InfoHub Logo

(astary tikendi saıasattyń qazaq dalasyndaǵy jemisi týraly shyǵarma jaıynda)

Saıasat — qurbandyqsyz júzege asyrylýy da múmkin. Al áý basta qurbandyqqa, qıanatqa negizdelgen astarly, otarlaý saıasaty jer sharynyń zerli beldigindeı kóz tartqan, qazaqtyń sary beldeý kıeli saıyn dalasyna kóz suǵyn qadap, ishi-tysyn ábden zerttep, bilek sybana, oıyndaǵysyn iske asyrýǵa tótelep kelgen saıasatqa ne dersiz! Ata mekeni kıelisine aınalǵan, qudyrettiń ózi rýhyn bıik jaratqan qazaqtyń jerine qandy sheńgelin batyra, alpys eki tamyryna zárin tarata, ýyn jaıa, obal-saýapqa kózin tars jumyp kelgen basqynshy saıasattyń jymysqy pıǵyly «kúrkirep kelgen jaýdan da kúlimdep kelgen jaý jaman» ekendigin óz isimen dáleldep tyndy.

Qazaq ózi tabynǵan, bas ıgen, qasıetti sanaǵan bolmysyna «aq» degen syn esim — aıqyndaýyshty qosyp aıtar edi. Aq patsha — ádildiktiń nyshanyndaı kórinetin. Sol aq pashtanyń saıasatymen ata-jurtyn basqynshylyqtyń qandy-kóbik tolqyndy teńizi jaılap, topyraǵyna shym-shymdap sińip jatqanyn túısingen birli-jarym bas kótergen erlerdiń áreketi der kezinde aıaýsyz janshylyp tarıhta «... bastaǵan sharýalar kóterilisi» degen atyn qaldyryp, muraǵatta qattalyp, ótken kúnniń enshisine ótti de, alyp ımperıa Reseı bıligi shyqqan tegin de, ózgeni de aıamasqa bel býǵan halyq múddesin «kóksegen» qyzyl aıdarly ústem taptyń qolyna kóshti.

Tóńkerilgenniń ne jaqsy deısiz. Qazan tóńkerisi aldymen orys halqynyń tegi tarıhqa engen qaımaǵyn aıamaı sypyryp, ajaly jetpegenin shekara asyrýǵa múddeli qylsa, irgeles qoshynasy jeri baı, ózi toq qazaqty da, onyń ataqonysyn da, búkil baılyq-qazynasymen qosa ata-mura asyl saltyn, qasıetin, dinin, dilin, tipti ata-babasynyń súıegi jerlengen kóne molasyn da tolqyn-tolqyn ústemelep kelgen saıası naýqandarymen túgeldeı astań-kesteńin shyǵaryp, tóńkerip tyndy.

Sútteı taza, aırandaı uıyǵan ulttyq qadir-qasıetin irkitteı iritti. Jurdaı qylyp tyndy. Quryq boılamaıtyn qıturqy saıasattyń qurbanyna aınalǵan bolmysynan sengish, peıili men aq dámin qonaǵynan aıamaǵan halyqtyń qýǵyn-súrginniń qurbanyna aınalǵanyn tarıh jylnamasyna «Elim-aılap» eńirep engeninen meniń zamandastarym emis-emis bolsa da bilip ósti.

Bizdiń saýatymyzdy ashyp, zamana talabyna saı bilim bergen keńestik mekteptiń, oqý oryndary — bilim ordalarynyń qaı-qaısysy da keńestik saıasattan ózge saıasatty ustanýǵa haqysy bolmaǵandyqtan, tarıhtyń da bet-perdesi kólegeılengenin zaman jasyrǵanymen, muraǵat derekteri túgel «órtep» jibergen joq. Tarıh sherýi el zerdesinen tutas óship qalmady.

Ómir aınasy — kórkem ádebıetti jasaýshylar eshqandaı derek kózine súıenbeı-aq, ózderi ómir súrip otyrǵan ortanyń, dáýirdiń shyndyǵyn aına-qatesiz sýrettep, nebir qum-qatparly tarıh beldeýlerin arshýǵa kiriskeli qaı zaman. Aty-jóni ısi qazaqqa málim zertteýshi qalamgerler qaı zamanda da ultynyń tarıhyna beı-jaı qaramaǵan.

