InfoHub Logo

Qazaq halqynyń dástúri eńbek, taǵam daıarlaý erekshelikterimen baılanysty týyp, al eń bastysy — baspana ıaǵnı, kıiz úı  bolyp sanalady. Qazaq halqy týraly aıtsaq ta, qyrǵyz, qaraqalpaq, mońǵol, oırat, haqas halyqtarynyń baspanasy kıiz úı bolyp sanalǵan. Ol tez jınalyp, kólikke artyp kóshe berýge, shapshań tigýge laıyqty jasalǵan. Kıiz úıdiń aǵashy men kıizindegi orama: úımen baý-basquryndaǵy oıý-órnekterge qarap qaı halyqtyń baspanasy ekenin birden ajyratýǵa bolady. Onyń súıegi «qazaq» jáne «qalmaq» úlgisinde eki túrde jasalady. Qazaq úlgisinde jasalǵan kıiz úıdiń ýyǵy ıinish, jalpaq bolyp kelse, al qalmaq úlgisindegi kıiz úıdiń ýyǵy uzyn tikshe bolyp keledi. Kıiz úıler kerege kózderiniń keń nemese tar jasalýyna qaraı da erekshelenedi.

«Keń kózdi» kerege (ony «jel kózdi kerege» deıdi) túıege teńdeýge jeńil bolǵanymen, jelge tózimsiz, al «tar kózdi» kerege («tor kózdi kerege» deıdi) jelge tózimdi, biraq aýyr bolady. Kıiz úıdiń súıegi (qurylysy) degenimiz — kerege, syqyrlaýyq (aǵash esik), ýyq, shańyraq. Kıiz úıdiń súıegi arnaıy daıyndalǵan aǵashtan jasalady. Sonyń biri kerege — kıiz úıdiń sheńber qabyrǵasyn quraıdy. Kerege jasaý úshin shybyq taldy kesip keptirip, ony qolamtaǵa (morǵa) tósep balqytady. Arnaýly úlgimen belgili qalypta (formada) qatyrady. Úlgige kelgen taldy jonyp, jumyrlap, jylǵalap, josamen boıaıdy. Kók ótkizetin tor kózdiń birikken jerin bizben tesip, túıeniń moıyn terisinen jasalǵan taspamen kókteıdi.

Keregeniń aıaǵy, basy, saǵanaǵy (eki qanattyń jalǵasatyn búıiri) bolady. Ýyq — shańyraq pen keregeni baılanystyratyn bólshek. Ýyq ta keregege uqsas ádispen jasalady. Ýyqtyń keregege jaqyn búgilisin «ıini», al shańyraqqa baılanysar jerin «qary» deıdi. Shańyraqtyń tesigine ener tórt qyrly ushyn «qalamy» dep ataıdy. Shańyraq — kıiz úıdiń kúmbezdi tóbesin quraıtyn eńjoǵarǵy bólshegi. Qazaq ul-qyzyna bata bergende «Shańyraǵyń bıik bolsyn» deýi osydan shyqqan.

Jalpy qazaq halqy shańyraqty qasıetti sanaǵan. «Pálensheniń áýleti pálen shańyraq bolypty» degen sóz sol adamnyń úrim-butaǵynyń óskendigin kórsetedi. Al áıelder bir-birimen ursysqanda «Shańyraǵyń shaıqalsyn», «Shańyraǵyń ortasyna tússin» dep qarǵaýy bir-birine ólim tileýin bildiredi. Nemese erli-zaıyptylardyń urys-kerispen ómir súrýin tileýdi bildirýden shyqqan. Shańyraqty qatty qaıyńnan jasaıdy. Qaıyńnyń qabyǵyn alyp keptirip, tezge salyp ıip, ón boıyna kókóris órnektermen nemese «yrǵaq», «tis», «qoshqar múıiz» oıýlarymen bezendiredi.

Kıiz úıge kúmbezdi túr berip, túndikti kóterip turý úshin shańyraqty kere jarty aı beıneles shybyqtardy ıip ákep, aıqastyryp sheńberge bekitedi. Muny «kúldireýish» dep ataıdy. Kúldireýish arqyly úıge jaryq túsedi, tútin shyǵady. Syqyrlaýyq (jarma aǵash esik) kerege sheńberine basqur arqyly tarty-lyp, kerege baýmen baılanady. Esik tabaldyryqpen mańdaıshadan, qos bosaǵadan, jarma betten turady. Esiktiń jarma betteri men qos bosaǵasy názik ulttyq órnektermen áshekeılenedi.

Shańyraqtan keıingi kıiz úıdiń qasıetti bólshegi — bosaǵa. Jańa qosylǵan jas jubaılarǵa «Qos bosaǵań berik bolsyn», «Aq bosaǵadan attaǵan kelin oń aıaǵymen ensin» deýi, nemese balalarǵa «bosaǵany kerme, bosaǵaǵa baqytsyzdyq ornaıdy» dep yrym etýinde úlken mán-maǵyna bar.

