InfoHub Logo

Bizdiń aýylda kúni búginge deıin qudaıy qonaq kelse de dastarhanyn jaıyp otyryp úı ıesiniń:

— Janjigit atańnyń saptaıaǵyna quıyp bereıin be, álde syrly kesemen syzylyp otyryp ishemisiń? — dep suraıtyn ádet bar.

Munan soń, aldyndaǵy asyn taýysa almaǵan áldekimge:

— Janjigit atań jeti saptaıaqty da buıym qurly kórmegen, jeti qasyqty júk sanasań, atańa tartpaǵan ekensiń! — dep sókkendeı bolady.

Jigittiń jigittigin de Janjigittiń saptaıaǵymen ólsheıtin kedeı jomart asty keıkımeı, kekirmeı taza jep, taza turyp ketken qonaǵyn:

— Janjigit atasynyń sarqytyn ishken ǵoı! — dep músirkep, maqtanyshyn taǵy da óziniń atasynyń esebine jyǵa salady.

Bul ádettiń úı ıesiniń sybaǵasyna tıer syny da joq emes. Dastarhan qorash bolsa, qonaǵy:

— Nemene, bul úıde Janjigit atamnyń saptaıaǵy joq pa edi? — dep qyrsyqsa, qazandy qaıta kóterýge týra keledi, bolmasa keshirim suraýǵa májbúr.

Kázir bar-joǵyn kim bilsin, kezinde shaǵyn aýyldyń, Sadyq jezdemizshe aıtsaq — «alty tazdyń aýylynda» tútin bas saıyn bir-birden Janjigit atamyzdyń saptaıaǵy bolýshy edi. Ol saptaıaqtyń sıymy úsh lıtr. Sol saptaıaqty jasaıtyn Jumahan:

— Úsh lıtrden bir tamshysy kem bolsa, meniń aýzymdy tigip tastańdar! — dep ant-sý ishetin.

Erikken jurt ólshep te kórgen. Aǵash kórse aıaǵymen de jona biletin sheber qashan da jańylǵan emes, bir tamshynyń artyq-kemi bolǵan da shyǵar, áıteýir Jumahan aǵamyzdyń aýyzy tigilmeı kúni búginge deıin aman-esen júrip jatyr. Al Janjigit atamyz elýinshi jyldary júzdiń onyna jeter-jetpes, jeter-jetpeste aljymaı, aqylynan adaspaı, Alladan ajal tilep otyryp aýyrmaı, syrqamaı dúnıeden ótken. Artynda jeti saptaıaqtyń ańyzy qaldy. «Daýdyń basy Daırabaıdyń kók sıyry» demekshi, ańyzdyń basy áý basta naýryzdyń kójesinen shyqsa kerek. Janjigit jeti úıden jeti saptaıaqtan kóje ishipti-mys, jeti úıdiń árqaısysynan jeti saptaıaqtan ishpese de bir-birden jeti saptaıaqty taýyssa adamǵa edáýir júk, ishti me, ishpedi me, ony da kim bilsin, «ishti» dep Jumahan sekildi ant beretinde eshkim joq. Senbeıin deseń, naýryzdyń kúni ár úıde dastarhan jaıylyp, ár adam jeti úıden dám tatatyn ejelgi salt taǵy bar...

...Janjigit atamyz sol kezdiń ózinde boıy eki metrden sál qalqyńdy, birdemeni istep otyrmasa eki qoly aldyna syımaıtyn eresen iri kisi edi. Qorasanǵa qaramastan qarasur beti, tabıǵattyń sarańdyǵynan astaýdaı ıegine jetpeı qalǵan alań-qýań juqalaý saqal-murty qazandaı basyna jarasyp turatyn. Jurt ony seksenge keldi deýshi edi, «men seksenge keldim» dep atamyz jurtqa esep bergen emes, áıteýir, adam túgili albastysynan da bótendi ozdyrǵysy kelmeıtin «atty tazdyń aýyly» shal bitkenniń myqtysy men ádemisi Jákeń bolar dep onyń aldynda jan salmaýǵa tyrysatyn.

