InfoHub Logo

Mal aǵzasynyń negizgi qyzmetterine titirkený, zat almasý, kóbeıý jáne qozǵalyp turý jatady. Janýarlardyń denesi jasýshalar men jasýshasy qurylymdardan jáne jasýshaaralyq zattardan qalyptasqan. Al jasýshalar men jasýshaaralyq zattardyń jıyntyǵy ulpalardyń negizin qalyptastyrady. Sonymen, ulpa degenimiz — aǵzanyń tarıhı qalyptasqan jeke júıeleri, jasýshalar men olardyń týyndylarynan turatyn jáne ózderine tán morfofızıologıalyq, bıozımıalyq qasıetteri bar qurylym.

Árbir ulpa, damýy kezinde, belgili bir uryqtyq bastamadan damyǵan. Janýarlar aǵzasynyń ulpalary negizgi tórt topqa biriktirilgen — epıtelıaldi, tirek-qorek, et jáne júıke ulpalary. Epıtelıı (jabyndy) — syrtqy ortamen shektes, deneni syrtynan jaýyp turatyn jáne ishki tútikti aǵzalardyń ishki betkeıin tósep jatatyn ulpa. Osy ulpa negizinen qorǵaý, sekret bólý, sińirý, t.b. qyzmetterdi atqarady.

Epıtelıı ulpanyń negizin epıtelıosıt atty jasýshalar quraıdy. Olar bir-birimen qatar jáne tyǵyz ornalasady. Epıtelıı ulpasy jasýshalarynyń ornalasý qatarynyń sanyna baılanysty bir qabatty jáne kóp qabatty bolyp jikteledi. Bir qabatty epıtelıı jazyq, sılındr tárizdi, tekshe tárizdi bolyp birneshe túrge bólinedi, al kóp qabatty epıtelıı óz kezeginde kóp qabatty jazyq múıizdelinetin, kóp qabatty jazyq múıizdelinbeıtin jáne aýyspaly bolyp bólinedi.

Tirek-qorek ulpalary jasýshalardan jáne jasýshaaralyq zattardan turady. Olar, janýarlar denesiniń tirektik qurylymdaryn qalyptastyryp, qorektendirý, qorǵaý, t.b. qyzmetterdi atqarady. Tirek-qoek ulpalarynyń qataryna: qan jáne lımfa, retıkýlárly, bolbyr jáne tyǵyz dáneker ulpalarymen qatar maı, shemirshek, súıek ulpalary jatady.

Et ulpasy — mıofıbrıll, mıofılament sekildi jıyrylǵyshtyq qasıeti bar qurylymdarymen sıpattalady. Et ulpasynyń úsh túri kezdesedi. Olar: biryńǵaı salaly et ulpasy, kóldeneń — jolaqty bulshyqet et ulpasy jáne júrektiń bulshyq et ulpasy. Biryńǵaı salaly et ulpasy — eriksiz, baıaý jıyrylatyn, quramynda jińishke jipsheleri — mıofılamentteri bar, ıadrosy taıaqsha pishindi, syrt pishini urshyq tárizdi bolyp kelgen jasýshalardan turady. Atalǵan ulpa negizinen tamyrlar men ishki tútikti aǵzalar — ishekter, qaryn, jatyr, t.b. qabyrǵasynyń ortańǵy qabyǵyn qalyptastyrady. Kóldeneń jolaqty bulshyq et ulpasy qańqa bulshyqetteriniń negizin quraıdy. Olar bulshyq et talshyǵy — sımplasstardan turady. Talshyqtardyń ishki qurylysynyń quramyna kóldeneń jolaqty mıofıbrılder men kóptegen ıadrolar bolady. Olardyń jıyrylý qabileti óte joǵary bolady.

Júrek bulshyq et ulpasynyń qurylysy jasýshaly qurylym bolyp keledi. Osy et ulpasynyń jasýshasy kardıomıosıtterdiń quramynda jalǵyz ıadrosy jne mıofıbrılderi bolady. Júrek bulshyq et ulpasynyń erekshe fızıologıalyq qasıeti bar. Júıke ulpasy aǵzanyń júıke júıesin quraıdy. Júıke ulpasy negizgi eki qurylym — neıron jáne neıroglıadan turady. Neıron — júıke ulpasynyń eń negizgi qurylymdyq jáne qyzmettik birligi. Neıronnyń protoplazmasy men ıadrosy bar, denesi jáne odan tarmaqtalyp taraǵan akson ósindisi jalǵyz, al dándrıtteri birneshe bolady.

Neıroglıa bolsa júıke júıesiniń qurylymynda tirektik jáne qorektendirý qyzmetin atqarady. Ulpalar janýarlar denesinde belgili bir qatynasta ornalasyp, múshelerdi qalyptastyrady. Sonymen, múshe degenimiz — ózine tán belgili pishini bar jáne birneshe ulpadan turatyn, sonymen qatar belgili bir qyzmet atqaratyn deneniń bir bóligi (búırek, baýyr, júrek, ókpe, t.b.). Músheler birigip kúrdeli qurylymdy júıe quraıdy. Al aǵzalar birigip aǵzany qalyptastyrady.

---