Bir aıyby, mundaı shyǵarmalar keńestik súzgiden ótpeı qaldy, mundaı shyǵarmalar halyqpen qaýysha qalsa, sanalarǵa sańylaý túsirýden úreılengen keńestik senzýra men úsh áriptiń «qyraǵy jendetterine» shen alýǵa negiz bolýmen ǵana tynyp, jaryq kóre almady, oqyrmanǵa jetken joq.

Sondaı shyǵarmalardyń biri de, biregeıi, keńes úkimeti qulamaı jatyp-aq «myzǵymas odaqtyń» qazanamasyn ázirlegen kórkem shyǵarma — Maǵıra Qojahmetovanyń «Jantásilim» romany bolatyn. Baspa sóresinde on eki jylyn ótkerip, aqyry oqyrmanymen qaýyshqan kezeń — egemendigin alyp, qaz turǵan qazaq eliniń ekonomıkalyq qıyndyqtardan endi-endi eńse kótergen kezimen tuspa-tus keldi. Bul kezeń kitap súıer qaýymnyń qoǵamdyq-áleýmettik qıyndyqtarǵa jan-dármenimen tótep berip, rýhanı qundylyqtarǵa áli de den qoıyp úlgermegen kezi bolatyn. Sondyqtan da oqyrmanǵa kitap oqymaıdy dep syn aıtý ábestik bolar edi. Óıtkeni, qaı zamanda da qandaı halyq bolmasyn, áýeli kúnkóris, ekonomıkalyq múdde, otbasynyń qajettiligi ótelmeı jatyp rýhanı qundylyqty kókseı qoıýy qıyn sharýa. Halyq aýzyndaǵy «oraza, namaz — toqtyqta» degen sóz ómirden alynǵan.

Shúkir, búgin el bolyp eńse kóterdik. Etek-jeńimizdi túgendep, ótpeli kezeń ótken shaqqa aınalǵan ýaqytta jarqyn bolashaqqa bet túzegen qazaq eliniń dúnıe júzine tanylyp otyrǵany, ekonomıkalyq sony súrleý, tyń soqpaq salýda qıyndyǵy mol kezeńderdi bastan keshirip, qaı salada bolmasyn, qabilet-qarymdylyq deńgeıimen tóńiregin tańqaldyrǵan el ekendigi zerdelegen adamǵa aıan.

«Jantásilim» romany Janǵanym keıýananyń bir qaraǵanda turmystaǵy kúıbeń tirlik áreketinen bastalady.

Syrttan kirip kelgen Toqseıit ásheıinde qoly áldenege tıip ketse «opasyz boq» dep qaıtalaı júrip bar sharýasyn bitiretin kempiriniń búgingi áýre-sarsańyna tań qalady. Qazaq yrymynda áli dúnıege kelmegen nárestege arnap kıim-keshek nemese t.b. kerek-jaraqtaryn túgendemeıdi. Degenmen, on toǵyz jyl qursaq kótermegen kelini Sananyń boıyna bala bitkenin estigen enesi Janǵanym ákesiniń zamandasy — Kújban qarıanyń tuqymy kópbalaly Kópjasardyń «shóp bolsań da kóp bol» degendeı, ósken tuqym dep, yrym etip balalary jatqan besigin, on bala tapqan kelinsheginiń qyryq jylǵy sarǵaıǵan eski shálisin «bolashaq nemeremniń jórgeginiń arasyna salaıyn» dep jalynyp surap ákeledi.

Romanda búkil bir atanyń úrim-butaǵy jetpis jyl boıyna basynan keshirgen dáýir Toqseıit shaldyń kóz aldynan tizbektele ótip, buǵylylyqtardyń tynys-tirshiligi arqyly bútin bir halyqtyń úsh býyny (Dámaǵa, onyń balalary men nemereleri) basynan keshirgen hal-jáıdi sýretteý arqyly keńestik qoǵamnyń bolmysy baıandalady.