Qysy qasqyr ishiktiń ózin qaýsyrtatyn ári sýyq, ári uzaq bolǵandyqtan ba, bizdiń aýyldyń esigi alasa, bosaǵasy sypaıy ǵana sıatyn sybyzǵydaı qysyńqy keledi de otynǵa ókpelegen jyqpyl-jyqpyly únemi jylap turyp tabaldyryqty muzǵa qıqyraıtyp qoıatyny óz aldyna bir sán. Bir kerigi bolsyn bolmasyn, ertteýli atqa miný úshin de kúni buryn etegin kesip i astaıtyn erinshek jurttyń qyrsyzdyǵy ma, álde qyzyq úshin be, ol muzdy oıyp tastaıtyn erkek-urǵashyda qulyqta joq. Qaq tórde qaınaǵasy otyrǵandaı kire bere etbetinen túsip sálem berip, shyǵa bere tońqaıyp jatyp etegin túrmeı ketken bir adam, áı, siráda bolmaǵan shyǵar-aý!.. Janjigit atamyzdy qınaıtyn jalǵyz qıanat osy esigi bar bolǵyr. Ne eńkeımeı ne shalqaımaı, jartastaı tip-tik júretin alyp dene eki búktetip, bir qyrymen bosaǵany qaqyrata kirip kele jatyp:

— Azap qoı mynaý, azap! — deýshi edi.

Azap ta bolsa atamyz saptaıaǵyna bola sol bosaǵany quryp ketkende jylyna bir dúrkin keńitip shyǵatyn. Torǵaı sý ishken kúni. Torǵaı baıqus sý ishti me, ishpedi me, ony da kim aldady deısiń, áıteýir, naýryz kúni shatyrdyń shalǵaıy tumaýratyp, irgeni sylp-sylp urǵan tamshyny da tamashalap, qys boıy pesh tóbesinen túspeıtin qara sıraqtardyń jeti saptaıaq bolmasa da qara kójege jetkeninshe qarq bolyp qalatyny ras edi. Qaıyzǵaq pen shóptiń qoqymynan basqa ne tabatynyn qaıdam, kúnshýaqty saǵalap, maljań-maljań kúıis qaıyrǵan sıyrlardyń qyr arqasyn bazarlaǵan torǵaılar da shyr-pyr jyrǵap jatatyn.

— Áı, anaý aramqatqyrdy aıdap tastańdarshy, terezeni syndyrady-aý! — dep otyratyn úlkender.

— Álgi Janjigit atań qaıda, izdeseńdershi, — dep kójege jete almaı ómeshegi quryǵan áldekim ánsheıinde sálemin buldasa da dáp sol kúni Janjigit atasyn saǵyna qalatyny bar.

Bir ǵajaby naýryz kúni bolmasa, Jákemdi tamaq ústinde kórgen eshkim joq. Quddy ózin naýryzdyń kójesine saqtap júrgendeı úı-ishi asqa júgingende ol mal jaıǵap, ne otyn jaryp, ne qar kúrep, tipti túk tappasa sonaý Mekalaı zamanynan beri ádire qalǵan ketik balta, kereksiz saımanǵa sap jonyp otyrǵany.

— Qoraǵa júgirińder, qoradan tabasyńdar! — deıdi «elgezektigimen» el asyraǵan erinshektiń biri kósh jerdegi kóshedegini jumsap.

«Alty tazdyń aýyly» taıly-tuıaǵymen ala jazdaı shóp shapsa da naýryz týa aty aqyrǵa jete almaı týlaq bop, sıyry kóteremnen kúresinde qalatyn jyldaǵy taýqymeti. Jalǵyz saýyndy ary súırep, beri súırep jambasyn tesse, kolhoz qorasyndaǵy aıaq artyp, arba men shana súıregen kúsh-kólik ańyraǵanda Altaıdy kúńirentedi. Ol shirkinderdiń asqazandaryn saptaıaqpen sanap ta ala almaısyń. Qara jumysqa kelgende shetinen qarataıaq bop shyǵa keletin, qarataıaqtyń qalamyn ustatsań qara tanymaı qalatyn «alty tazdyń» pysyqtary bireýdiń kúshin, bireýdiń isin synaǵanda týra Tolybaıdyń aýzynan túsip qalǵandaı, ysqyrǵanda jat túgili aǵaıynnyń ózi jaǵasyn ustaıdy-aý!.. Toqsany jıylyp bir torpaqtyń bóksesin kótere almaı:

— Oıbaı, bul neme Janjigit atań kelmeı turmaıdy endi, — dep shýlasyp jatqany.

