InfoHub Logo

Jas urpaq tárbıesi jaıyndaǵy másele qashan da kún tártibinen túsip kórmegeni shyndyq. Bul jaıynda Bári aıtady, Aqyl aıtady, Keńes aıtady. Mysal keltirip aıtady. Bilip aıtady. Bilmese de óz jónin jón kórip aıtady. Qınala aıtady. «El bolamyn deseń — besigińdi túze» deıdi. Neden bastap túzeý kerektigin eshkim aıtpaıdy. Jazýshy Z. Jumanova shyǵarmasynda qoǵamdaǵy kónerý men jańarýdyń óliara kezeńindegi jańa harakter ıeleri arqyly jylt etken úmit ushqynynan jaqsylyqtyń jalyny laýlaıdy.

Zará Jumanovanyń áńgimeler men hıkaıattardan toptastyrylǵan «Túngi ottar» kitabyn oqyp shyqqanda zaýlaǵan júırik poıyzdan jańa ǵana túsip, uzap ketken poıyzda qımaı qoshtasyp ketip bara jatqan saparlastaryńyzǵa sáttilik tilegen adamdaı sezinesiz. Shyǵarma keıipkerleriniń beınesi kókeıde jattalyp, solardyń árqaısysynyń taǵdyryna qatysyńyz bar adamdaı oıǵa shomasyz.

Túngi ottar adamǵa ne beredi? Qarańǵyda jaǵylǵan shyraq pa, álde elsiz-kúnsiz dalada qorqaýdyń qamaýynda qalǵan jolaýshynyń qýraı tutatatyn shaqpaǵy ma? Áıteýir, tirshiliktiń, jaqsy úmittiń, joq izdeýdiń, bardy túgendeýdiń qam-qareketine qajetti nárse ekendigine kúmán joq.

Áńgimeler men hıkaıattar oqyǵan saıyn ózine baýraı túsedi. Árıne, bul jerde árkimniń talǵamy, qabyldaýy ár túrli ekendiginde daý joq. Bireý jyp-jyly jańbyr tamshylaryn jany súıse, endi bireýdiń jan-dúnıesi qara nóserdiń tógip-tógip ótkeninen sergip qalary sózsiz. Áserlený men qabyldaý da túısinýge, kóńildiń jaı-kúıine tikeleı baılanysty.

Jazýshy Z. Jumanova áıel taqyrybyn, áıel adamnyń qoǵamdaǵy rólin shyǵarmaǵa ózek ete otyryp, er-azamattardyń psıhologıasyna da taldaý jasaýǵa umtylady.

«Túnekke jutylǵan túngi ottardaǵy» jolaýshy qos kelinshek tún tylsymyn tile zaýlap kele jatqan poıyzben qaptaldasa jylt-jylt etken aıdaladaǵy jalǵyz-jarym aýyl ottarynyń qarańǵylyq qoınaýyna sińip ǵaıypqa aınalyp jatqan kóriniske uzaq tesile qarap otyryp, sýyrtpaqtap syr shertisedi.

«Túngi ottar qandaı aıanyshty. Buryn men de aıdaladaǵy meńireý aýylda turǵam...» deıdi qaratory kelinshek. Taǵdyr ózi jarylqap, taǵdyr ózi jylatqan, sol taǵdyr oıda joqta jar qushý baqytyna keneltip, sol baqytynan oıda joqta kóz jazdyrǵan kenshiler qalashyǵynda turatyn jas jesirdiń dúnıege ul ákelgen sáttegi jerdiń bir solq etkeni — shahtadaǵy jarylysta jer astynda qalǵan jan jarynyń ólimi bir túnek pen bir sáýle qabat keletin ómir zańdylyǵynyń mysaly.