Shyǵarma oqıǵasy Toqseıit qarıanyń tebirenis-tolǵanysymen ótkendi barlaý, búgindi sholý, zerdeleý arqyly órbıdi.

Oılap otyrsa, qýǵyn-súrginniń zulmatyn basynan keshirgen keıipker — keńestik saıasat nysanaǵa alyp kózin joıýdy kózdegen tulǵa, ult qasıetin boıyna jınaǵan tekti tuqymnyń ókili. Al Nurhan bolsa (Aıǵanym men Janǵanymnyń týǵan baýyry) kózi ashyq ári zerdeli, ultynyń bolashaǵy. Mundaı tulǵalar qyzyl saıasattyń ustanymyna sáıkes joıylýy tıis boldy. Shyǵarmada Toqseıitpen qatarlas ózge keıipkerler — Qurman aıtqanǵa kónip, aıdaǵanǵa júrip degendeı, jan saqtaýdyń jónin bilgen, zamannyń yǵyna moıynsunǵan jan. Itemgenniń jóni basqa, mundaılar múldem dúnıege kelmese ǵoı, átteń, shirkin! «İshten shyqqan jaý qaýiptirek!» Bul qaı zamanda da uranǵa aınalatyn sóz! Itemgen ne istemedi! Shyǵarmany oqyp otyryp oǵan zaýal kútesiń (pendemiz ǵoı). Biraq jazýshy Maǵıra ony anaý aıtqan zaýalǵa keziktirmeıdi, «ıtten ári, adamnan beri» tirshilik ıesi retinde jańa zamanǵa alyp keledi. Rahman úıiniń tusynda Itemgenniń atyn súrindirý, Teńdiktiń zıratyna baryp, quran baǵyshtaýǵa nıettendirý arqyly Itemgenge arǵy-bergi ómirine ózine oısha boljam jasatyp, táýbesine bet burǵyzady. Ómir shyndyǵy solaı. Roman — ertegi emes! Itemgen beınesinde adam-pende boıyndaǵy nebir silimtik azǵyndyqtardy sýretker-jazýshy nanymdy kórsetedi.

Búkil halyqtyń, qoǵamnyń azyp-tozýyna Itemgen sıaqtylardyń pıǵylynan týǵan áreketteri sebepshi bolatyny sózsiz. Degenmen, Itemgen ozbyr saıasatqa negizdelgen qoǵamnyń qolshaqpary, baqytsyz jan.

Shyǵarma keıipkerleri — ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamda beı-jaı ómir súrmeıdi. «Adam — qoǵam aınasy» degen qaǵıdany Maǵıra jazýshy «Jantásilimde» jerine jetkize sýretteıdi.

«Qara dúken» tóńiregindegi qazaq tirligi, kóp balaly Kópjasar shańyraǵyndaǵy shyrǵalań arqyly sýrettelgen shyndyqty oqyǵanda, qazaq aýylyndaǵy qazaq otbasynyń basynan keshirip jatqan kúıkilikke qý janyń shyjǵyrylady, qanyń basyńa tebedi. Qazaq bolashaǵynyń kómeskiligi — jazýshy ıdeıasy arqyly oqyrmandy ult arashashysy bolýǵa jeteleıdi.

Janǵanymnyń shala-búlingen áreketinen Toqseıittiń oıyna qaı-qaıdaǵy oqıǵa oralyp, mazasy ketedi. ...Kópjasar dúnıege kelgen shildehana ústinde Itemgenniń satqyndyǵymen Nurhandy ustap áketedi úndemester. Nurhanǵa shyryldap ara túsip, tıisti oryndarǵa shaǵymdanyp, qýynǵan Toqseıit te keshikpeı qýdalanyp, ózi de ustalady. Qyzyl jendetterdiń qolynan ózi qurysqan qoǵamnyń jaýy dep tanylyp, kórmesti kóredi. Aqyry, istemegen isin «moıyndap» ıtqorlyqpen aıdalyp kete barady...

