. Shyr aınalǵan alageýim ymyrtta ústi-basy aq qyraý, taıaq ustap eki adam kele jatty. Aldynda shal Asan, sońynda jigit Asan. Ekeýi de pıstolettiń jaryǵynda.

Sh a l A s a n. Ólmegen qul taǵy da bir qar basty. Ólermen qulǵa ómir bar. Bul meniń jetpisinshi basqan qarym shyǵar. Ózińdi-óziń qamshylap, ózińe óziń taǵat bermeı qýalaǵan qysqa ǵumyrdyń taǵy bir jylyn jep qoıdym... "Qarashada mir tur, toqtatsań toqsan kóner me" degen osy.

J i g i t A s a n. Aqsaqal, sonyń qansha qaryn mal sońynda ótkizdińiz?..

Sh a l A s a n. Otyzyn.

J i g i t A s a n n y ń daýysy. Ókinbeısiz be?

Sh a l A s a n n y ń daýysy. Nesine ókinem?!. Maldy tapqanǵa baqtyr deıdi.

J i g i t A s a n n y ń daýysy. Qalǵan qyryq qardy qalaı jedińiz?

Sh a l A s a n n y ń daýysy. Ony men jegem joq! Ómir jedi!..

J i g i t A s a n n y ń daýysy . Sonda qalaı?.. Ómir sizge qaryzdar bolǵany ma?

Sh a l A s a n n y ń daýysy. Joq! Ómirge men qaryzdarmyn.

J i g i t A s a n n y ń daýysy. Túsinbedim.

Sh a l A s a n n y ń daýysy. Túsinbeıtin túgi de joq. Jetpis qardyń qyrqyn, áýelgi otyz jyl ǵumyrdyń qaryzyn óteýge jumsap kelemin.

J i g i t Asannyń daýysy. Qaryzdar bolatyndaı áýelgi otyz jyldyń nesi qymbat edi?

Sh a l Asannyń daýysy .Jaratqan o basta adam balasyna otyz - aq jyl ǵumyr bergen deıdi ǵoı.

J i g i t Asannyń daýysy. Ol ertegi ǵoı.

Sh a l Asannyń daýysy. Erteginiń bári ermek emes.

J i g i t Asannyń daýysy. Siz sonda jaratqanǵa senetin boldyńyz ǵoı?..

Sh a l Asannyń daýysy. Árıne!.. Jaratqanǵa senbegende, kimge senesiń? Seni jaratqan kim?

J i g i t Asannyń daýysy .Ol endi... belgili ǵoı...

Sh a l Asannyń daýysy. Nesi belgili?

J i g i t Asannyń daýysy. Men áke-sheshemniń uryq - sharqymyn.

Sh a l Asannyń daýysy. Demek, seni jaratqan tabıǵat qoı?!. Jaratqan men qudaıdy shatastyrma. Nadandardyń qudaı dep tantyp júrgeni — tabıǵat!..

J i g i t Asannyń daýysy. Naǵyz marksıs bolyp shyqtyńyz - aý!..

Sh a l Asannyń daýysy. Meniń partıalyq stajyma bıyl qyryq jyl.

J i g i t Asannyń daýysy. Solaı ma?!. Qashan ótip edińiz?

Sh a l Asannyń daýysy. Maıdanda.

J i g i t Asannyń daýysy. Keshirińiz, qandaı erligińiz úshin?

Sh a l Asannyń daýysy. Partıa qataryna tek erlik jasaǵandardy ǵana qabyldapty dep kim aıtty? Erlikti tek komýnıser ǵana jasap pa?!. Sen ózi erlik degendi qalaı túsinesiń?

J i g i t Asannyń daýysy. Ony áýeli seziný kerek shyǵar. Ózim ázirge erlik jasamaǵan soń onyń ne ekenin naqpa-naq aıtyp bere almaımyn.