Atasy qazaq sıyrdy sasyq dep mensinbeıtin «qarataıaqtar» ol shirkinniń qalaı jatsa da artymen turatynyn qaıdan bilsin. Árıne, Janjigit atań izdetpeı-aq ózi keledi. Keledi de torpaqty qoıyp atan ógizdiń ózin aldymen bóksesinen kóterip, tońqaıtyp butynyń arasynan qaraýyl qaratyp qoıady da alqymynan kóterip aıaǵynan tik turǵyzady. «Qarataıaqtar»: «paı-paı, baıaǵynyń batyrlarynan qalǵan jurnaq qoı!» dep tańdaı qaǵysyp bylaı shyǵa bere: «osy shubar shal bolmasa bul aýyl ashtan ólgendeı eken-aý!» dep kúńkildesetinin qaıtersiń. Qalaı dese de ala jazdaı aýyldyń qarataıaǵy men qara jaıaýynan arqasy jaýyr, saýyry qaıys bolǵan kúsh-kólik qashan kók jetilgenshe Jákeme minip ese qaıyrady... Kók jetilgen soń...kóteremi túgil kóshelisiniń kóseý ustaýǵa jaraıtyn kók baqaıyna deıin búkil kolhoz bolyp ıtarqa qospen kóship kúredi: qarataıaǵy atta, qara jaıaýy qý janyn qamshylap, el qamy úshin etigin sheshpeı «sosıaldy ekpindi eńbekke» kirisedi. Áýelgi kóktemgi egis, odan soń pishen, oǵan jalǵasyp keledi. Bul kezde Jákemniń sharýasy shash-etekten: noqta kórmegen jal-quıryqtynyń shý asaýyn arbaǵa telip, qara kirse qasqyr qamaǵandaı ókiretin ógizdiń taǵysyn da tanaýyn tesip soqaǵa salatyn Jákem. Áıteýir, soǵys degen zaýal túrip jatty da qatyn-qalashtyń etegi biteý, áıtpese arqan kerip, tolǵatqan kelinshektiń belin ustaý da Jákemniń mindetine qalar ma edi...

...Kolhoz bolǵan soń bastyq bar, bastyq bolǵan soń onyń orynbasary bar, MTF, OTF, KTF deıtuǵyn fermalarǵa bastyq kerek, pishen men egin de egesiz qalmaıdy, qudaı saqtap áıteýir shoshqa baqqanymyz joq, áıtpese jetinshi jastyqty kórshi kerjaqtardan qaryzǵa alar ma edik?.. Qosh, sonymen atyshýly alpys tútinge alty bastyq. Sátine qaraı altaýy birdeı taz bolsa, solardyń shashyn baptaıtyn, atyn, bórkin kıgizetin kómekshilerin qosqanda ár tútinge bir-birden aıǵaıshy. Áıteýir soǵysqa jaramaǵandardyń qamshyǵa jarap turǵan zamany ǵoı, kári-qurtań, qatyn-qalash, bala-shaǵa jorta bolsa da solardy pir tutyp jamandyǵyn «alty tazdyń aýylynan» asyrmaı, jaqsylyǵyn Altaıdan alasartpaı altaý úshin ár úıde bir-bir taraq ustap otyrǵan kúnder-aı! Bılik bólisinde baýyrynan dáretke otyratyn erkek sanatyndaǵy basy bos jalǵyz Jákeme portfel jetpeı qalǵan soń bar salmaq soǵan túspegende qaıtsyn!..