Jolaýshy kelinshek jasaýraǵan janaryn jasyryp, kúıeýiniń sońǵy ret túngi jumysqa ketip bara jatqan sátin: «...Tuńǵıyq kózinen tereń muń emes, úmitsizdik pen úreıdi ańǵardym. Nege ekenin, sol sát onyń bir sózi oıyma orala ketpesi bar ma?! Úılenbeı turyp ózi aıtqan. «Báriniń kózinde úmitsizdik, úreı turady... Ásirese jap-jas jigitterdiń... Jer astyna, shahtaǵa túsip bara jatqan sátte», — dep esine alady. «Nege úreılenedi?» degenimde, «...Buryndary jer astyndaǵy kendi tegis almaıtyn. Shahtaǵa tireý bolsyn dep, birazyn qaldyryp ketedi eken. Qaýipsizdik úshin. Qazirgi sheteldik qojaıyndar solardyń birin de qaldyrmaı, qaıtadan tegis qopara qazdyryp jatyr. Paıdaǵa qunyǵyp. Bizdiń jigitterdiń shahtaǵa barmasqa amaldary joq, kún kóris kerek. Jer betinde olarǵa jumys qaıdan bolsyn?!» degen joldar arqyly Z.Jumanova taǵdyrlary beıbit kúnde jumys berýshi sheteldik kásipker qorqaýlardyń ýysyna túsken otandastar ómirinen alynǵan ashshy shyndyqtyń búrkeýin ashady. Áleýmettik problema, qoǵamdaǵy áli de bolsa sheshimin tolyq tappaǵan kúrdeli másele — otbasyn asyraýshylardyń osyndaı tyǵyryqqa tirelýi, halyq qasiretiniń bir qyry shaǵyn áńgimede osylaı órnekteledi.

Jar qushý baqytyn qyzyqtap úlgermegen bir áıel jesir qalady. İńgálap dúnıe esigin endi ashqan sábı jetim atanady. Olardyń keleshek ómiri aıtpasa da túsinikti. Tolymdy tárbıe, ata-ana tarapynan meıirim shýaǵyn alańsyz kórmegen urpaqtyń boıynda qandaı qasıetterdiń qalyptasaryn kim biledi? Óıtkeni, jalǵyz basty ananyń moınyna endi asyraýshy ákeniń de mindeti qosa júkteledi. Qoǵamnyń mindeti — óz bolashaǵyn, jas urpaqty ósiretin januıanyń bas ıesi — er azamattardyń qamyn oılaý ekendigin meńzeıdi.

Zará Jumanovanyń «Túngi ottaryndaǵy» keıbir áńgimeler men hıkaıattar á degende oqyrmandy muńmen qaýyshtyryp, birte-birte sebezgilep shýaq quıady kóńiline.

Mysaly, «Kún astyndaǵy aýyldy» oqyǵanda mektep bitirip, joǵary oqý ornyna túse almaı qalǵan kishkentaı qyz Kúnshýaqpen birge tas qaladaǵy qatygez páter jaldaýshy baba Faıanyń úıinen beze qashyp, tezirek aýylǵa ketkiń keledi. Týǵan jerdiń topyraǵyna tabanyń tıgen mezette-aq kúndelikti qym-qýyt tirshilik qamytyn elemeı, kóńilińdi shyrqaý shyńǵa jetelep júre beretin kúsh paıda bolǵanyn sezinesiń. Nemese kerisinshe, asyp-tasqan, alyp-ushqan kóńilińniń kókjıeginen kólkigen buldyr saǵymdy áp-sátte qolmen shymyldyq ysyrǵandaı sylyp tastap, naqty is-áreket arqyly aqty — aq, qarany — qara degizetin shynaıy shyndyqqa kóziń jetedi.

Qoǵamdaǵy kónerý men jańarýdyń óliara kezeńindegi jańa harakter ıesi arqyly jylt etken úmit ushqynynan alaqandaı Súıkimdi aýylynda jaqsylyqtyń jalyny laýlaıdy. Qandaı jaqsylyq edi ol?

Sol mektepten, sol ustazdardan kúni keshe ǵana bilim alǵan jas túlek Kúnshýaq oqýǵa syrttaı qabyldanyp, aýylyna asyǵady. Saǵynysh otyna órtene jazdap, alyp ushady. Ertegi tyńdap mańaıynda shyrq úıirilgen ini-sińlilerin, kúzgi sharýa qamymen qarbalas tirlikten sharshap-shaldyǵyp júrgen ata-anasyn, aýyldastaryn saǵynady.