Sh a l Asannyń daýysy. Dúnıede eń qymbat ne dep suraǵanda. Aıazbı: "Ómir", — degen eken. Dúnıedegi eń qasıetti ne degende: "Týǵan Jer, Otan", — depti. "Otan úshin adam eń qymbattysy — ómirin de qıady", — depti. Aıazbı komýnıs bolmasa kerek. Biraq erliktiń ne ekenin naqpa-naq aıtyp bere alǵan.

J i g i t Asannyń daýysy. Aqsaqal, siz saýaldan sál aýytqyp kettińiz. Sonymen áýeli otyz jyl nesimen qymbat?

Sh a l Asannyń daýysy. Seniń jasyń neshede?

J i g i t Asannyń daýysy. Jıyrma ekide.

Sh a l Asannyń daýysy. Otyzdyń qadirin jıyrma ekidegi sen sezbeseń, jetpis qar basqan qarttan nesin suraısyń?!. Ol bir saǵynysh qoı!..

Arttaǵy maıda kóńil júr

Jalynsań qaıtyp keler me?

Maıdaǵy jurttyń ishi qar

Báısheshek qarǵa óner me?

İshinde kimniń oty bar,

Qar jaýsa da sóner me! —

dep Abaı aıtqan eken. Abaıdan ozyp men ne aıtar deısiń.

J i g i t Asannyń daýysy. Sóıte tura, jastardy jek kóretinińiz qalaı?.. Qyzǵanysh pa?..

Sh a l Asannyń daýysy. Ony qaıdan bildiń?

J i g i t Asannyń daýysy. Siz bóten emes, óz balańyzdy da mensinbeı, ıegińizben sóılesesiz.

Sh a l Asannyń daýysy. Iá, kóńildegi bir túıtkil óz balań bolsa, jáne de óz balań ózińnen bóten bolsa jetpis qar basqan qyrt shalǵa munan asqan sor bar ma?!. Men óz boryshymdy óteımin dep júrip, ózge emes, óz balamnyń nıetin tuspaldap tanymappyn. Bul tusta sen Asandy jyqtyń... Kóptiń birimen qosh bolyp, kópshiktiń kirinen tozamyn dep oılaǵan joq edim... Tekti bop óz tórińde otyryp, teksizden japa jekkenshe, tektiniń bosaǵasynda otyryp, tóbeńniń kók tiregenine ne jetsin?..

J i g i t Asannyń daýysy. Sondaǵy ókpeńiz ne?

Sh a l Asannyń daýysy. Jas óspirim zamandas qapa qyldy, Sabyr, ar joq, aıal joq, ildi -juldy. Turlaý qylyp esh nárse basqara almaı, Senimi joq shermeńde, eńkeı jyndy! — dep taǵy da Abaı aıtqan eken...

J i g i t Asannyń daýysy. Siz qaıta-qaıta meni Abaımen qorqytyp, Abaıdyń taıaǵymen jasqaı bermeńiz!...

Momynnan jaman qorqaq joq,

"Qý", "pysyq" degen at qaıda,

Arsyz bolmaı ataq joq,

Aldamshy bolmaı baq qaıda? —

degendi de Abaı aıtqan joq pa edi?!. Abaıǵa júgine bersek...

Sh a l Asannyń daýysy. Aıtpasań — ataly sóz óledi. Ar jaǵyn juptamadyń ǵoı?!. (Jigit Asan jaýap qaptady). Álde, Abaı eskirdi, Abaı tozdy degiń keldi me?.. (Jigit Asan jaýap qatpady). Andap basqaısyń, balam!.. Abaı qashan da aldyńnan shyǵa beredi!..

...Saýmalap shyr aınalǵan shubar shymyldyqqa shal Asan men jigit Asan sińip ketken...

...Ala shubar dúnıe shańqan aspan. Baıaǵy sol qystaý...

...Qolyna aıyr ustap Asan shal shyqty da, kókjıekke kóz tigip turyp qaldy...

...Qolyna aıyr ustaǵan jigit Asan shyqty, kókjıekke kóz tigip sol aıaldady da, shyǵyp ketti...

...Arpyldap ıtter úrdi. Mashınanyń yshqynǵan gújili estildi, tormozdyń ashshy ysqyryǵy estildi...

