InfoHub Logo

Bizdiń el jaılaýǵa maýsymnyń ortasynan aýa, qardyń qurtyn qýalap shyǵady da tamyzdyń basynda kóbik qardan qashyp túsedi. Altaıdyń ár qoltyǵynda aptalap jyla qonyp, tór jaılaýǵa jetkende shybynsyz jaz da taýsylyp, sarshatamyzdyń birde burshaq, birde qar alaqanshyq asaý kúnderi maza bermegen soń taǵy da keshegi sary jurtyna aptalap sálem berip, oıǵa túskende aldarynan boqyraý kútip turady. Kúni búginge deıin kóktemniń basyn kókektiń kelýinen, jazdyń shybynyn el jaılaýǵa shyqqannan eseptep, kúzdiń aıaǵyn boqyraýmen túgendep otyratyn ádeti. «Kóshpese qazaqtyń basy aýyrady» degen sózdiń kimnen qalǵanyn qaıdan bileıin, áıteýir túıe kórmegen jurt áldekim ógizge yńyrshaq salyp jatsa da tyraqysyn borbaılap tura shabady. Sodan ba, býaz qatynnyń kúnin, týmanyń jasyn «el kóshkende» dep qaıyryp alatyny bar.

El keshkende... Kóshken eldiń túri-bir otar qoı, bir tabyn boıdaq sıyr, bir úıir jylqy. Amangeldi atamyzdyń jyrtyq shekpenin jamylǵan bizdiń kolhozdyń mańdaıyna bitken bar dáýleti de osy, bir qoıshy, bir sıyrshy, bir jylqyshynyń otbasy-kóshken eldiń bar áýleti de osy. Jaılaýǵa shyǵarda malshylar buzaýdyń bas jibi, kógenniń burshaǵy, qulynnyń noqtasy men taıdyń sirgesine deıin el ishinen jınap áketetin de aýyldyń urǵashy ataýlysy túgel jınalyp, bir apta buryn jip esýge kirisetin. Kósh kúni taıly -tuıaǵymyz qalmaı qyrǵa shyǵamyz: kempirler artyq aýys shýda jip pen tebenin júkke baılaǵan boqshaǵa aparyp qystyryp, qatyndar qystan qalǵan bir buzaýshyq sahar sabynyn abysynnyń qorjynyna tyqpalap jatady. Baǵy zamandy kóshi-qonmen kún keshken qazekem saǵynyshyn jaılaýǵa jiberip, qam kóńilin qı sasyǵan jetim jurtyna alyp qaıtatyn edi. Qysy-jazy óńirinen qymyz ańqyp turatyn Qarapamnyń jurttan jınaıtyn jylýy-bala, soǵystan soń ákesiz jetim qalǵan qarasıraqtar. Taıǵa mingizse de, taıynsha mingizse de, áıteýir aýyldaǵy atqa miner qaıyndarymen arpalysyp júrip alyp qashatyn. Kóktemnen qara kúzge deıin qarasıraqtardyń taqymyn qashsań qutqarmaıtyn «pogonálshik» deıtuǵyn darajasy dardaı qyzmet bar: soqa men shómeleniń, senakasılka men lobagreıkanyń kóligi bizge qarap turady, alty jasqa tolmasaq ta attyń basyna ıe bolsań jetip jatyr, astynda er-turman da joq, arqasy jaýyr, saýyry ystyqtan qyryq shuryq bop tesilgen traqynyń ústinde butyndaǵy táıteriń qarynsha sozylyp, quıryǵyń oıylyp túskenshe qalqaıyp otyrǵanyń kózińe úımelegen kók masa óz aldyna, ızeń-ızeń ıek qaqqan kerigiń basyna júgen saldyrmaı qaq tóbeńnen tars etkizip qoıyp qalǵanda qalpaqtaı ushyp, tyrapaı asyp jatqanyń. Aǵań da bolsa artyńdaǵy úlkender jetpis jeti atańa jetkizgende ákeńniń kim ekenin, babańnyń qansha ekenin sonda sanap alasyń. Qolynan kelse osy bir qyzmetten qutqaratyn Qarapam edi.

Qarapamnyń shyn atyn biz túgili qudaı qosqan Ábish atanyń ózi de bilmeı ketti-aý deımin. Er muryndy, boıy atamyzdan bir jarym ese bıik, kóshkende qaraker bıeden basqa at kótermeıtin iri kisi edi, soǵan qaramastan bizdiń kózimizge túsken kempir deıtuǵyn juraǵattardyń ishindegi kóriktisi bolatyn, ara-tura basyna kımeshek -shylaýysh salyp qyldyrýǵa shyqqanda taı-qulynnyń ortasyndaǵy arǵymaqtaı jalǵyz ózi qarqaradaı bop tar kósheni qaqyratyp kele jatar edi. Sózi kesek, tili mirdiń oǵyndaı, qashanda óleńdetip sóıleıtin, aýylda áldekim dúnıe salsa, qatyndarǵa joqtaý shyǵaryp berip, artynsha sony teris aýdaryp, abysyn-ajyndy mazaq qylyp otyratyn. Akademıanyń ádebıet ınstıtýtynan barǵan ekspedısıalar Qarapamnyń aýzynan ártúrli eski qıssalardy jazyp alyp ketip júrdi. Ábish atamyzdan boıy ǵana emes, jasy da úlken, eldiń aıtýynsha ámeńgerlikpen tıgen desetin.

