InfoHub Logo

jazýshy Maǵıra Qojahmetova shyǵarmashylyǵy jaıynda

Avtor shyǵarmalaryna nazar aýdarsaq, ol ótken ǵasyrdyń 80-90-shy jyldarynyń ózinde-aq ár adamnyń boıyndaǵy qasıetine, ereksheligine, daralyǵyna nazar aýdaryp qana qoımaı, psıhologıalyq taldaýlar, paıymdaýlar jasaı otyryp, shyǵarmashylyqpen aınalysqan jazýshy. «Adam-qupıa» sol eńbektiń jemisi. Ár ulttyń mentalıtetin basqynshylyqpen, saıasatpen, múddemen joıǵan alyp ımperıa shegindi, biraq ol sepken dán jemisin berip úlgergeni aqıqat. Din men dilden, tilden aıyrylǵan dúbára qalpymyzda jahandanýdyń qaqpasyn qaǵyp turǵanymyz ótirik pe? Eki alyp ajdaha — biri baıtaq jerdiń baılyǵyna silekeıi shubyra eminip, jyn-periniń kóshindeı álem-jálem jarnama aqparatymen, endi biri aýzynda Alla, qoınynda shoqpary bar, din taratqansyp, júrekke uıalaıtyn ımannyń ornyna ýyttalǵan sandyraqtaryn usynyp, sanalarǵa synalap kirgizýge jantalasý ústinde. Ekeýi de jańa qoǵamnyń qalyptasýyna kedergi keltiretin, tipti, baryńdy tartyp alýdan taıynbaıtyn jymysqy pıǵyl ıeleri. Tipti, ekeýi birigip bir nıette bolýy da múmkin. Osyndaı kúrdeli kezeńde óz urpaǵymyzdyń sanasyn ýlandyrmaı, qazaqtyń el retinde namysty urpaq ósirýi jolynda jazýshy jurtshylyǵynyń qosatyn úlesi ushan-teńiz. Al ult namysyn oıatýda Maǵıra Qojahmetova shyǵarmalarynyń orny erekshe.

Aıqaı-uranmen qur bosqa ýaqyt ótkizip, birese bıliktiń shaýjaıyna jarmasyp, birese syrttan kelgenge syrymyzdy berip, óz baýyrymyzdy ózimiz talap qaıda ketip bara jatyrmyz degen zańdy suraq — jandy suraq. Jalyna jarmastyrmaıtyn qaıran ýaqyt kóshi talaı nárseden taǵy aıyraryn oılasaq... Túp-tamyryńa úńilmeseń, zerdelemeseń, boq dúnıe túgendelip biter me? Osyny meńzeıdi Maǵıra shyǵarmalary.

Árbir sana-sezim ıesiniń jazýshy kúıttep otyrǵan shýaqty nurdy sińirýge talpynys jasaǵanyn qalaımyz. Búgin keshikseń, erteń jalyna jarmastyrmaıtyn ýaqyt shirkin taǵy bir tutas tolqyndy jaıdaq jaǵalaýda qaldyratynyna senimim kámil. Tolqyp soqqan shymyr tolqynnyń serpin alar jaǵalaý arnasynyń bıigirek bolǵany durys. Býyrqanysty, jarǵa soǵatyn tolqyn ǵana Oralhan marqum aıtyp ketken «tunyq sýdyń túbine qurt» jınamaıdy («Lenınshil jas» gazeti, 1991 j. bir nómirinde jarıalanǵan maqaladaǵy teńeýi), tazartady, aryltady, sanany oıatyp, namysty, bilimdi, zerdeli bolýǵa, ózgelerden kem bolmaýǵa shaqyrady.

Resmı baspasózdi belgili bir múddeni kózdeıtin bılik organynyń tili, úni dep qaraıtyn bolsaq, atynan belgili bolyp turǵanyndaı, sonaý bir jyldary jaryq kórgen ulaǵaty mol, ustanymy berik «Qazaq eli» basylymy «Elýge tolǵanǵa 5 suraq» aıdarymen usynǵan keremet derek — gazettiń mereıtoı ıesine arnalǵan «Músheltoı» degen beti meniń qolyma tıgen edi. Sol saparymda qonaq etip tór usynǵan, etten keıin qol súrtýge gazet paraǵyn úlestirgen qonaqjaı qazaqtyń bir shańyraǵyna aıtar alǵysym sheksiz. Et jep, qol súrtpeseń gazet oqymaısyń ba dersiz, ıá, durys saýal.

Keshegi «balapan basyna, turymtaı tusyna» bola jazdaǵan, materıaldyq turǵydan alǵanda ótpeliligin dáleldegen, rýhanı turǵydan alǵanda áli de bolsa «a, qudaı, artynyń qaıyryn bere gór» dep tileý tiletip, jeteginde jeldirgen kezeńde rýh júdep, rýhanı qundylyqqa moıyn burýǵa mursha kelmegen kúnderde gazet oqymaǵanym ras edi. Jylt etken úmitime lep darytyp, sanama sáýle túsirgen, júregime bolashaqqa degen ushqyn syılaǵan osy gazettiń bir paraǵy ekendigin esime alsam...