...Qozy qarny aqtarylyp qalatyndaı qos qoldaı qushaqtap Dáýletbaı keldi. Sońynan kóleńkedeı súmeńdegen Dáýqara men Jaraqqa ala qorjyndy ustata salyp, Asan shalǵa júgirdi.

D á ý l e t b a ı. Oý, jezdeke, salaýmáleıkým!.. Qulaǵyń qyshyp, saǵynyp qalǵan shyǵarsyń!.. Qulaǵyńnan sozaıyn dep keldim!..

Sh a l Asan, (náýmez). Aman júrmisiń, áıteýir?..

D á ý l e t b a ı. Júrmiz ǵoı!.. Iá, mal-jan aman?!. Bas-sıraq ornynda?!. Iá, ápkemniń jaıyn nege suramaısyń?!. Álde, qazaq baıysa qatyn alady dep, tósek jańartqaly júrgennen saýmysyń?!. Baıqa!..

Sh a l Asan. Aldymen jarapazanyńdy aıtyp aýyz jıǵan joqsyń! Ápkeńniń jaıyna jete almaı jatyrsyń da!..

D á ý l e t b a ı. Á, solaı ma eken?!. Qalqaıyp, qulaǵyńnan kún kórinip qalypty, ápkemniń aıy ótken - aý, tegi!.. Iá, ápkem degen altyn ǵoı bizdiń!.. Altyn adam ekenin aýyryp qalǵan soń bildik te!..

Sh a l Asan.E, senderdiń tuqymdaryń shetterinen asyl ǵoı!..

D á ý l e t b a ı. Endi qalaı!.. Asyl adamnyń aýrýy da qadirli!.. Áıtpese, birinshi hatshynyń ózi ádeıilep bálniske baryp, kóńilin suraı ma?!. Asekeńder erekshe jaratylǵan jan da!.. Árıne, seni aıtyp turǵam joq!.. Sondaı áýlıe adamnyń qadirin basymyzǵa is túskende ǵana bilemiz!.. Búkil bálnisti aıaǵynan tik turǵyzyp, ápkemdi ajal aýzynan ap qaldy!.. Iá, bári de Murattyń arqasy ǵoı!.. Aıtpaqshy, onyń ózi qaıda?!.

Sh a l Asan, (aıyryn qashaǵa súıep). Tabynǵanyń Murat bolsa, tabarsyń!.. (Tekshege baryp otyryp). Sonymen, asyl ápkeńniń haly qalaı eken?

D á ý l e t b a ı. Asyl ápkeme men de kirip shyqtym. Haly jaqsy! Sen túgili hanǵa sálem beretin túri joq! Úıge qaıtam, ala ket dep jata jabysqany. Jaman shaldan basqa myna qý dalada qaldyrǵan nesi bar deseńshi?!. (Jigit Asandy kórip). Oý, tasqa shyqqan quljadaı odyraıyp neǵyp tursyń?!. Osy seniń sálemiń neshe som turady? Beri kel, satyp alaıyn!.. (Jigit Asan qulyqsyz ǵana sálem bergen. Dáýletbaı ıtinip baryp Asan shaldyń qasyna otyrdy da, sómkesin tizesine qoıyp, kiltin ashty).Endeshe bylaı, joldas pómeshnek, toıys, kýrsant joldas!.. Mynaý — saq boz derektiriniń buıryǵy! (Jigit Asannyń qolyna qaǵaz ustatty). Mynaý — saq bozdyń joldamasy! (qolyna ekinshi qaǵazdy ustatty). Mynaý — jol qarajatyń men bir aılyq zarplatań! (qolyna aqsha ustatty). Qalaǵa barasyń! Bir jyldyq assımılátordyń kórisine barasyń!.. Saq boz derektiri bolyp, men bolyp osylaı sheshtik!..

J i g i t A s a n . Men qalaǵa nege baramyn?