Rahmannyń shańyraǵy opyrylǵanyn árirektegi oqıǵaǵa sanaǵannyń ózinde, bir mezgilde bir áýletten úsh shańyraq (Nurhan, Qurban, Toqseıit) bas ıesiz, tórt sábı (Oktábr, Keńes, Qalqan, Dastan) ákesiz jetim, úsh ana (Janǵanym, Aıǵanym, Teńdik) halyq jaýynyń áıeli atanyp shyǵa keledi. Sonyń bári Itemgenniń satqyndyq «eńbeginiń jemisi». Eń soraqysy — psıhologıalyq turǵydan alǵanda Nurhannyń jesiri — Teńdikti Itemgenniń azǵyrýyna kóndirýi — Rahman áýletine kúırete soqqy berýmen barabar.

«Bórikti qaraǵaıdyń» qazasy — ata-meken kıesiniń tárkilenýin Toqseıittiń tolǵana aıtqan: «...Men baıǵus eńirep kele jatqanymmen tyndyrǵan túgim de joq. Eń aqyry ... qalyń ormanymnyń betke ustar jalǵyzyn, suńqaryn — bórikti qaraǵaıdy nemereme amanat ete almadym» (72-78-b, 2-kitap) degen joldardan oqyǵan adam beı-jaı qala almaıdy. «Tegin tamaq, tegin jataq» dep balalaryn bilim, ǵylym jolyna jeteleýden góri qaıtse kúnkórisin jeńildetem dep, sanalylyq jolynda emes, áıteýir ólmestiń qatarynda sanǵa iligip kún keshýden aspaýy — halyqtyń zıalylyqtan alshaqtaýyn, tobyrǵa aınalýyn, ata-baba zıraty tusyndaǵy Jalǵyz aǵashtyń qalqıǵan turysy — «jalmaýyz kempir» atanǵan aǵashtyń ózge qurysa da (bir áýlettiń úrim-butaǵy jerlengen qaýymnyń tyń ıgerý jeleýimen jartylǵan egistiktiń astynda qalýy) jalmaýyzdyqtyń sımvolyndaı qaqshıyp turýy árýaqty keleke etken bıliktiń basynýyn (259-b, 1-kitap) bildirse, «qara dúken» — búkil yrys-nesibesin tabıǵatpen etene aralasyp, mal óniminen alǵan, baılyǵy da, kúnkórisi de tórt túlikke telingen halyqtyń endigi jerde ashyǵan qara bólke nan ákeletin kúrkeli mashınanyń erteli-kesh jolyn tosyp, uzynnan shubalǵan kezekke turyp bir-eki bólke nanǵa qol jetkizgeni «jannyń rahatyna» bólenip, soǵan máz-maıram bolysqan aýyldyń endigi keıpin sýretteıdi.

«...Aıadaı qara dúkenniń ishi yǵy-jyǵy, birdeńe tússin, túspesin, salpıyp tekke turýdy eshqaısysy uıat sanamaıdy. Keshegi eleýsizdeý ıba, izet ataýlyny mynaý kezek degeni, ne bolsa soǵan talasyp — tarmasýlary múldem joıǵandaı...» (275-b, 1-kitap).

Ien dalany tyń ıgerý daqpyrtymen josadaı qylyp túrendep, ata-baba zıratyn typ-tıpyl tegistep, kól-kósir ǵyp josparsyz egilgen eginniń pisip, orylyp úlgermeı jaýyn-shashynnyń astynda qalyp, shirýi, oǵan «malǵa jem mol bolady» dep ózderin ózderi aldaýsyratýy — tutas qazaqtyń jetken jeri.

Tarıh taqyrybyna aıtýly qalam ıeleri tolymdy eńbekterin arnap, ter tógip júrgenin baspasóz betterinen oqyp ta, jaryq kórgen kitaptarynan qanyǵyp, ashshy da bolsa shyndyqtyń beti ashylar kún týǵanyna táýba qylyp júrmiz. Ol eńbekteri — kókeıde júrgen, ún shyǵarsań úndemestiń quryǵyna iligetin keńestik kezeńde-aq kókeıkesti arman bolǵan taqyryp ekenin de zerdeli qaýym jasyra almaıdy...