Al kıiz úıdiń syrtqy ábzelderi (týyrlyq, úzik, túndik) kún sáýlesi men jańbyrdy ótkizbeý, jylý saqtaý qyzmetin atqarady. Olar pisirilgen aq kıizden, oıý-órnekti jippen jıekteý, maqpal nemese shuǵadan dódege (shetterine japsyrylǵan oıýly kıizsheler) oıý bastyrý kıiz úıge erekshe sán beredi. Kıiz úıdiń basqurlary men jel baýlary ári úıdiń daýylǵa jyǵylmaýyna qyzmet etse, ári áshekeıli sán berip turady. Kıiz úıdiń ereksheligi birinshiden kóship-qonýǵa qolaıly bolsa, ekinshiden, jazda salqyn, qysta jyly bolady. Úshinshiden, ulttyq oıý-órnekpen áshekeılenip úıdiń qaı ultqa tán ekenin bildirip turady. Kıiz úı turmys ta eki myń jyldan beri ózgerissiz qoldanylyp keledi. Ol ulttyq ónerdiń (aǵash óńdeý, teri ıleý, jún toqý, t.b.) qosyndysynan turatyn qol-óner týyndylarynyń kórkem observatorıasy sıaqty.

Kıiz úıdi sándep jasaý halyq sheberleriniń qolynan ǵana kelgen. Ol ataqty úıshiler (aǵashshylar) men bilgir úı jonǵyshtar, sheber órnekshiler men tamasha toqymashylardyń birlesken eńbeginiń nátıjesi. Oǵan erler de, áıelder de, órmekshi, toqymashylar da, usta baltashylar da qatynasady.

Kezinde osyndaı aq ordaly sándi úı jasaýshylar: Arqada Sandybaı, aǵaıyndy Myltyqtaı, Abylaev Asqar, Úısinbaı, Shán, t.b. sheberler bolǵan. Olar áshekeılep jasaǵan úılerdi bylaıǵy jurt 10-12 qulyndy bıe berip satyp alatyn. 1913 jyly Peterborda Romanovtar tuqymynyń taqqa otyrǵanyna 300 jyldyq toıyna qazaqtyń Shormannyń Musasy bastaǵan baılary osyndaı «Aq ordany» syıǵa tartqan. Al 1905 jyly Parıjde ótken dúnıejúzi halyqtarynyń etnografıalyq kórmesinde qazaqtyń kıiz úıi asa joǵary baǵalanyp, birinshi báıgege ıe bolýy — onyń ulttyq ónerdiń asyl qazynasy ekenin dáleldese kerek.

Kıiz úıdi tigý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Tájirıbesiz adam tikken úı bir jaǵyna qaraı qısaıyp nemese ýyǵy yǵysyp ketýi múmkin. Kıiz úıdi tikkende eń aldymen keregelerin jaıyp, onyń saǵanaqtaryn bir-birine janastyryp, tańǵyshpen myqtap tańylǵan kerege sheńberiniń ústine shańyraq kóterip, oǵan ýyqtardy shanshady. 12-18 qanat úıler asa bıik bolǵandyqtan, atty kisi shańyraqty kóterip turǵanda ýyqty shanshatyn bolǵan.

Ýyqty keregeniń basyna balaq baý-men baılap bekitedi de, ýyqtardy shalma jippen ortasynan baılap, bir-biriniń arasyn jalǵastyrady. Osydan keıin týyrlyq, úzik, túndik, kıiz esik dep atalatyn kıizden jasalǵan bólshekterdi jaýyp, bir-birin baýmen baılap bekitedi. Úıdiń ortasyna tamaq asatyn oshaq (taǵan) nemese temir pesh ornatyp qoıady. Al shaı qaınatý úshin aıyr temir mosyǵa (úsh aıaqty temir mosy) sháınekti asyp, ot jaǵady. Úıdiń oń jaǵyna aǵash tósek qoıyp, ústine kórpe-jastyq jınaıdy. Onyń tusyna tuskıiz ustap, shymyldyq qurady. Tórge júkaıaq qoıyp, onyń ústine ábdire, kórpe-jastyq, t.b. júkter jınaıdy. Úıdiń sol jaǵyna tamaq salatyn kebeje, qazan-aıaq salatyn aıaqqap, ydys-aıaqtar qoıylady da, betin shym shımen qorshap jabady.

Kelinge arnap kótergen úıdi «Otaý» dep ataıdy. Otaý úıdiń ishin jasaý-jıhazdarmen toltyryp, ishi-syrtyn áshekeleıdi. Jıhazben jaınatqan «jumyrtqadaı aq otaý» jas jubaılardyń otbasy ómirine úlkenderdiń jasaǵan syı-qurmeti, ata-ananyń qamqorlyǵy bolyp sanalady. Úılenetin jastarǵa áke-sheshesi aldymen otaý daıarlaıtyn bolǵan. Qazaqta keıbireýlerdi «Otaýyn saılamaı, ornyn saılapty» dep synaıtyn máteli sodan qalǵan. Jas jubaılardyń ulttyq kıimderimen, úı-ishiniń sándi jıhazdarymen tolǵan aq otaýmen kórikti bolyp kóringen.

---