...Jaılaýdyń shetine ilikkennen-aq bıe baılanady. Qarapam úsh kún boıy qarasıraqtardy saýmalmen keptep sýaryp, qabat-qabat tekemetten tósekti dalaǵa salady da qara tamaqtan ishi qatyp qalǵan jetimekterdiń ishek-qarnyn ábden tazartyp baryp jemdeı bastaıdy.

Jalǵyz uly kishkentaı kezinde shetinep ketip, toqtap qalǵan apamyz qaıtyp bala kótermegen eken. Sábı kórse tunshyqtyra qushaqtap, qoń etinen qushyrlana qyrshyp -qyrshyp alatyn ádeti edi. Jetim-jesirge aýzyndaǵysyn jyryp bergen soń qaımana qazaqtyń qaıyrshysynan qaqpyshyna deıin Ábish atamnyń qara shańyraǵynan shyqpaıtyn. Ábish ataýly kóp bolǵandyqtan ba, álde ǵumyr boıy jylqy baǵyp, úsh mezgil sýsyny qymyz bolǵandyqtan ba, jurt ony qyzyl Ábish deýshi edi. Rasynda keýdesi kórikteı, basy kishigirim qazandaı, teńsele basyp, teń kótergendeı alshańdap júretin atamyzdyń tebingideı qyp-qyzyl qulaǵynan kún kórinip turatyn. Aǵash ustasy, temir ustasy, órimshi, etikshi, taǵy ne, áıteýir aýyldyń jyrtyq-tesigin jamap beretin jalǵyz shaldyń bir basyna qonbaı qalǵan óner joq: bir etikti bir aı tigip, bir er qossa soǵan laıyq qaıyndy bir jyl izdep, bir atqa qajet qomyt-saıman men shilıany eki jyl óretin bolǵan soń sony tapsyrǵan adam qashan úıine ákelip tastaǵansha qaıtyp suramaıtyn. Qarapam qysqa kúnde qyryq tapsyrma berse de kúnde «erteńmen» qyryq jylǵy sharýasyn bir kúnge jınaıtyn atamyz qulqyn sáride atyn erttep, sodan besin namazyn ótep baryp jolǵa shyǵar edi. Qarapam soǵan da razy, shyrpy basyp syndyrmaı qaıtsa da renish joq, jurt: «bálenshe qatynnyń baıy bar» dese bopty da dep otyra beretin.

Bir jyly jaılaýdan túse salysymen Qarapam qonys maıyn beremin dep jetim laǵyn soıdyrdy da atamyzdy aýyldyń shal-shaýqanyn shaqyryp kel dep jumsady. Júrerinde:

— Áı, sylqym, keletin kúnińdi aıtyp ket, men baıqus bosanyp qalsam belimdi ustaıtyn eshkim joq,-degen.

— Alla jazsa marǵaý asyp ketpespiz, asyńdy sala berseńshi, — dep attanǵan atamyz «Amangeldi» men «Jańatilekten» jeti shaldy zorǵa taýyp, erteńgi sıyr sáskede qı tasıtyn satal hodokti shıqyldatyp jetti-aý.

Mekalaı zamanynan keıin tyrnaǵynyń kóbesin jibite almaı júrgen málkildekter áldekim taý astynda tyshqan soıypty dese de tórtaıaqtap jetetinin bile tura dásterdeı qylyp kámportpen ákelipti. İshinde jaǵy jaǵasyna, murny aýzyna túsken Jebeteıdiń aqsaq Ábishi de otyr.

Tabaqtaǵy sary maıdy irimshikke tóńkere salyp, talasa-tarmasa arpadaı asaǵan shaldar dastarhandy talqandap bara jatqan soń Qarapam bir qaryndy quryshynan qaq bólip ortalaryna tastaı salǵan. Búıregi biteý laqtan tylaqtaı et qaldyrmaı shaınamaı jutqan jalym aýyzdar qazan túbindegi qasyq sorpany sarqyp baryp jón surasty.

— Iá, báıbishe, mal-jan aman ba?-degen aqsaq Ábish Qarapama emes, sonyń qolyndaǵy ojaýǵa úńireıip otyrǵan sıaqty edi.

— Maldyń nesin suraısyń, mynaý Baıkóbektiń bir tútini dúnıeden urpaqsyz ótip barady, — dedi Qarapam.-Bul shańyraqqa da bir shaqalaq kerek edi...