Torǵaı shyrylymen turyp ketetin atamyzdy azanǵy alty samaýyr shaıdan soń sıyr sáskede shyqtaǵy izinen taýyp alatyn edik. Ánsheıinde de Altaıdyń shyńyn kóleńkesimen jasyryp, taltaıyp qaraǵan tazdyń bórkin túsiretin alyp dene túıe kirse jyrtylmaıtyn shalǵyndy el kóshkendeı japyryp ketedi: eki jambasyna kezek teńselip, eki ıyǵymen bytqyldy qaǵyp otyratyn ádeti qol shalǵynyń yrǵaǵynan juqsa kerek. Soǵys kezinde zaýyttarymyzdyń qansha tańki shyǵarǵanyn aǵamyz Kamal Seıtjanuly búgin ǵana sanap týysty ǵoı, al ol kezde balalarǵa arnap jasalǵan bir tutam shalǵyny ár kolhozǵa ákelip úıip tastaǵan. Baǵymyz ba, sorymyz ba, on jasqa jeter-jetpeste shalǵy ustadyq, ony da ustatqan Janjigit atamyz: sabyn uzyn qylyp, qolturmashyn kindigimizden keltirip saptap beredi de tý syrtymyzdan qushaqtap alyp shóp shabýdy úıretedi... Sodan yrǵań-yrǵań, yrǵań-yrǵań, yrǵań-yrǵań...

Qystyń sary aıazy qysqanda bir tóbet: «qap, keler jyly súıekten úı salyp almasam ba!»-degen eken, naýryzdyń kók muzynda kóterem baǵyp, jaıaý-jalpy julyǵynan tozǵan jurt shilde týmaı jatyp-aq shókelep qalǵan kári shóńgege deıin jambasy jer ıiskemeı shalǵy ustaıtyn ádeti. Sondaı bir kúni eki saba qymyz, bir qoıdyń býymen jalǵandy japyryp tastaıtyndaı kolhoz asar jasaıtyn boldy. Shóp jumsaq, shalǵy júırik bolady dep erteńgi shyq, túngi ylǵaldy da bosqa jibermeı aı jaryǵynda da qarap jatpaıtyn Jákem Sholpan týmaı shabyndyqqa jóneldi. Artyna adam jolatpaıtyn, aldyna barsań tistep, yńǵaıyna kep qalsań sıyrsha týra shaptan tebetin qyrshańqy kók baıtalǵa meni jaıdaq mingizip jetelep aldy. Bul baıqustyń aty baıtal demeseń jasy kolhozben qurdas bolsa kerek, moıny qomyttan, arqasy erden bosamaǵan týlaqqa aıǵyr qaramaı qoıǵan soń baıtal zaty máńgilikke mańdaıyna jazylyp qalypty. Janýardyń Jákemnen basqa tiri pendege júgen saldyrtpaıtyn minezi jáne bar. Baıtal túgili baqaıly at kótermeıtin atamyz ólip bara jatsa oǵan aıaq artqan emes, áıteýir jeteginde bir kerek bolýy kerek, ol kerikte qalqaıyp es bolatyn bir bala otyrýy kerek...

Azanǵy alty samaýyrdyń sarqylatyn ýaqyty bolyp edi, biraq, aýyl jaqtan tyrp etken tiri pendeniń tóbesi kórinbedi. Sıyr sáskede Jákemniń mańdaıy jipsidi: ár siltegeni atqa júk, ár shyǵarǵan jolynan arba ótkendeı, yzyńy ánge bergisiz kósh-qulash irbittiń aq shalǵysy jerdiń qyrtysyna deıin sypyrǵanda aına tazdyń ózi qyzǵanǵandaı... Sıyr sáskede qońyr sholaq ógizdiń quımyshaǵyna teńdep bir qoıdyń etin bas-sıraq, ishek-qarnymen alyp kelgen úshetshik Tóleý eki mes qymyzdy saýsaǵymen nuqyp turyp: «otyz lıtr» — dep maǵan qol qoıdyryp aldy da etti taı qazanǵa toǵytyp, qıqaıyp aýylǵa qaıtyp ketti.