Ábden ashyqqan asha tuıaqtynyń qorshaýsyz úıilgen bir maıa shópke kezigip, tumsyǵy ilikken tustan aýyzdy salyp, úńgip kete beretini bar. Álgi ashyq alańǵa maıa úıgen shóp ıesiniń jazataıym kórip qalyp, ash haıýandy ash búıirden aıyrdyń syrtymen qabyrǵasyn opyrardaı bir perip, «óı, álekpe kelgir» dep qýatyny da zańdy kórinis. Oqystan kelgen soqqyǵa da eleń etýge murshasy kelmeı qunyǵa obyrlanǵan, túısigine qaýip-qaterdiń sıgnaly kesheýildep barǵan kezde tyǵyz úıilip, óz salmaǵymen nyǵyzdalyp úlgergen maıanyń orta tusyna deıin bas-masymen omyraýlaı úńgı endep úlgergen haıýan endi oqys tıgen soqqydan túısigi «qash» degen belgini tórt aıaǵyna darytqan jyldamdyqqa ilese almaı, múıizdiń kedergisin osyndaıda kórmeı me?!

Ádette, malsaq qazaq haıýanǵa qatysty «tili joq demeseń, bárin túsinedi» dep kerisinshe teńeý aıtyp jatady. Al, bul jerdegi meniń salystyrýym sátti me, sátsiz be, áıteýir sol bir dastarhandaǵy jıynnan keıin men toqyraý men toryǵý halde júrgen ózimniń ǵaıyptan paıda bolǵandaı belgisiz bir kúshtiń jetegine ileskeninimdi sezindim. Men sol bir paraq gazet betine áli kúnge nelikten tabynatynyma ózim de túsine bermeıtinmin.

Jan-janýarǵa tán ashyǵý — aǵzanyń muqtajdyǵy bolsa, sana-sezim daryǵan eki aıaqty pendeniń jadap-júdeýi rýh náriniń túgesilýge aınalǵanyn bir sátte túısingen hal edi — meniń sol kezdegi halim.

Qonaqjaı úı ıesi tórdi jaǵalaı otyrǵan qonaqtaryna «as ala otyryńyzdar» degendi bastyrmalata aıtyp, áńgime-dúken qyza túsken. Dastarhan jınalar sátte kelin bala qonaqtarǵa qol súrtýge usynǵan gazet betterine kózi tústi me, úı ıesi «mynaý oqylǵan gazet pe, svejıı ǵoı» degende, báıbishesi, qaljyńǵa aınaldyryp «aqshasy tólengen gazet qoı...» dep kóz qıyǵymen otaǵasyna ymdap, gazet ápergen kelinin yńǵaısyzdyqtan bir qutqarǵandaı boldy. Úı ıesi de «ıá, ıá» demeske sharasy qalmady. Biz bolsaq, qonaqtar jaǵy, álgini jeńil ázilge balap, bir kúlisip aldyq.

Meniń ómirimde, sol kúnnen, dálirek aıtsam, batys qazaqtarynyń daǵdysymen qonaqqa arnap soıylǵan qoıdyń sybaǵa tabaqqa túsýi tıis jilik-miligi túgel asylyp shuńǵyl tabaqtyń aýzy-murnynan shyǵara ortaǵa qoıylǵan dámnen sońǵy qol súrtý rásiminen keıin kúrt ózgeris bastaldy.

Dál sol sátke deıin ózim ishteı bar-joǵyna kúmándanyp júrgen bolashaǵyma ilki jańa qadam basqandaı kórinemin qazir oılasam. Gazet-jýrnal oqýǵa mursha keltirmeıtin keńseniń kóp qaǵazy, saıası tutqynnyń kúıin keshtirgen resmı aýdarma, qoǵamdyq kóliktegi ıtis-tartys túbińe jetetin qala tirshiligi, qymbatshylyq, ýaqytynda jalaqy almaý, tabys tabýda múmkindiktiń shekteýliligi bári-bári jabylyp kelgende adam ózin tyǵyryqqa tirelgendeı sezinedi. Al osynaý múshkil hal jyldar boıyna sozylǵanda, júıke syr berip, rýh júdemegende ne qalady?

Iá, sanany turmys bıleıdi. Turmystyń kúıki tirligimen júrgenimde, sonaý toqsanynshy jyldary qys ishinde el aralap qaıtqan osy bir oljaly saparymnan keıin de on bes jyl óte shyǵypty-aý...