Eń bastysy, el bolashaǵy — jetkinshek tárbıesine negizdelgen kórkem shyǵarmalar el erteńiniń ıesin — jańa urpaqty tárbıeleýdiń kónergen, keshegi ákimshil-ámirshil júıe tusyndaǵy olqylyǵy kózge uryp turǵan taptaýryn, zamanaýı kóshke ilese almaǵan, eskirgen tásilin yǵystyryp, kókjıekten jańa kúnniń shapaǵyn shasha kelgen jańarý úrdisin balǵyn ustaz Kúnshýaqtyń is-áreketi arqyly beınelegen sýretker shyǵarmasynan jańa lep baıqalady. Ózge qarqyn, sony serpin ákelgen shyǵarma dep aıtýǵa bolady. Munda kózge uryp turǵan jattandy ıdeologıanyń salqyny, jasqanshaqtap, jaltaqtap, joǵarydan buıryq kútken buıyǵylyq joq. Janary jáýdiregen jas ustaz — Kúnshýaqtyń ómirden tájirıbe jıyp úlgermegen, biraq kókirekterinde óz boıyndaǵy jigeri men ózine ózi súısiný sezimi basym, úlkender tarapynan ózine óziniń senimdiligin nyǵaıtatyn qoldaý-qolpashtaý kútken balaýsa jetkinshekterdiń tamyryn tap basýy nanymdy sýretteledi.

Óziniń keshegi ustazdary, búgingi áriptes tálimgerleriniń «alǵashqy sabaǵyn qalaı ótkizer eken» degen kúdik aralas qobaljý sezimderin jas ustaz á degennen-aq óziniń is-áreketimen seıiltedi, boıyndaǵy meıirim shýaǵymen tóńiregin jadyratyp, qýantady. Tipti, az ýaqyttyń ishinde ózindeı jas ustaz Kúnsulýmen ekeýi mektepte ǵana emes, Súıkimdi aýylynda jańa úrdister qalyptastyryp, jas jetkinshekterdiń tóńiregin órt-daýyldaı sharpyǵaly turǵan jalyn-jigerlerin olarǵa senim bildirý arqyly tyń arnaǵa burady. Jas tártip saqshylaryn jasaqtap, shákirtterge senim artyp, tapsyrma berý arqyly olardy jaýapkershilikke baýlıdy.

Synyptaǵy qıqar, ári qyńyr atanǵan «Mýha» — Qajymuqanmen tiltabysýy, jasóspirim balalardyń yńǵaıyn baǵdarlap, degenine kóndire bilýi, tipti olardy ortaq múddege — mekteptiń ishki tártibin saqtaýǵa atasalysýǵa jumyldyrýy, aýyldyń tynys-tirshiligine alańdaıtyn qamqor azamattarǵa aınaldyrýy arqyly sýretteletin jas ustazdyń alǵashqy sátti qadamy oqyrmandy, ásirese aýylda týyp erjetken, aýyl taǵdyryna kóbirek alańdaıtyn oqyrmandardy beı-jaı qaldyrmaıdy.

«Túngi ottarǵa» jınaqtalǵan áńgimeler men hıkaıattardy oqyǵanda búgingi kúni birtindep ózge úrdis, bóten daǵdy qalyptasa bastaǵan qoǵamnyń bas aýrýy men jan aıqaıyn sezinip, beı-jaı qala almaısyz.

Kitapqa ózek bolǵan basty taqyryptyń biri qoǵamdaǵy jańasha damý úrdisi. Túısikter áser qabyldaý daǵdysynan ajyrap, seziný núkteleri túısiný qabiletine belgi berý mindetine jaýapsyzdyqpen qaraý beleń alǵandaı. Dúnıedegi jaratylys ataýly, árbir jan ıesi sumdyq bir «oqshaýlaný» dertine shaldyqqandaı. Aǵaıyn-týǵan, kórshi-kólem, ata-bala, áje-nemere arasyndaǵy ara jik aıqyndalyp bara ma, qalaı?

Kapıtalızm — sóz joq, tıyn-tebenniń, kapıtaldyń ústemdigine negizdelgen qoǵam damýynyń bir satysy. Al, órkenıettiń damýy tek tehnıka men tehnologıanyń jańarýy ǵana emes, sanalardaǵy jańǵyrýmen de qatar júredi. Zaman aǵymyna ilesý jaıbaraqat tirlikten góri eńbektegi, kúnkóristegi, adamzattyń is-áreketindegi utymdylyqqa, qolma-qol nátıjege negizdeledi. Zará shyǵarmalaryndaǵy basty keıipkerler — boıynan jańasha lep esip, jeńil qarqynǵa ıkemdelýge beıim, jan-dúnıesi shýaqqa toly jandar.