Talma tús bolǵanda kósh jerdegi aýyldyń tútini zorǵa qısaıdy, biraq, tyrp etken tiri pendeniń tóbesi kórinbedi.

— Bir sharýa boldy-aý, shamasy, tek jaqsylyqqa kórinsin, — dep shalǵynyń júzindegi shóptiń qoqymyn alaqanymen sypyryp, shólirkeı ym qaqty da:-Anaý mesti bermen qaraı jaqyndatyp qoı, — dedi.

Ótirik dep te, shyn dep te Jumahansha ant bere almaımyn, «alty tazdyń aýylyn» úsh júz bulaq, úsh ózen kesip ótetini ras. Búrkit pen Kúlmesti, Buqtyrmany búkil qazaq biledi. Al úsh júz bulaqtyń úsh júz aty bar desem, bireý sener, bireý senbes. Áýlıe bulaq, Sholaq bulaq, Sary bulaq... úsh júzin túgel sanap shyǵa almaıtyn bolǵan soń maǵan osy úsheýi de jetedi. Solardyń ishinde eń ataqtysy Shybyndy bulaq!.. Shirkeıi shymshyqtaı, masasy torǵaıdaı qalyń búk talma túste gýlegende orman ulyp, taý kúńirenip, aspan qaqyrap túsetindeı bolady-aý!.. Bókseni bógelekke berip, quddy qazan ańdyǵandaı oshaqqa basyn tyǵyp alǵan kók baıtaldyń sabaýdaı quıryǵy masanyń qalyń bultyn jyrta almaı shoshań-shoshań etedi. Shalǵynyń ekpinimen shaıqalǵan Jákemniń tóbesinde de jelge maıysqan aǵashtaı qyryq buratylyp qara quıyn shıratylyp tur.

— Masa jalqaýdy basady, jansebilden qashady, — deýshi edi atamyz. Rasynda, qansha qanqumar bolǵanmen terdiń ıisin jaqtyrmaıtyn arıstokrattyǵy da bar. Atamyzdyń sońynan erip, shalǵy janaıtyn qaıraq tasty alaqan jaıǵanda ustata qoıýdan basqa ermegi joq men sekildiler shybyn-shirkeıge ıen-tegin azyq...

...Kún eńkeıe bir mesti taýysqan Jákem ekinshisiniń qyshqashyn aǵytyp, tomardyń ústine qoıdy da shyntaǵymen basyp otyryp, aýzynan-aq simirip ortalap tastady. Tútini seıilip, tym-tyrys qalǵan kósh jerdegi aýyldan úmitin úzgendeı keıisti qabaqpen bir sholyp ótti de:

— Al, balam, ekeýimiz endi asqa júginelik, — dep qolyna ojaýdy aldy...

...Qazandy ottan túsirmesten, etti jilik-jiligimen kákpirmen súzip otyryp, sorpany ojaýmen qazan ústinen sapyryp otyryp...

...kishi besinde qońyr sholaqógizdiń quımyshaǵyna minip úshetshik Tóleý kelgende qazan túbinde jalǵyz qara qabyrǵa qalǵan edi, eki mesti jýyp-shaıyp, atam teris tońqaryp sorǵytyp qoıǵan.

— Súıinshi, ata, súıinshi! — dep Tóleý qońyr ógizdiń ústinen qulap tústi.-Bógis keldi!.. Áskerden Bógis keldi!..

— Áıteýir tiri me eken? — dep álde bir jetimek irgeden k,oı qaıtaryp kelgendeı Jákem boıy qolaǵashqa jetpeıtin úshetshikke qorashsyna qarady.

Áskerden ózi kelgendeı ezýi qulaǵynda, eki ıininen dem alyp, súıinshige taı bolmasa da taıynsha dámetip turǵan Tóleý atamyzdyń jaýabyna toımaı qaldy da:

— Tiri bolmasa kele me! — dep kádimgideı daýlasýǵa qaldy. — Qol-aıaǵy bútin, tamaǵy saý, saǵynyp qaldym dep talqandy arpadaı asap otyr!