Shaldar bir-birine údireıe qarasty, odan qazandaı basyn kótere almaı, qulaǵy qalqaıyp, tuqyraıyp otyrǵan atamyzǵa qarasty, aqyry ot ornyna syımaı, kileń málkildekterdiń etegin ala qaraýyl tóbedeı bop bosaǵany qamap otyrǵan Qarapamdy taýyp alysty:

— Sonda qalaı, Alladan bala tilep otyrsyń ba? — dep aqsaq Ábish, «myna kempir jyndanǵan shyǵar» degendeı bejireıgen qalpy tosylyp qaldy.

— Jas kezimde de jarylqap tastaǵanym shamaly, basym jerge jetkende meni bala tabady dep otyrsyń ba?! Toqal al desem mynalaryń aıǵa shapshıdy, osyny kóndirip berińder!..

— Á-á, más-sá-lá qaıda! — dep aqsaq Ábish bes tal saqalyn sanap biraz otyryp aldy.

— Biz kóndirermiz-aý, biraq alpystaǵy shalǵa tıe qoıatyn aqymaq urǵashyny qaıdan tabamyz?..

— Oǵan bastaryń aýyrmasyn, ol meniń sharýam, — dep Qarapam beshpentiniń qaltasyna qol saldy da kúmisi bar, qaǵazy bar túıinshekti aqsaq Ábishtiń aldyna top etkizip tastaı saldy.-SHókken túıege mine almasań da eki birdeı qatyndy qylyp aýynan tozdyrǵan saryaýyz ediń, jaman da bolsa jeti ul kórdiń, yrym bosyn, anaý ústińdegi kóılegińdi sheship ket...

— Shıkin-aı, bijge oshyndaı qatyndy da qımady-aý, — dep kemıek shaldyń biri muń shaqty.

* * *

...Qarapam buzaýly sıyryn ishki jaqqa jetektep baryp, otyzdyń ishindegi jesir otyrǵan nemere sińdisin jetektep qaıtty. Biz ol kisiniń ne shyn atyn estigenimiz joq, Qarapama qosylyp «bizdiń qatyn» deýshi edik, keıin «Qarapamnyń qatyny» atanyp, ájeptáýir darajaǵa ıe boldy da bir qyz, tórt ul tapqan soń aýyldyń bosaǵasynan ozyp, tórine taman jaqyndady. Qarapam da jasaryp, toqaldyń aýzynan «ápke» degen atty jamap aldy. Ábish atamyz Baıkóbektiń uryq-sharqyna bes tútin qosyp, mindetinen qutylǵan soń dúnıe salǵan. Qarapam toqalǵa joqtaý úıretip berip aýyldyń saı-súıegin syrqyratyp edi:

Keshede júrgen jas janym,
Seksennen ári aspadyń.
Sabaqty gúlim ashylmaı,
Boıdaǵy býym basylmaı
Meni de kimge tastadyń
Qyrshynnan ketken bozdaǵym-aý, oıbaı!
Qylyǵyńdy izdep bozdadym-aý, oıbaı!..

Shalynyń marqum bop ketkenin estimegen shalǵaıdaǵy bir jamaǵat:

— Qarapa, aǵamyz aman-saý ma, — dep surasa kerek.

— Úshinshisin izdep ketken.

— İzdegeni nesi, kimdi izdep ketip edi?

— Qudaı atqyr, urǵashysy tósekten sýysa, taqymy tozbaǵan erkek neni izdeýshi edi, — dep kóńil aıtpaǵanyna renjigen Qarapam burylyp júre beripti.

Keshikpeı el ishinde: «Qyzyl Ábish úshinshi qatyn alaıyn dep jatyr eken» degen ósek gý ete túsken...

Qarapamnyń toqaldy «Qatyn» degeni de jarasatyn edi, toqaldyń Qarapamdy «Ápke» degeni de jarasatyn edi. Áldeqalaı izdeı qalsa, «meniń qatynymdy kórdińder me?» dep aıǵaı salyp, aýyl-úıdiń arasynan qaıtaryp alǵany bolmasa, bir aýyz ósegi shyqpaǵan, shynaıaǵy shyldyrlamaǵan qara shańyraqta qos jaýlyq egizdiń syńaryndaı ǵumyr keship edi. Ylǵı da qyzylshaqa bop týatyn bes balany tymaqqa salyp terbetip, balpanaqtaı ǵyp ósirdi de júzge jetkende Qarapam at ústinde dúnıeden ótti. Jaryq dúnıeden keterin sezdi me, jalǵyz baýyryma baryp qaıtamyn dep attanǵan eken, jol ortadan qaıtyp kelipti de monsha jaqtyryp, ózi jýynyp, oń jaqqa óz tósegin ózi salyp, taǵy da aýyldyń aqsaqaldaryn jınatyp alyp, aryzdasqan kórinedi. Ózi ketken soń toqaldy jatsynyp júre me dep baýyrynda ósken bes balaǵa sońǵy aıtqany:

Beseýiń de anaý otyrǵan meniń qatynymnan týǵansyńdar. Soǵan bireýiń til tıgizip, renjiter bolsańdar, men kórimde de tynysh jata almaspyn, — depti.

---