«Jantásilim» romany jelisi symdaı tartylǵan jyp-jınaqy eki kitap. Oqıǵanyń órbýi oqýshyny bir áýlettiń tilegin tilete otyryp, Buǵyly aýylynyń jetpis jyldyq tarıhymen kózdestiredi. Jıyrma jyldaı bir sharanaǵa zar bolǵan kelini Sananyń qursaq kótergenine júregi jaryla qýanyp, jaqsy yrymdy jarym yrysqa balap nıettegen Janǵanym ananyń jandy beınesin nanymdy sýretteýden bastalǵan tarıhı kórkem shyǵarmada Rahman — Dám-aǵa áýletiniń jetpis jylda basynan keshirgen zobalańy, tutas bir aýyldyń tynys-tirshiligi arqyly baıandalady.

Romannyń basty keıipkerleri azyp-tozǵan aýyldyń turǵyndary, sanasy sansyraǵan ult. Analyq, áıeldik, kisilik kelbetten aıyrylǵan kelin (Jańyl, Sheker — ekeýi de shańyraqty urpaqqa keneltip, qoıyndary qutty bolǵanymen, dinderi qatty. Biri ishkilikke salynyp, otbasynyń berekesin, azamatynyń abyroıyn qashyrsa, ekinshisi ydys-aıaq syldyrynan aıyqpas daý-shar týdyryp, ata-ene, azamatynyń, ishinen shyqqan balalarynyń berekesin alady). Tárbıeni tárk etken urpaq. Sharasyz er-azamat, joǵaryǵa bas shulǵýdan basqany bilmeıtin, máńgúrttengen jergilikti bılik ókilderi. Qalqan sıaqty ulttyq sanasy sarqylmaǵan birli-jarym ult perzentine jabaıy adamǵa qaraǵandaı qoǵamdaǵy kózqaras...

Úrim-butaq záýzaty qor bolǵan keıýana Aıǵanym syrqatynyń asqynýyna, túptiń-túbinde ajalyna ult basyna tóngen joıylyp ketý qaýpine tózbestik bildirgen ananyń ashynýy, basqynshylyq saıasattyń qurbanyna aınalǵan ákesiniń, týǵan baýyry Nurhannyń, t.b. qaıǵysy sebepshi bolady. Aqyrǵy ósıet retinde aǵaıyn týǵanyna «ata-baba qorymyna qoıyńdar» degen ótinish qaldyrady. Oǵan sebep — jyldar boıyna tań aldynda uıqyly-oıaý halde estip kelgen «Dám-aǵań qasyna shaqyrady» degen daýys onyń sanasyna sińisip, osyny aıan retinde qabyldaýy. Aıǵanymnyń aqyrǵy osy ótinishi sanasynda sańylaý óshpegenderdi sharasyz halge túsirip, shıyrshyq attyrady. Eski qorymdy qalpyna keltirýge bılik ıelerinen ruqsat ala almaı, alashapqyn kúıge túsip, ábiger bolady.

Bul — shyǵarma oqıǵasynyń sharyqtaý shegi irip-shirigen qoǵamnyń da jantásilimimen qabattasa keledi. Bir áýlettiń kóksegen urpaǵy — Sananyń qursaǵyndaǵy náresteniń mezgilinen buryn, aıy-kúnin toltyrmaı tolǵaqtyń qysýy — jańa zamannyń atpaı qoımaıtyn jańa tańy ispetti. Jańa qoǵam — shar etip dúnıege eki keshtiń arasynda kelgen sharana, asa mápeleýdi, saqtyqty, órelilikti, jaýapkershilikti talap etedi.

Aýdan men aýyldyń arasynda — jol boıynda tolǵaqtyń bastalýy, Sananyń aman-esen jeńildenýi, sharasyz Toqseıittiń batar kúnniń shapaǵyn týar kúnniń raýanyna uqsatýy — kezdeısoqtyq emes. Sátti sýretteý shyǵarmanyń zaman júgin qaıyspaı kóterip, dittegen maqsatty nysanaly jerge arqalap jetkizgenin kórsetedi.