— Tiri bolsa aýyldy tabatynyn ózim de bilgem! — dedi Jákem. — Saǵan beretin súıinshim sol, anaý jerindi baryp ólshep al.

Bógis Janjigit atamnyń tuńǵyshy edi. Jambasy jerge tımegen palýan ómiriniń sońǵy jyldarynda mollalyq quryp dúnıadan ótti. Kenjesi, synaqshy ushqysh Ǵúsman samoletti dybystan ozdyramyn dep júrip elýinshi jyldary atamyzdyń janazasyna zorǵa úlgergen. Balalaryna ishteı razy bolǵanymen, «naǵashyǵa tartqan óńsheń ynjyq, meniń bir saýsaǵymmen kúresýge jaramaıdy» dep mensinbeı otyratyn.

Sholpanmen talasyp shalǵy tartqan atamyz kishi besinge deıin bir gektar jıyrma sotyq jerdiń shóbin shapqan eken. Áýelde qatyny egiz tapqandaı qaıda sıaryn bilmegen úshetshik qazan túbindegi jalǵyz qabyrǵany kórgende shalqasynan tústi.

— Moınyńa jazam! — dep jer tarpydy.-Jıyrma kılá et, otyz letr qymyzdy moınyńa jazam! — dep qazandy úsh aınalyp shyqty. Sonda da atamyzdyń sarqytyn tastaǵan joq, qońyr sholaqtyń quımyshaǵyna jarmasyp jatyp jalǵyz qabyrǵany ezýine qystyra ketti.

— Áı shyraǵym toqtashy, — dep Jákem jalynǵandaı boldy. Aýzyń dýaly bolsa da, tiliń uzyn edi, mynaý áńgime el qulaǵyna jetpesin, myqtaǵanda quny bir qoı, otyz lıtr qymyz eken ǵoı, aı batyp, tań atqansha taǵy bir kektardy jýsatyp bereıin, anaý basqarmańa aıta bar, jurt jınalǵansha qos basyna bir qoıy men eki mesin ákelip tastasyn.

Aıǵaıy azannan beter demeseń qulaǵynyń múkisi bar úshetshik atamyzdyń aryzyn estidi me, estimedi me, qońyr ógizdiń quımyshaǵynda jaýyrǵa qonǵan saýysqandı erbeıip otyryp alyp: «moınyńa jazam, moınyńa!» dep baqyrǵanda Shybyndy bulaqtyń shybyn-shirkeıin bir úrkitip edi.

Bir kolhozdyń kóteremi men kóshelisine deıin moınymen kótergen Janjigit atam eńbegin bylaı qoıǵanda abrattyń aırany men arpanyń qatyqsyz qara kójesin aqtaı almaı ómir-baqı debıtor bolyp ótip edi...

...Armıa generalyna qaryn bólelik qatysy joq Shoqqaıyń Chernáhovskıı atanyp, esigi bir-birine teris baǵynǵan júz elý tútin keshegi alpys oshaqty «alty tazdyń aýyly» ekenin áldeqashan umytqan. Generaldyń shenin taqqan soń atanyń shýash múńkigen shekpenin naǵylsyn!.. Jeti saptaıaq kóje turmaq, úsh júz bulaq, úsh ózenniń jaǵasynda otyrsa da jeti qasyq sýdyń ózi satýly bolǵan soń aǵaıyndar bir-birin shaıǵa shaqyrypty degen qaýeset maǵan jetken joq. Jeti úıden dám tatyp, jeti saptaıaqtan kóje ishetin Janjigit sıaqty atalarymyzdyń kózi alysymen keıingi shaldardyń asqazany taýyqtyń bótekesimen jarysa almaı qalypty desedi. Meshkeı degen jaqsy ataq emes, qańqý sózge qalmas úshin ár tútin esigin alyp, úsh mezgil asyn da urlap iship otyrǵan kórinedi. Kórshiniń esigin kórshi qaqpaǵan soń ultaralyq turmaq aǵaıyn aralyq arazdyqtyń ıisi shyqsa naǵylsyn! Áıteýir ósekten aman! Tynyshtyq!..

---