Ol kezdegimen salystyrǵanda... materıaldyq turǵydan alǵanda jańa qoǵamdyq qatynastarǵa qazir halyq ıkemdelip, birazy turmys-tirshiliktiń, kúndelikti qajettilikti óteýdiń alǵysharttaryn ıgerip, turmys tapshylyǵyn eńsergendeı boldy. Osy jerde «já, jeter» dedim ózime ózim — ne aıtqyń kelip edi osy, pishen úńgigen sıyr ma, etke toıyp qol súrtkeniń be, álde...

...Áńgime gazettiń alaqandaı betindegi aqparattyń túısikti selt etkizgen qýatynda edi... Osy joldarǵa taqyryp bolyp alynǵan bes suraqtyń birinshisinde: «... Bizdiń qazirgi qaıyrshy hálimizge naryq kináli me, joq álde sol naryqqa beıimdele almaǵan halyq kináli me? Álde...».

Jaýap. Maǵıra Qojahmetova:

«1. ... Qandaı ýaqyt, zaman keshsin, qandaı jaǵdaıdy bastan ótkerse de, kez kelgen adam, halyq sol hal-ahýalyna laıyq. Qazirgi qaıyrshy halimizge kinálini aıdaladan izdeýdiń qajeti joq. Kádimgi tabıǵı damý ótkelderiniń buryn da kezdesken, alda áli talaı kezdese beretin satysy ǵoı. Ras, bul úlken syn. Árkim óz qadirinshe tyrmysyp, bireýler zamannyń osy jelin óz paıdalaryna asyrýda; ekinshiler quıyn soqqan qańbaqtaı adasýda...».

Iá, oıǵa oı túrtki. Joǵaryda aıtqan shómeleni úńgigen ashyqqan sıyrdan adam balasynyń aıyrmashylyǵy ne? Jaratqan ıe sana men sezim ıesi etip erekshe jaratqan adam basyna almaǵaıyp zaman týǵan kezde neden toryǵady, nege adasady? Kókeıdegi mazasyn alǵan suraqtaryna jaýap izdeıdi. Qaıdan, qalaı sheshimin tapsam degen izdenis jolynda shalys qadamdarǵa, burys baǵyttarǵa barýy da ábden yqtımal. Qaı jaqtan soqqan jeldiń ekpini óktemdeý bolsa, sol ekpinmen biraz jerge qańǵalaqtap baryp qalary sózsiz.

Qańbaqty qańbaq kúıge túsirgen aınaladaǵy tabıǵı qubylystardyń áseri. Sol qańbaq degen shóp óz jaratylysyna tán shólde ósetin, kez kelgen ósimdiktiń tamyry jete bermeıtin tereńnen nár alatyn ósimdik ekendigin bir jerden oqyǵanmyn. Jel-quzdyń, jaýyn-shashynnyń, jaıylǵan mal men jortqan ańnyń tuıaǵynan, san-alýan sebepten túp-tamyrynan qıylǵan soń tereńnen alǵan nárden qol úzedi de, túp-túbiri - tamyrynan qıylyp, anaý-mynaý maldyń tańdaıy jasqanyp, aýyz sala almaıtyn, tarbıa ósken tikendi ashyq jasyl sabaqty bolmysynan aırylyp, buta-sabaǵy búrisip, jaıyla ósken qalpynan sabaǵynyń ushtary ishine qaraı qaýdıyp búrise qýrap, aqyry jeldiń ekpinimen dala kezip, basqa pishin, tipti basqa túr-túske ıe bolyp, domalanyp kún keship júre beredi eken.

Esterińizde bolsa, «suraǵan sen aqymaqsyń ba, suratqan han aqymaq pa» degen Jırensheden qalǵan qańbaq jaıyndaǵy sóz dýaly aýyzdan shyqqan ańyzdardyń ishindegi máıektisi emes pe edi!?

Taıǵa tańba bastyrǵandaı taby qalǵan toqyraý zamanynyń, odan keıingi ótpeli kezeńniń zańdy jalǵasy, bólek qarqynmen, qarqyndap emes-aý qarpı kelgen kapıtalızmniń alǵysharttary kim-kimge de aıaýshylyq bildirgen joq.