D á ý l e t b a ı. Aıtyp otyrǵan joqpyn ba!.. Saq bozǵa maman kerek. Oǵan jastar barýy kerek!.. Men bolyp, saq boz derektiri bolyp osylaı sheshtik!

J a r a q . Iá, solaı sheshtik!

D á ý q a r a . Sheshtik.

Bári de jigit Asanǵa qadalyp aıtty. Báriniń de júzderi sýyq, sózderi nyǵyz.

J i g i t A s a n . Joq, men eshqaıda ketpeımin!

D á ý l e t b a ı. Ketkeniń durys shyǵar!..

J a r a q. Ketpeseń — ketiremiz!..

D á ý q a r a . Ketiremiz!..

J i g i t A s a n . Men nege ketemin?!. Men ketsem, aqsaqalǵa kim serik bolady?!.

D á ý l e t b a ı. Senen basqa da pómeshnek tabylar!..

J i g i t A s a n . Joq, men eshqaıda ketpeımin!..

Jigit Asan qaǵazdardy aqshasymen qosa Dáýletbaıdyń aldyna laqtyryp jiberedi. Dáýletbaı aspaı-saspaı jınap, qattap, qaıtadan ortaǵa qoıdy.

J a r a q . Aqsaqal deıdi eshe!.. Aqsaqaldyń jalǵyzyna qol kóterip!..

D á ý q a r a . Basyńnyń aman qalǵanyna shúkir de! Aqsaqal ara túspegende, endigi kóziń jyltyrap túrmede jatatyn ediń!..

Sh a l Asan. Já!.. "Jaman aýyldyń ıti daraqy" dep!.. Bas basyńa bı bolma!.. Ázirge bul shańyraqta kisi bar! Bul shańyraqtyń ıesi bar!.. Al, qalańa bara ma, barmaı ma, kete me, ketpeı me, ony Asannyń ózi sheshedi!..

D á ý l e t b a ı. Oý, jezdeke, bul qalaı?!. Bul nege sheshedi?!. Myna men bolyp, saq boz derektiri bolyp sheship qoıǵan joqpyz ba! Qalǵan sharýany aǵa shopan sheshedi!.. Murattyń ózi sheshedi!..

Sh a l Asan. Jón, jón.... Endeshe, kázirden bastap myna malyndy aǵa shopanyńa sanap ber! Sonymen ekeýimiz de: "Qosh esen bol", — desemiz!..

D á ý l e t b a ı. Ne deıdi?!. Qosh-esen boly nesi?!. Aljyǵannan saýmysyń?!. Jo-joq, onyń bolmaıdy, jezdeke!.. Ony da aǵa shopannyń ózi sheshedi!..

Sh a l Asan. Bárimizdiń de taǵdyrymyz aǵa shopannyń quzyrynda qaldy deseńshi?!.

D á ý l e t b a ı. Solaı, jezdeke!..

J i g i t Asan aldymen "nyǵyz" jurtty kózimen sanap shyqty. Biriniń júzi bylsh etken joq. Sosyn shal Asanǵa qarady. Álginde ǵana kók tirep otyrǵan ıegi salbyrap, tákappar turqy búgilip, basy omyraýyna túsip ketken eken. Jigit Asan atyp turyp júgire jóneldi...

...Baıaǵy atshaptyrym zal. Adam janynan basqanyń bári bar, Murat qyzy kóterip, yrsıyp kúlip turǵan dáý portretiniń astynda, dıvan - krovatta ólip qalǵan adamdaı sireıip turyp uıyqtap jatqan.

Ultýǵannyń daýysy. Myna sorlyny óltiripti ǵoı, oıbaı!.. Myna sorly ólipti ǵoı, oıbaı!?.

M u r a t, (shoshynyp oıanyp) A?!. Ala!.. Apa.. (kórshi bólmeden júgirip Merýert shyqty. Kúıeýiniń alarǵan kózine shoshyna qarady). Bireý aıqaılady ma?!.

M e r ý e r t. Óziń bolmasań, saǵan kim aıqaılaýshy edi?!.