Bul jerde adam tańǵalatyn bir zańdylyq — roman keńestik dáýirdiń tuıaq serpý kezeńi qarsańynda jazylyp, dáýirlep turǵan keńestik bıliktiń yldıǵa bet alǵanyn boljaǵan týyndy ekendiginde. Baspa senzýrasynan ótpeı, jarıalanýǵa ruqsat etilmeı, baspagerlerdiń sóresinde jyldar boıy jatyp qalsa da, bir ereksheligi táýelsizdik alǵan soń on jyldan keıin ǵana qumnan arshylǵan kesek altyndaı halyqqa usynylǵan shyǵarma ekendiginde. Zerdelige oı salatyn, uıqydaǵy zerdege sańylaý bitiretin oı týyndysy, qalamger eńbeginiń jemisi.

Romannyń kórkemdik ereksheligin baıqamaýǵa bolmaıdy. Eń aldymen, atynan kórinip turǵanyndaı, «marqum» keńester odaǵynyń tuıaq serpý sátine oraılas jazylyp, at qoıylýy. Romandaǵy bólimderdiń aty eki kitapta da «Mazdap oty úmittiń; Aǵynynda kúdiktiń; Ǵasyr syrǵyp barady; Ileýinde tirliktiń...» dep jalǵasa beredi, osylaısha taqyryptardyń sony sıpatta berilýi búkil romannyń oqıǵa jelisin bir aýyz sózben baıandap otyrady. Ózgeshe formada, utymdy berilgen.

Romanda soǵystan, qýǵyn-súrginnen, asharshylyqtan qaıtys bolǵan, iz-tússiz joǵalǵan buǵylylyqtardyń tizimi berilip, oqyrmandarǵa «óz aýylyńyzda osyndaı opat bolǵandardyń tizimin jasańyz» dep usynys aıtyp, bos paraqtar qaldyrylǵan.

«Jantásilim» romanynyń oqyrmandary — jańa dáýirdiń, opasyzdyq ataýlyǵa jol bermeıtin, ondaıdy kórmeýge tıisti azat sananyń ıeleri ekendiginde daý joq. Tek qana, ata-ana, ustazdar, kóneniń kózin kórgen biren-saran zerdeli tulǵalardyń olarmen suhbattasýǵa, oı bólisýge, til tabysýǵa nıet bildirip, áreket etýi, ýaqyt taba bilýi kerek. Osy kerekke birinshi kezekte kóńil bóleıikshi, aǵaıyn!!!

Maǵıra Qojahmetova shyǵarmashylyǵynyń ereksheligi de, qupıa syry da, bolashaqqa baǵdar nusqaıtyn utymdylyǵy da onyń óz keıipkerlerinen ıdeal tutarlyqtaı dara tulǵa jasap shyǵarýǵa qulshynbaıtyndyǵynda. Ár keıipkerdi (tipti ol tıptik beıne bolsyn ne elden erekshe dara tulǵa bolsyn) óz tolǵanysy, ishki tebirenisi arqyly ishek-qarynyn jarqyratyp rentgen sáýlesimen aıqyndaǵandaı anatomıalyq turǵydan emes, jan-dúnıesin, ishki saraıyn qaltaryssyz ózine ózin áshkereletedi.

Bul turǵyda, Toqseıittiń, Qurmannyń, Janǵanym men Aıǵanymnyń eski qorymdy izdep barǵan tustaǵy apaly-sińlililerdiń ańyraǵan joqtaýy men árkimniń óz oıymen ózi bolyp ishki syryn aqtarýynan ókinish, nala, muń aralasqan monologtaryn (260-272bb. 1-kitap) oqyǵanda kóz jetkizýge bolady.

Tarıhtan taǵylym alǵan ult qana nebir joıqyndyqta jutylyp ketpeı, urpaǵy Otan-Anasyn qasterleı alatyny, óz ordasy — Otanynda ǵana qanyn joımaǵan qasıetti urpaǵyn qadirlep ósiretini shyndyq. Egemen eldigimiz baıandy, urpaǵymyz yrysty bolǵaı!

Qalampyr Kenjeǵalıqyzy, oqyrman, jýrnalıs

---