Ult bolmysy men tabıǵatyna múldem jat saýda-sattyqty ala kelgen qaıta qurý kezeńi qazaqty qańbaq taǵdyrlas bolýdan saqta qudaı dep tilek tiletkeni árkimge-aq aıan. Urpaq bolashaǵy men el tilegin qosa tilep júrgen ana ataýlynyń ishindegi tolymdy is-áreketpen aınalysyp júrgen, urpaq tárbıesine, jańa zamanda ulttyq qalyptasý úderisine kúndiz kúlkiniń, túnde uıqynyń esebinen tynym tappaı úles qosyp kele jatqan qazaqtyń sańylaq qyzdarynyń biri Maǵıra apaıymyzdy, qarymdy qalamger desek te, jurtynyń joǵyn túgendep, jar qulaǵy jastyqqa tıip kórmegen tynymsyz jýrnalıs desek te, biregeı jazýshy desek te jarasady. Ol kisini óz jazǵandarymen oılanbaýǵa haqyńdy qaldyrmaıtyn áserli shyǵarmalarymen búgingi joqty joqtaı júrip, erteńniń kóshin túgendep júrgen qamqor ana beınesinde tanydym óz basym. Bolmysy mańǵaz adam! Oı ushqyr bolmasa — qalam qaýqarsyz. Basqan qadamyń da kibirtik bolar edi. Ushqyr oıy bıikke samǵap-samǵap baryp, oqıǵasy shıryǵyp, sharyqtaý shegine jetip, sheshimin taba qoıatyn shyǵarmalardan aıyrmashylyǵy, meniń paıymdaýymsha, Maǵıra apaıdyń týyndylary oqýshysyn kókjıekten qol úzdirmeıdi. Oqıǵa órbýi shyǵysy men batysy, tústigi men teriskeıi kóz aldyńda, qara jerdiń betinde óristeıdi. Ádebıet maıdanynda da, zamana kóshinde de asyǵystyqqa boı aldyrmaıtyn, tunyǵyna kúmándanǵan sýattyń basyna at shaldyrmaıtyn kólikti kóshtiń ıesi, túgendeýshisi osyndaı bolatynyn dáleldep turǵan shyǵarmalaryn oqyǵanda kózińiz jetedi.

Osy maqalanyń basynda aıtyp ketken gazet qıyndysynnan alǵan alaqandaı aqparattyń pármeni meniń hal-jáıimdi kúrt ózgertkeni sol — men Maǵıra Qojahmetovanyń kitaptaryn, onyń shyǵarmashylyq daralyǵyna den qoıa oqyp shyqtym.

Ańǵaldyq pen qorqaqtyq tabıǵatyna jat bul qalamgerdiń. Keıipkerleri ór minezdi. Shetinen kúresker. Nemen, kimmen? Iá, kúndelikti is tyndyrǵansyp, áldekimniń aldynda áldeneni dáleldegensip júrip jaǵymdy keıipker atanýǵa tyrysatyn keshegi sovettik tulǵany nemese minsiz harakter ıesin taba almaısyz, izdemeı-aq qoıyńyz. Olar tylsymmen tilsiz tildesetin, óz boıynan ózin izdep júrgender. Sol arqyly oqyrmanǵa oı salady. Sol bolmystary arqyly adam-qupıa aldymen óz syryna ózi qanyqqysy keledi. Tylsym tabıǵatpen bite qaınasqan óz bolmysyna árkim ózi úńiledi. Úńilgen saıyn qupıanyń syry tereńdeı túsetin ádeti emes pe?

Ár adam óz boıyndaǵy minin ózi kórip, ózin ózi túzeterlik sana ıesi bolǵanda ǵana kinálini syrttan izdemeıdi. Aıaqty abaılap, aýyzdy ańdap paıdalanýǵa daǵdylanady. Búgin qazaq atyna laıyq aıbyndy ult ekendigimizdi dáleldeý úshin bizge ne jetpeıdi, ne bóget degende, ár qazaq aldymen, óziniń kim ekenin zerdelep alsa (qıynnyń qıyny da osy!), qalǵany qıyn emes dep batyl aıtar edim! M. Qojahmetovanyń týyndylary sony meńzep turǵan joq pa?

Áýeli óziń. Sosyn obal, saýap, qıanattyń ara-jigin ajyratý. Odan keıin maqsat, múdde aıqyn bolsa, almaıtyn qamal kemde-kem degendi uqtym. Aqyl-keńes aıtylmaıdy shyǵarmalarynda. Solaı eken deıdi. Keregińdi ter de al! Bularsyz qur maqtan, atamyz batyr, tegimiz kókbóri, uranymyz — pálen, túgen degenmen, kózimiz jartylaı baı-laý-ly-yy!!!

Maǵıra apaıdyń joǵaryda gazetke bergen suhbatynan mysalǵa keltirilgen birer joldyń ózinen-aq osyndaı oı túıýge bolady.

Aýyz ádebıetine júginsek, baıqampaz da aqyldy kelin, qyńyr da qorqaq áke... Kelinniń, balanyń sózine quldyq urmasań da, qulaq as degendi megzeıdi erteginiń ıdeıasy... Zaman — zamanynda týǵandyki. Qarıa adamnyń ómir tájirıbesi kóp. Degenmen, ekiniń biri kemeńgerlikke, kósemdikke jetip qartaıa alsa ǵoı! Bultaryssyz danasóz bar, ol aqyl — jastan deıdi.