«Kóńil terezesindegi» Rızaǵa uqsap, bir sátke bolsa da qıal álemine talpynasyz, tóńirekten selt etýge ázir turǵan sanalardy izdep, qarmana bastaısyz, oısha. Munyń ózi sanaǵa qozǵaý túsirer jaqsy úmit. «Ushqyr kilem», «aıshylyq alys jerlerden jedel habar alǵyzǵan» búgingi baılanys quraldary — keshegi kúnniń ańsaý-armany edi ǵoı. Olaı bolsa, jazýshy kóksep, keıipker ańsap otyrǵan jan alaýy da jaǵylar dep úmittenýge ábden bolar. Qoǵamnyń árbir múshesi tóńireginde bolyp jatqan keleńsizdikterge beı-jaı qalmasa, qorshaǵan ortanyń qarapaıym tazalyǵy men tártibine sergek qarasa degen kókeıkestilik ańǵarylady.

Jańa qoǵamdyq qalyptasýmen bite qaınasyp, jańa qoǵamdyq qarym-qatynasqa negizdelgen kózqaras ıelerimen tanysa otyryp, shyǵarmadaǵy keıipkerler boıynan eń aldymen adamgershilik, qanymyzǵa sińisti ulttyq qundy qasıetterimizdi keziktirý de qazaqy bolmystyń kelmeske ketpeıtinin dáleldeıdi. Onyń bir kórinisi jazýshynyń kip-kishkentaı keıipkeri — «Ájem, rokfeller jáne basqalar...» áńgimesinde (beıtanys qyzdyń syrynda) baıandalatyn «jańa qazaq otbasynyń» shetelde oqıtyn jalǵyz uly Maqsattyń ózinen on jas kishi qaryndasynyń boıynan tabylady. Aǵasynyń «óskende kim bolǵyń keledi?» degen suraǵyna «atalar men ájelerdi kúni boıy mápelep, baǵatyn balabaqshanyń bastyǵy bolamyn» deýiniń ózi oqyrmandy eleń etkizedi.

Al, osy qarshadaı qyzdyń bıznesten qoly bir bosamaıtyn korporasıa prezıdenti — óziniń anasy jaıynda « — Óskende kim bolasyń, qyzym? — dedi ol, kóziniń nuryn tóge, maǵan birtúrli súısine qarap. «Qyzym» degen úninde júrektegi muzdy eritetindeı, bir jylylyq, meıirim bar sıaqty» dep áńgimeleýi ata-ana meıirimin sábılik ańsaý, kári ájesine qamqorlyq sezimi uıalaǵan qazaqı jylýy bar júrek ıesimen tabystyrady sizdi. Adamdar kúndiz-kúni kirip-shyǵyp jatatyn kórshi úıdegi kóp bala tapqan ájeıdi balalary erteli-kesh birjaqqa aparyp-ákelip jatqanyna qyzyǵa qaraýy, óz ájesiniń «nege jalǵyz qursaqpen shektelýi» de tolǵandyrady ony. Teginde bar tektilik qana tebirenter oı. Ájesiniń aǵaıyn-týystan jyraqta, kúni boıy bıik dýaldy dańǵaradaı úıden eshqaıda shyqpaı, kútýshi qyzben jalǵyz otyrǵany janyna batady.

Jazýshy tıtimdeı qyzdyń jan syry arqyly materıaldyq ıgilik, aqsha, dúnıe báseke birinshi orynǵa shyǵyp, adamı, rýhanı qundylyqtar yǵystyrylǵan qazirgi zamandaǵy qazaq shańyraǵynyń negizgi tragedıasy — birge júrip jalǵyzsyraýdan, tiri júrip jetimsireýden japa shekkenderdi qutqarý problemasyn qozǵaıdy. Erke qyzdyń tanym-túısigi arqyly da sýretker álemniń aıalaýshysy áıel zaty ekendigin meńzeıdi.