M u r a t. Apamnyń daýysyn estip edim ǵoı?

M e r ý e r t. Apamdy kóretin endi sende bet bar ma?!.

Shampannyń bótelkesi bos bolatyn. Murat aýzy ashylǵan araqtan aıǵyr staqanǵa toltyrdy da, tartyp jiberdi. Dıvanǵa qaıta baryp otyrdy da, dombyrasyn qolyna aldy. Sart etip syrtqy esik ashyldy. Jigit Asan enteleı kirip edi. Merýertti kórip aptyǵyn basty, sosyn birden tórge shyǵyp oryndyqqa jaıǵasty. Murat kúı shertti. "Kókeıtestini" shertti. Bir shama táýir shertti.

J i g i t A s a n . Áı, Murat!.. Men eshqaıda ketpeımin!.. (Murat qulaǵyn da asqan joq. Onyń júzinde sharasyzdyqtyń, kómpistiktiń keıpi bar edi). Áı, aǵa shopan!.. Men eshqaıda ketpeımin!.. Estidiń be?!

Murat qulaǵyn da asqan joq. Kúı aıaqtalǵan. Álde araqtyń áseri, álde kúıdiń áseri, Murattyń kózinde jas bar edi. Ornynan turyp stol basyna kelip otyrdy. Otyrdy da Asanǵa tesilip qarady.

M u r a t. Sonymen, ketpeımin de!..

A s a n . Ketpeımin!

M u r a t. Endeshe kelisip alalyq.

A s a n . Kelissek, kelisip alalyq.

M u r a t. Kelispeı turyp, eseptesip alalyq.

A s a n . Meıli, Esepke júırik ekenińdi bilemin. Bastaı ber!..

M u r a t. Sen ǵoı meni urdyń?..

A s a n. Urdym.

M u r a t. Meıli, ony da keshirdim.

A s a n. Ótirik! Keshirgen joqsyń! Keshirgen boldyń.

M u r a t. Sotqa berdim be?

A s a n . Bergen joqsyń. Qoryqtyń.

M u r a t. Senen be?

A s a n. Joq. Tirlikten. Ózińniń tirligińnen.

M u r a t . Meniń tirligim seniń tirligińnen kem bolyp pa?

A s a n. Seniń tirligińniń bári ótirik. Jurt aldyndaǵy jalǵyz kóziriń — jomarttyǵyń edi. Biraq, jomarttyq ta tabıǵatynda joq. Maıy taýsylǵan arbanyń kópshigi qalaı shıqyldaıtynyn bilemisiń? Qaltańnan aqshańdy shashyp turyp ta, seniń qý janyń arbanyń sol qańsyǵan kópshigindeı qajalady. Kisiligiń de ótirik. Kisilik te seniń tabıǵatyńa qonbaǵan. Kisiligi bar adam ómirden qoryqpaıdy. Sen ómirdi shaıannyń urǵashysyndaı kóresiń. Shaıannyń urǵashy erkegin jep qoıatynyn bilemisiń? Sen ómir jep qoıa ma dep zárezep bolasyń!

M u r a t . Meıli, solaı-aq bolsyn. Sonda men sekildi kisápir adamnyń qasynda qos bolyp qalaı júrmeksiń?..

A s a n . Nesi bar, tiri ákeniń qasynda tiri jetim bolyp sen de júrip jatyrsyń ǵoı. Men seni emes, aqsaqaldy aıaımyn!