«Sor qudyqtyń basyna sorǵa bola qondy atam, janynan qorqyp jalmaýyzǵa egeýińdi berdi atam» deıtin erteginiń keıipkeri «Kendebaı kelgen kúni sheshil, ne Kendebaı ólgen kúni sheshil» dep beline torǵyn belbeý baılaıtyn edi ǵoı. Kúnderdiń bir kúni jylqy sýaryp júrgeninde belindegi torǵyn belbeý sheshiledi. «Bul ne boldy» eken degeninshe bolmaıdy, qarsy aldynan Kendebaı shyǵa keledi... Bul batyrlar jyrynan Kerqula atty Kendebaı týraly meniń bala kezimde sheshem aıtyp bergen nusqanyń bir úzindisi bolatyn.

Mystanǵa tastap ketken jalǵyz ulynan óziniń janyn sadaǵa etýge qoryqqany — pendeniń osal tusy. Osal bolmas edi, ol mystannyń jeztyrnaǵyna iligip, jany qysylǵanda, jalǵyzyn berip qutylady. Anamyz osy ertegini aıtqanda, men jylaıtynmyn. Kendebaıdyń kúni ne bolady endi dep, erteginiń jalǵasyn aıtqyzbaı qoımaıtynmyn. Kúni boıǵy tynym taptyrmaıtyn kúıbeń sharýamen júrip, babyn tabý qıyn baqsy enesiniń, qyzmetten qoly tımeıtin kúıeýiniń, jeti balanyń, otyn-sýdyń qamymen sińbirýge murshasy joq sheshemiz kózi uıqyǵa ketkeninshe ertegi aıtyp jatyp ózi bizden buryn uıyqtap ketetin. Erteńgi kúnniń keshin asyǵa kútetinbiz, jańa ertegimen, beıtanys keıipkermen tanysýǵa asyǵatynbyz.

Aqyry, Kendebaı eptiligimen, júrektiligimen mystannan da, periniń qyzy Bektorydan da aıla-amalyn asyryp, egeýin alyp, Kerqula aty ekeýi kórmesti kórip, tózbeske tózip, aman-esen oralady...

Bala kezimde onsyz da sharshap júrgen shesheme «olardyń qonǵan jerinde dúnıe múlkin nege shesheleri túgendemegen» deıtinmin. Nege ekenin qaıdam, úbirli-shúbirli bir úıli jannyń bar keregin túgendep, «el jatqansha jatpaı, biz dep tynym tappaı» júretin anashymnyń bolmysyna qarap, ana bitkenniń mindeti dep óskendigimnen shyǵar, ana ataýlyǵa artylar júk budan jeńil bolýy múmkin emes dep túsinetin bolsam kerek.

M. Qojahmetova shyǵarmalaryn oqyǵanda men jazýshy apaıymnyń óz basy qazaq degen úlken bir shańyraqtyń bolashaqqa bet alǵan uly kóshiniń túgendeýshisi beınesindegi shyǵarmashylyq ıesi ekenin túsindim.

Oǵan kýá kórkem ádebıetke qosqan qomaqty úlesine qosa eki birdeı basylymnyń bas redaktory, shyǵarmashylyq jetekshisi. Onyń biri — «Dertke daýa» degen atpen shyǵatyn kópshilikke arnalǵan medısınalyq, tanymdyq gazeti. Urany — Ózińdi — óziń tany! Al, kerek bolsa! Sóıtedi de segiz bettik basylymdy «Ne qajettiń bári osy gazette!» dep ımandaı shynyn aıtady. Shyn aıtady. Jiliktep shaǵyp, taldaýdyń qajettigi joq, munda adam anatomıasynan bastap adamdy tolǵandyryp júrgen kez-kelgen saýalǵa jaýap tabýǵa bolatyny aıtylady. Saýatty basylym, tartymdy basylym. Ózge tilderde jaryq kóretin kez kelgen basylymnyń aldynda ana tilimizde jaryq kóretin bedeldi basylymdardyń biri!

Ekinshi basylym — «Balbulaq» jýrnalynyń qaı sanyn qolǵa alyp qarasańyz da tanymdyq, tárbıelik ustanymy joǵary, kórsem-bilsem degen zerdeli órken kókeıine túıip alatyndaı ár alýan taqyryp balanyń qabyldaýyna laıyqty, tartymdy ári oqýǵa qyzǵylyqty tilmen jazylyp, bezendirilý kórkemdigi jaǵyna da qatty kóńil bólingen.