«Túngi ottardaǵy» tegeýrindi taqyryp — áıel zatynyń myqtylyǵy, áıel tabıǵatyndaǵy kúreskerlik. Ana baqyty jolyndaǵy qajyr-qaırat. Keshirimdilik. Jalpy, áıel degen sózdi ana degen uǵymnan bólip aıtýǵa bolmaıtyndaı. Óıtkeni, Zarányń keıipkerleri «Qara bulttan shyqqan kúndegi» Zúbaıda, «Shańyraqtyń kıesindegi» Nesibeli, «Jalǵyz shybyndy páterdegi qyryq shyraqty áıel» — Tolqyn, «Saltanat nemese qumyradan shyqqan qurbaqadaǵy» — Saltanat pen Gúlzıa, t.b. shetterinen balasyn da, enesin de, kúıeýin de, tipti «bomjdy» da, kúlli tirshilik ıesin aıalaýǵa, náp-názik alaqandarynyń jylýyn aıamaı meıirim tógýge daıyn turǵan jandar.

«Án áldılegen álem», «Syrly áýenge sińgen sybyzǵyshy», «Jalǵyz shybyndy páterdegi qyryq shyraqty áıel» atty áńgime, hıkaıattardaǵy basty keıipkerler — shyǵarmashylyq ıeleri. Biri sazger, biri — sybyzǵyshy, endi bireýi — sýretshi. Kıeli óner qonǵan názik jan ıeleri turmystyń taýqymetin arqalaı júrip, qoǵamdaǵy keleńsizdikterge tótep berýge de murǵasy keledi. Qandaı qıyndyq kórse de áıelge tán náziktigin, adamgershiligin joǵaltpaǵan, ónerin qadir tutqan qazaq áıelderi. Bir tańdanarlyǵy — úsh keıipkerdiń úsheýi de jarym dep tıgen azamattarynan ónerdi túsiný, janashyrlyq kórsetý jaǵyna kelgende qamqorlyqqa zárý jandar. Jazýshy olardy ónerge qanshalyqty berilgen, qıyndyqqa qaıyspaıtyn jandar etip sýrettegenimen, áıel zaty arqa súıer azamatynyń qoldaýynsyz óner týyndysyn jasaýshy deńgeıinde ǵana qalyp qoıatyndyǵyn, óneri arqyly tanylyp, jemisin kóre almaıtynyn tilge tıek etken. Al, talant ıesi, óner adamy qaı ýaqytta da qoldaýshy janashyrǵa, aıalaýshyǵa zárý. Ómirde mundaı mysaldar kóptep kezdesedi, shyǵarma avtory osyny qazaqtyń er-azamattaryna qulaqqaǵys etetin sıaqty.

Al «Ekige bólinbeıtin kelinshektegi» aqyn Gúlnaz arqyly turmys taýqymeti qajytqan óner adamyna qoǵam tarapynan kórsetilgen qatygezdiktiń zardaby sýretteledi. Qazaqtyń bir shańyraǵy ortasyna túskeli tur. Óıtkeni, áý basta aqyn kelinsheginiń turmys kúıbeńinen tıtyqtap, boıyndaǵy talantyn baptaýǵa shamasy kelmeı, qystyǵyp júrgenine jany ashyǵan kúıeýi Tańatar Almatyǵa kóshýdi uıǵarady. Kóńili qalaǵan qyzmetimen de, dos-jaranymen de qımaı qoshtasyp, ádebı jurtshylyqtyń arasyna qonys aýdarady. Tabandarynan taýsylyp jumys izdeıdi. Ózi otbasynyń qamymen aýdarmashylyqpen aınalysady. Al kelinshegin ańsap kelgen ortasy ógeısitip, syrtqa tebedi. Jumys surap kirmegen esigi, attamaǵan tabaldyryǵy qalmaǵan aqyn kelinshek Gúlnazdyń jan-dúnıesi kúızeliske ushyraıdy.

Arý qalasyn ańsap kelgen Tańatar men Gúlnaz qoǵamdaǵy, áriptesteriniń kózqarasyndaǵy, adamdardyń araqatynasyndaǵy túbirli ózgeristerdi kórip, kóńilderi qalady. Aqyn jany jaralanyp, tóńireginen túńiledi. Saǵy synǵan aqyn kelinshek ishi-baýyryn eljireter jyly sózderimen jan-dúnıesin jaýlap alǵan sektanttardyń ortasynan bir-aq shyǵady. Óner ordasyn jaılap alǵan toǵysharlyqtan júıkesi juqaryp, kúızeliske ushyraǵan qazaqtyń bir aqyny shyǵarmashylyq qaýymnan, tipti otbasynan, baýyr eti balasynan osylaı jyraqtaıdy.