M u r a t . Aqymaq! Sen aldymen ózińdi aıa! Sen aldymen óz áýseleńdi kórip al! Jurtqa tulǵa bolǵandaı, sen kimsiń?! Seniń qolyńnan qoı baǵý da kelmeıdi. Al meniń qolymnan qoı baǵýdan basqa eshteme kelmeıdi. Men de shaldy aıaımyn dep bilimnen qaldym. Bılikten qaldym. Qolymda tym bolmasa, anaý Dáýletbaıdaı sholaq qamshym da joq. Shal da kóne kóńil, qysyr danalyqqa sengen adal aqymaqtyń biri!.. Óıtkeni ol da qoı baǵýǵa jaralmaǵan pende. Oıynan — boıy kiltti, danalyǵyn — balalyǵy jep qoıady. Aıdaǵanyń bes eshki bolǵan soń, ysqyryǵyńnyń jer jarǵanynan ne paıda?.. Qyryq jyl qoı baǵyp, jeń - jaǵasy qı sasyǵannan basqa tapqan bar qadary ne?!. Men ondaı aq kóz bolǵym kelmeıdi. Óıtkeni, qur eńbekpen, qur adal kóńilmen búginde qoı baǵýǵa da bolmaıdy. Búginginiń qoıyna da qulyq kerek. Japan túzde mal sońyna ergen jalǵyz qaranyń kúni ketken. Kázir kompleks keldi. Oǵan máńkóse de, qý da, sum da, sen sıaqty adal aqymaq ta kelip jatyr. Solardyń ortasynda meniń ornym bar ma, joq pa? Bolsa qandaı?.. Taǵy da salaqtap qoı sońyna erý me?.. Úndemeısiń, o?.. Endeshe, "Aıazbı álińdi, qumyrsqa jolyńdy tap!"..

A s a n. E, túsinikti boldy. Men de bireýge jol siltemekpin de!.. Atanyń arýaǵyn, ákeniń batasyn qorlaǵan sen sıaqty bir aıarǵa Isa aıtqan eken:

Ákeń jaqsy kisi edi jambas jegen Jaqsydan jaman týsa ońbas degen. Jatyrdan bir kinarat ketken shyǵar, Ittiń boǵy qylshyqsyz bolmas degen!.. — dep. Satan daýa joq eken!..

Tym-tyrys. Úsheýi de oryndarynan atyp turyp turǵan. Úsheýi de sostıyp qalǵan. Merýerttiń kózinde tiksiný bar. Murattyń júzinde qorlaný, yza bar. Aǵynan aıtsa da, artyǵyraq aıtqanyn sezgen Asan da daǵdaryp qalyp edi. Merýert Asannyń qasyna keldi. Ún túnsiz biraz turdy.

M e r ý e r t. Ketkeniń jón shyǵar...sóıt...

Asan Merýertke tandana qarady. Biraq, onyń bet-júzinen eshteńe oqı almady. Birdeme aıtqysy keldi. Biraq, aıta almady. Aıtpaǵan qalpy salbyrap shyǵyp ketti. Ekeýi tóbege urǵandaı turyp qalǵan. Bir-birine telmirgen qalpy turyp qalǵan. Murat Merýerttiń shaqyraıǵan sharaly kózinen júzin taıdyryp áketti de, oryndyqqa sylyq túsip mańdaıyn ustady. Basyn qaıta kótergende, terezege telmirip, jylap turǵan kelinshegin kórdi. Qasyna jetip bardy.

M u r a t. Neǵyp tursyń?..

M e r ý e r t. Keteıin dep turmyn!..

M u r a t. Qaıda ketesiń?

M e r ý e r t. Bilmeımin.

M u r a t Merýerttiń tizesin qushyp otyra ketti.

Murat. Aınalaıyn!.. Sadaǵań keteıin!.. Ómir-baqı qulyń bop óteıin!.. Tabanyńdy jalap óteıin!.. Bir tilegimdi bershi!.. Aınalaıyn, ketpeshi!.. Merýert miz baqqan joq. Júzi de synbady.

M e r ý e r t. Tur.. (Murat turdy). Sen maǵan qul bolmaı-aq qoı!.. Áıelge qul bolǵan erkek ómirden barqadar tappaıdy. Saǵan endi qaırat kerek! Sen endi atam men apamdy oıla! Ózińdi oıla! Qolyńnan kelse, ózgeni de oıla! Meni umyt! Meni umytý saǵan onsha qıynǵa túspes!..

Merýert kilt burylyp shyǵyp ketti. Murat esikke deıin ere barǵan.

M u r a t. Merýert!.. Me-rý-ert!..