Ózge tilde jaryq kóretin balalarǵa arnalyp shyǵatyn keıbir jýrnaldar bos kúlkige negizdelgenin kórip júrmiz. Qaıda aparyp soǵar eken osynyń aıaǵy degen oıǵa qalatynymyz da shyndyq ondaıda. Al, Qazaqstanda balalarǵa arnap jaryq kóretin basylymdardan baıqaǵanym, kózdegen maqsat-múddesi bar. Olardy shyǵarýǵa qatysatyn onyń avtorlary da, bezendirýshileri de respýblıkanyń tus-tusynan atsalysyp júrgen búldirshinderdiń ózderi ekendigin bilgende, tipti qýandym. Ortaq múdde, etken eńbek, kútken nátıje, sóz joq, aıshyqty jýrnaldy respýblıka kóleminde qansha otbasy aldyryp oqysa, sonsha shańyraqty shattyqqa bólep otyrǵanyna kózimizdi jetkizdi.

«El ishi — óner kenishi» degendi men de, siz de oılap tapqan joqpyz, halyqtan shyqqan dana sóz. Halqymyzdyń óner, bilim, eńbek, sport sańlaqtarymen, daryndy, talapker búldirshinderimen tanystyra otyryp, tarıh, taǵylym, bolashaq múddesin kip-kishkentaı «Balbulaq» oqyrmandaryna jetkizip otyrýdy óz moınyna alǵan. Bir qaraǵanda sábılerge arnalǵan basylym bolǵanmen, júgi salmaqty. Oqylýy jeńil. Balany qyzyqtyrmaı, úlkendi oılandyrmaı qoımaıtyn zerdeli basylym.

«Balbulaq» sıaqty búldirshinderdiń tól basylymy jaıynda kóp aıtýdyń qajeti joq, kórý, aldyryp oqý da jetkilikti.

Bolashaqqa nyq senimmen qaraıtyn rýhy myqty, jiger oty alaýlaǵan bizdiń nemerelerimizdiń rýhanı káýsar balbulaǵy býyrqanǵan aǵysynan jańylmaıtynyna kámil senim artýǵa bolady. Endeshe, túgendeýshisi túgel kóshtiń bólek-salaqtan, ańǵaldyq, qyńyrlyqtan zardap shekpeıtini de barshaǵa aıan. Jolda kezdeısoq kezdesken mystan da, t.b. ertegi keıipkerindeı qaskúnemder de jaǵalasa almaıtyny aqıqat. Kóńilge senim uıalaıdy. Oı qoryta kelip, «Balbulaq» kótergen salmaqty júktiń jeńil bolý sebebi — onyń jumyldyrýshysy — Maǵıra Qojahmetova. Osy arqyly da jazýshynyń jýrnalısıka salasyndaǵy qaltqysyz shyǵarmashylyq talantynyń, shyńdalǵan sheberliginiń bir qyryn kórýge bolady.

Al, kitaptaryna qysqasha toqtalsam, «Japadan jalǵyz». Nege japadan-jalǵyz. Tóńiregindegiler qaıda? Jazýshynyń «Japadan-jalǵyz» trıptıhyndaǵy — Názik, «Uzaq atqan tańyndaǵy» — Uldaı, «On segiz shaqyrymyndaǵy» — Múgedek áke, «Kúı-kisenindegi» — Aıa, «Totysyndaǵy» Dosjan jalǵyzdar. Bular nege japadan-jalǵyz. Sebep ne?

Jalǵyzdyqtan ne tabady? Munda jalǵyzsyraý basym ba, álde jalǵyzdyqty pana tutý basym ba? Jalǵyzdyqtan ne izdeıdi? Tóńiregindegilerdiń aıtqanyn aıtyp, istegenin istep júretin mıtyń tirlikti mise tutpaǵandar — Maǵıra apa shyǵarmalarynyń keıipkerleri trafaret tirlikten bezinip, shynaıylyq izdeýshiler. Ózderin, aldymen ózderiniń kókeıleri neni kókseıtinin uǵynǵylary keledi der edim. Munda ózgege uqsaý, jurttyń bárine unaýdy mansuq etken eshkim joq. Taba almaısyz. Óıtkeni Qojahmetova shyǵarmalaryndaǵy keıipkerler — qazaq ultynyń ókilderi ár adamǵa ne kerek, búkil qazaqqa ne kerek degen úlken eseptiń formýlasyn, teńdeýin qurýǵa umtylys jasap júrgen rýh ıeleri.

Bul tolǵaýy tereń ǵylymı turǵydan izdenýdi qajet etetin bir sala deýge bolady. Túptiń-túbinde, tutas ulttyń boıyndaǵy qasıeti, ereksheligi, mentalıtetin zerttep, zerdeleýdi kútedi, ony basqynshylyqpen, saıasatpen, múddemen tunshyqtyryp, joıýǵa tyrysqan alyp ımperıa shegindi, biraq olar sepken dán jemisin berip úlgergeni aqıqat. Din men dilden, tilden aıyrylǵan dúbára qalpymyzda jahandanýdyń qaqpasyn qaǵyp turǵanymyz ótirik pe? Eki alyp ajdaha — biri jyn-periniń kóshindeı álem-jálem jarnama aqparatymen, endi biri aýzynda Alla, qoınynda shoqpar — din taratqansyp ımannyń ornyna ýyttalǵan sandyraqtaryn sanalarǵa synalap kirgizýge jantalas ústinde. Olardyń kóksegeni ne?