«Eńlik», «Óń men tústiń arasy», «Kúnáhar» degen qysqa áńgimelerden adam-pendeniń bul tirlikte aıaqty attap basqan saıyn kezdesetin qıyndyqtarǵa tózimdiligi, shalys basqan qadamdaryna esep berý, zerdeleý áreketteri jaıynda. Pende pánı dúnıe men baqı qamyn qatar oılaýy tıis degen emeýrin bildiredi.

Adamzat jaratylysynda áıel-ananyń orny — bes kúndik pánıdegi parasatty paryzy eń bıik ólshemmen alǵanda qasıetti quranda jazylǵan adamgershilik izgiliktiń bastaýy ispetti. Óıtkeni perzent ana qursaǵynda nár alyp, dúnıege kelgennen bastap ananyń aq súti men meıirimimen sýsyndap, bolmysy qalyptasady. Sondyqtan bolashaq ana, qyz balanyń tárbıesi, áıel zatyna qoıylatyn talap — urpaq tazalyǵyna, ult rýhynyń bıikteýine birden-bir negiz bolatyn alǵyshart sekildi.

«Jańbyr ısindegi» Janardyń tárbıeli, ınabattylyǵy men eńbekqorlyǵy stýdent jigitterdi oılantady. Qyzdy bir kórgennen-aq bir-birine «qalaı ózi?» degen suraqty qoıyp ta úlgeredi. «Shyńǵa shyqqan shynardaı, dúıim qyzdan bıik tur ma dep qaldym» deıdi ózi áskerde júrgende kúıeýge tıip ketken Kúlzıpashyn qanshama jyldan beri umyta almaı júrgen Sháken... «Bizdiń Shákeń adam tanıdy. Endi ony qaıdan tapsam eken?...» dep oıǵa qalǵan Talǵat, kitaphanada Janarmen kezdeısoq jolyǵyp, qyz qylyǵyna tánti bolady. Aqyry, sabaǵyna da, ómirge de kózqarasy ózgerip, aldyna qoıǵan maqsatyna umtylady. Jataqhanadaǵy sulý qyzdarǵa ázil-qaljyńymen maza bermeı, olardy ishteı synap júrgen seri jigit, osylaı ózgeredi.

Janardyń tárbıesi men parasattylyǵy qazaq qyzdarynyń boıynan tabylsa, jigitter de qurmettep, osyndaı perızattarǵa ǵashyq bolyp, basyn ıer edi degen nıettemiz.

Óz basym «Kishkene qyz salǵan sýretterdegi» kip-kishkentaı Rámılá, «Kún astyndaǵy aýyldaǵy» Kúnshýaq, «Jyndy áıeldiń qyzyndaǵy» aýrý áıeldiń dáriger bolýdy armandaıtyn qyzynyń boıynan tóńiregindegilerge, eń jaqyn adamdaryna erekshe yqylas pen jylý sezindim. Olardyń bolmysynda qamqorlyqtyń ózegi qosa jaratylǵandaı.

Jalpy, «Túngi ottardy» oqı otyryp, oqyrman jazýshy degen kıeli de qasıetti ónerdi Jaratýshy Ie Zará degen áıelge de qondyrǵanyna qýanady. Zará birde Kúnshýaq, birde Araı, birde Tolqyn bolyp kúńgirt tartqan taǵdyrlarǵa, jabyrqaýly kóńilderge shýaq taratýdan jalyqpaıdy.

Kitap urpaq tárbıesi, adamdar arasyndaǵy bir-birine degen beıqamdyq pen qamqorlyq, er azamattardyń tarapynan baıqalyp qalatyn jigersizdik pen osaldyq, áleýmettik problemalar, qoǵamnyń qalyptasý barysyndaǵy áıel zatynyń jankeshtiligi men náziktigin shynaıy sýrettegen kórkem dúnıe. Oqyrmanyn oıǵa jeteleıtin, zerdeleýge talpyndyratyn áńgimeler qazaqı bolmysymen de tartymdy.

---