...Rúkzagyn arqalap úıden jigit Asan shyqty. Aq taıaǵyn ustap, kókjıekke telmirgen Asan shaldyń qasyna bardy.

J i g i t A s a n . Aqsaqal!.. (Asan shal jaýap qatpady). Aqsaqal, meniń sizge aıtarym bar edi... (Asan shal jaýap qatpady). Aqsaqal!.. Bir aıdaı dámdes boldyq... Bir aı qasyńyzǵa erippin. Biraq, men sizge serik bola almadym. Men sizdi aldappyn... Men nashar Asan bolyp shyqtym... Keshirińiz...

Sh a l Asan. Shyraǵym, qysqa ǵumyrdy bir-birimizden keshirim suraýmen ótkersek ne bolǵanymyz?!. Keshirmesek taǵy kim bolǵanymyz?!. Sezem, ulym!.. Men bárin de sezemin!.. Aq júregińdi beker kúdikpen kúpti qylma!.. Aq peıilińdi naqaqtan laılaıtyn men emes!.. (Aq taıaǵyn jigitke ustatyp). Qalǵan qysqa ǵumyrǵa maǵan munyń qajeti bola qoımas! Men endi qaıda uzar deısiń?!. Qara ormanǵa qazyq bolmasam da, sary aýyz balapandaı áli de maǵan aýyz ashqan shańyraǵymda pende bar, sony uıasynan ushyrmaı men endi jumaqqa qusa da úı jyqpaıtyn shyǵarmyn!.. Tek, adamdy aq taıaq qana asyraıdy dep oılama, uzyn jolǵa taıanysh bolmasa da aq sháýli bop ótem deme, qanaty talǵan qara búrkitti de esińnen shyǵarmasań bopty da!..

J i g i t A s a n . Aqsaqal! Biz áli kezdesemiz ǵoı! Men sizdi qaıtsem de taýyp alamyn!..

Sol kúni kar jaýǵan. Sol kúni qarasha qazdar qaıtqan. Shubar shymyldyq jamylǵan kókjıektiń etegi qyzyl munart edi. Qyzyl munart kókjıekti kúnniń qyzyl shar tabaǵy tesip kirip bara jatqan. Kúnniń qyzyl shar tabaǵy qarańdap eki adamnyń kóleńkesi ketip bara jatqan. Iegimen kók tiregen tákappar shal eki adamnyń kún betindegi nobaıyn shyǵaryp salyp tur edi...

Jigit Asannyń daýysy . Aqsaqal!.. Men sizdi qaıtsem de taýyp alam!.. Taýyp alam!..

...Shubar shymyldyq jamylǵan alageýim dúnıe. Alageýim dúnıeni án terbetip turǵan!..

...Qarasha qazdar samǵady,

Bazaryn jazdyń saǵynyp.

Qarasha qazdar samǵady,

Qyraýdan monshaq taǵynyp.

Qazdardyń kúzgi sazdaryn

Áketer alys qara jel.

Júrektiń kúzgi nazdaryn

Kóterer me eken qara jer?!

Balaýsa júrek bulqynsa,

Qulpyrar jazda túz gúli.

Balaýsa sezim bir tumsa

Qarymas pa eken kúz kúni?!

Naızaǵaı menen mahabbat,

Jazıra jazǵa jarasqan.

Kútemin senen marhabat,

Jańbyrly kúzgi qara aspan.

Qarasha ketpeı kar almas,

Jerimniń taý men tastaryn.

Qar syzy saǵan bara almas,

Jasyma, júrek, jasqanyp.

Qar jatpaı qıyp kete almas,

Qarasha qazdar mekenin.

Qar syzy saǵan jete almas,

Týlama, júrek, jetedi.

Qarasha qazdar qańqyldap,

Qona almaı júr muz kólge.

Týǵan Jer - Ana — altyn baq,

Muz bola kórme bizderge!..

Shymyldyq.

Eskertý: Óleńdi aqyn Asqar Egeýbaev pesaǵa arnap jazdy.

1976j.

---