Al, biz bolsaq, babamyz batyr, uranymyz — pálen de túgen, jerimiz baıtaq dep aıqaı-uranmen birese bıliktiń shaýjaıyna jarmasyp, birese syrttan kelgenge syrymyzdy berip, óz baýyrymyzdy ózimiz talap qaıda bara jatyrmyz. Jalyna jarmastyrmaıtyn qaıran ýaqyt talaı nárseden taǵy aıyraryn oılasaq...

Ózińdi óziń tany, sol arqyly qazaǵyńdy tany, zerdele!!! Degen baıbalamnyń túbinde jatqan janaıqaıyn birli-jarym osyndaı shyǵarmalardan ǵana kezdestiremiz! Túp-tamyryńa úńilmeseń, zerdelemeseń, boq dúnıe túgendelip biter me? Osyny meńzeıdi Maǵıra shyǵarmalary.

«Adam-qupıa» týraly. Mynaý ǵalamdy jaratqanda Allataǵala ózine ǵana syry málim sansyz qupıalarymen qosa jaratqan joq pa edi. Al adamzat sol qupıa syrlaryna úńilip, túgendelip túgesilmeıtin qanaǵatsyz muqtajyn óteımin dep al kep tyrashtanýda, al kep tyrashtanýda. Álimsaqtan solaı. Qanaǵat joq bizde. Qupıasyn ashamyn dep aspan kezip, jer úńgip, atyp-jaryp, tósin talqan, jeti qat kókti shurq-tesik qylyp bitkenimizdi nebir ǵalamatty ózderi bastap bergen ǵalymdar ózderi aıdaı álemge jar salyp jarıalap, attandap keledi. Bógde ultta «qoltyraýynnyń kóz jasy» degen teńeý bar. Adam qoly, adam mıy, adam qajettiligi, adam oıynyń jemisi. Tylsymnan kelip eshkim eshteńeni shashaý shyǵarmaıdy. Tabıǵattyń ór minez, tóze-tóze tozdyryp bara jatqan soń býyrqanysty bulqynys tanytyp, ana jerdi silkip tastap, myna jerdi otpen sharpyp, muhıtty kóterip ajdaha tolqyndar jolyndaǵysyn jalmap, dúnıeniń bir shalǵaıyn órt, bir shalǵaıyn topan qaptasa, ol da jaratylystyń tepe-teńdiginiń adam qolymen buzylýynyń saldary, qaraý nıetterdiń jer ekesh jerdi de qaıystyrar salmaǵy dep oılamasqa ne shara?

Sonyń keri, «jasampaz halqymyz...» dep ándetip júrip aqyry toqyrap tynǵan komýnızmge saparymyzdyń jolynda jaratýshy ıe asqan sheberlikpen jaratqan ǵalamnyń nebir syryna «úńile» júrip, sol adamzattyń ózi túńilerlikteı nebir soıqandy salǵanymyzdyń ashshy jemisin — tozyńqyrap bara jatqan urpaq sanasynan, azyńqyrap bara jatqan «adamdyq qasıettiń» nebir ashshy jemisin tilimizben tatyp júrmiz. Ókinishten ókirip jylaǵyń keledi. Odan ne paıda? Onsyz da İbilistiń tiline erip degenimizdi istep, Adam qateligin óteýge jumaqtan qýylyp, synaq úshin peıish meken — jerdi asty-ústindegi bar baılyq, ıgiligimen bergendegi istegenimiz mynaý bolsa? Synaq úshin jer basyp júrgenimizdi umyttyrǵan qoldan jasalǵan qoǵamdyq damýlardyń jetkizgen jeri osy.

Endi, elimiz egemendik alyp, ult eńse kóterip, óz perzentin aq kıizdiń ústinde han kótergen shaǵymyzda ertegilerde aıtylatyn zulym kúshtiń talaı zulmatyna tótep bergen ıgi nıetti batyr tulǵa — áz ultymnyń óz jolyndaǵy kesapat, aıla-zymıandyqtyń bárin jeńip, elin-jerin aman saqtap qalatyn ýaqyty ta taıap qalǵan sıaqty. Ol úshin zıalylyq, bilimdarlyq, oı-sananyń aıqyndyǵy, zerdeniń oıanýy, urpaq qamyn qaltqysyz oılaý qajet.

Dúnıege kózqarasy azat, órkenıetten úrikpeıtin zerdeli ári jaratylysy ózge urpaq ósip keledi. Sózimdi solarǵa arnaǵym keledi. Dál qazir ǵalamdy aqparattyń kúshimen jaýlap, sanany aqparat arqyly eńserip, bıleýdi maqsat tutqan joıqyn maıdan júrip jatyr. Ony sezesiń be, jas urpaq! Jyltyraǵannyń bári altyn emes. Boıaýy qanyq, sózi maıda jarnama esińdi alyp, búgin paıdalansań, erteń eskirip shyǵa keletin «sánsymaǵyn «damytyp, jetildirýge» kelgende «toıymsyz» brend ıeleri. Kıim-buıymnyń da, boıaýdyń da ońǵaqtyǵynda sóz joq. Sodan kelip, básekege beıim bolmys ıesi qalyptasyp keledi. Bárin qurtatyn báseke, onda bar, mende joq. Aý, qanaǵat, qaıda qaldyń? Birinen biri jańa, birinen biri jetik jyltyraq túgendeımin dep, materıaldyq qajettilik ústemdik qurǵan jerde bárin aqsha bılep, bárin aqsha qýǵan ashkózdik qurtyp, jaıpap bara jatqan joq pa? Durys pıǵyldaǵy adal nıetti básekeniń buǵan qatysy joq.

«Adam-qupıa»! Ózińdi ózińnen izde. Óz sanańnyń damý satysyn óziń baǵalaı otyryp, izde. Qaıtseń qý dúnıeniń qulyna aınalyp ketpek kerek, sony oıla. Jer betine nege keldiń, damý degen ne? Tán amanat bolǵanda, amanatqa qıanat qylyp, óz álimiz kelmeıtin kúndiz-túni dedek qaqtyrǵan kóp qajettilik ǵumyry túgendelip túgesiler me? Ózińdi tany, tóńiregińdi qurmette! Tánge tynym kórsetpeı, janǵa rahat bola ma? Rýh kúızelisi, rýhanı asharshylyq, toryǵý meńdep bara jatqan joq pa bizdi? Qasynda júrip, qol sozym jerde júrip, ana balasyna, áke ulyna, ata-áje nemeresine zaryǵyp júrgen joq pa?

Osy bizdi bılep ketken neniń qarqyny, sol qarqyndy sál báseńdetsek neden qur qalamyz? Sony bir sát oılanyp kórelikshi! Eń jaqyndaryńa qamqor bol! Seniń kómegińe kim zárý? Ata-anań, balań men ózińniń jan-tániń! Qýsań jetpes, aqyrettiń esigi ashylǵan kúni bir tini de senimen kórge túspes qý dúnıege qul bolyp, qylsha moınyńdy talsha ıip, súıreýde kete berme, degendi megzemeı me osy týyndy?!

Sol qupıa ǵalamnyń bir bólshegin — Adam degen bir bólshegin ǵalammen baılanystyra, tylsymmen tildestire Maǵıra jazýshy zertteýge talpynǵan órnegi mol, ónege tálimi zerdeńe joldy óziń ashýǵa tyryspasań, túısigińe talǵajaý bere qoımaıtyn kúrdeli shyǵarma. Tosyn taqyryp, sony soqpaq.

Mundaǵy ıdeıa — áý basta jan men tándi tutastyryp jaratsa, buıryqty kúni jan kókke, tán jerge tapsyrylatyn rásim jaıyna qalyp, keýdeńdegi janyń men qur súlderin súıretken tániń bir-birinen qý tirlikte buıryqsyz qol úzip, baılanystan qalsa, rýh boıǵa kúsh berýden qaýqarsyz bolsa, kúızelistiń kókesi sol emes pe? Sana ýlanyp bitpeı turǵanda oılanaıyqshy, aǵaıyn!

«Qandaı kúıde otyryp jaratýshyńdy esińe alsań, ol da seni sol kúıińde kóredi, nege zárý ekendigińdi senen góri ol jaqsy biledi. Eń qajetińdi beredi» deýshi edi on úsh jasynan bastap toqsannan asyp kóz jumǵansha bes ýaqyt namazyn qaza qylmaǵan naǵashy ájem — bir ul alty qyzdyń anasy, topyraǵyń torqa bolǵyr Ótáli qyzy Rabıǵa sheshem. Men Maǵıra apaıdy kórgen saıyn sol Rabıǵa sheshemdi kórgendeı bolamyn. Túr-turpaty men aqsary júzi, sanap sóılep, qadap tıgizetin tapqyrlyǵy, eń bastysy, keler urpaq qamy úshin nar maıanyń qomyna artylar zamana júgin túgendep júrgen «Balbulaqtyń» anasy bolǵasyn ba, áıteýir bar bolmysyna basymdy ıemin. Ár nárseden, ár sózden ıgilik, shapaǵat, shýaq izdeý de jaqsylyqtyń jolyndaǵy izgi nıet ekenine senýdiń de jaqsylyqqa bastaıtyn qýaty bar sekildi...

Qalampyr Kenjeǵalıqyzy.

---